Młoda Polska

Filozoficzny wymiar poezji B. Leśmiana. Bolesław Leśmian należał do drugiego pokolenia Młodej Polski, swój pierwszy tom wierszy wydał w roku 1912. W poezj i realizował koncepcję autonomii języka poetyckiego, obrazu i słowa. Pisał o "magii słowa", o jego funkcjach odrębnych od zwykłego języka pojęciowo-informacyjnego, o jego niepowtarzalności i twórczej niepodzielności, o słowach "dziwiących się sobie" w nowych zestawieniach. Tworzył tzw. Leśmianowskie neologizmy. Poszukiwania językowe Leśmiana związane były ściśle z filozoficznymi. Człowieka i świat Leśmianowski cechują zmienność, dynamiczność, trwanie w ciągłej przemienności. Człowieka widzi Leśmian przede wszystkim jako jeden z elementów natury, dlatego w jego poezji występują: "Ludzie-mgły, ludzie-jaskry i ludzie jabłonie...". Ważne miejsce w poezji Leśmiana zajmuje problem absurdu i pustki jako nieodłącznych towarzyszy człowieka w ziemskim wymiarze. Te sprawy łączą się z pytaniem o sens życia. Poeta szukał go w heroicznej postawie dążenia do celu mimo wszystko, w akceptacji doli ludzkiej dla niej samej. Bohater tytułowy jednego z wierszy Leśmiana, Szewczyk, sens życia znajdzie w pracy szyjąc but, którego nigdy nie mógł skończyć - na miarę "nieobjętą" - dla Boga, pracując nad dziełem skończonym i absolutnym jednocześnie: "W szyciu nic nie ma, oprócz szycia, Więc szyjmy, póki starczy siły! W życiu nic nie ma, oprócz życia, Więc żyjmy, aż po kres mogiły". Podobnie jest w balladzie "Dziewczyna", w której liczy się sam gest człowieka w stronę świata, podjęcie pracy, wysiłku i ich realizacja. Osiągnięcie celu schodzi u Leśmiana na dalszy plan. Dlatego w zakończeniu wiersza pojawi się jedno z najsłynniejszych w jego poezji pytań: "A ty z tej próżni czemu drwisz, kiedy ta próżnia nie drwi z ciebie?". Najwyższą, jedyną wartością jest życie, będące nieustanną przemianą, o czym czytamy w "Pogodzie": "Trzeba nic nie mieć prawdziwie, Żyć tylko tym, że się żyje, By dłoń wyciągnać łapczywie Po takie szczęście niczyje!". W poezji Leśmiana często pojawiają się pytania dotyczące egzystencji ludzkiej, jej znaczenia wobec wszechświata i Boga. Jego Urszula Kochanowska z wiersza o tym tytule marzy o odbudowaniu w zaświatach Czarnolasu, pragnie spotkać rodziców - jest zawiedziona, gdy w drzwiach jej domu pojawia się Bóg, a nie oni. Okazuje się, że dla człowieka niebo nie jest rajem, ale piekłem tęsknoty, oczekiwania, pragnienia tego, co niedoskonałe, ludzkie, ziemskie. I człowiek woli pustkę ziemi niż pustkę nieba. W wierszach "zagrobnych" poety bohaterowie odbudowują i wspominają nikłe szczątki bytowania ziemskiego, a "ręka Boga szukająca" pragnie natrafić "na gniazdo ptasie lub kwiaty jaśminu". W wierszach Leśmiana, szczególnie w tomie "Napój cienisty", pojawia się motyw przeciwstawienia życia nicości. W utworze "Dziewczya" autor przeciwstawia istnieniu, bytowi słowa takie, jak nicość, pustka, próżnia. Pytanie o cel istnienia zadaje Srebroń z wiersza pod tym tytułem, którego istnienie jest srebrzeniem się: "Lecz po co srebrnieć? -Nie wiadomo... Nim śmierć w źdźbło mroku przeistoczy Pomysł mych łez - i zarys ducha Niech mi gwiazdami spyla oczy Nicości złota rozsypucha!" Srebroń nie zna celu swego istnienia, ale godzi się z tą niewiedzą i pragnie po prostu "się srebrzyć". Jest to niewątpliwie wyjście z trudnych poszukiwań sensu istnienia człowieka i świata. Leśmian jest jednym z największych poetów spraw ostatecznych, także miłości. Temu uczuciu towarzyszy w jego poezji ostre poczucie przemijania, wszechobecność śmierci. Miłość i śmierć, jako dwa bieguny istnienia, często współwystępowały w literaturze modernizmu. U Leśmiana krańcowość doświadczeń miłości i śmierci wyznacza przestrzeń doświadczeń życiowych. Jego bohater pragnie miłości, o czym mówi m.in. w wierszu "Dzień skrzydlaty": "Zrozumieliśmy wszystko! - I że właśnie tak trzeba!" I że można - bez szczęścia... I że można - bez nieba... Tylko drobnieć i maleć od nadmiaru kochania. A to była - odpowiedź, i nie było - pytania...". Miłość u Leśmiana to wielka, wszechogarniająca, porywająca człowieka siła, wobec której znikają wszystkie wątpliwości, poczucie absurdu istnienia. Miłość daje ostateczną odpowiedź, wobec której nie rodzą się już żadne pytania. Miłość jest także jedną z największych tajemnic świata. Śmierć w poezji Leśmiana jest wszechobecna, występuje w najróżniejszych uwikłaniach: mówiąc o czymkolwiek, można mówić o śmierci. Można mówić o niej w sposób najróżniejszy, w tym także groteskowo, jak w utworze "Goryl": "Spoza drzew gęstwiny goryl kosmaty śmiesznym ślepiem wyzierat w światy. (...) Aż śmierć, wtulona w szary przyodziew, Stanęła przed nim, aż zbladl nad spodziew! Chciał ją zmałpować ale nie umiał - chciał coś zrozumieć - i nie zrozumiał. I padł jej do nóg, nie wiedząc czemu, i - niewiedzący - skomlał po psiemu. A ona cicho, niby mogiła, Pierś mą przydeptać stopą raczyła". Śmierć u Leśmiana jest, podobnie jak samo istnienie, procesem, ruchem, współ istnieje w doznawaniu życia, zwłaszcza życia kalekiego, ułomnego, związanego z cierpieniem, lękiem próżni i śmierci. Z biologicznym traktowaniem życia łączą się zainteresowania dla pośmiertnych dziejów człowieka. W wierszu "Ubóstwo" przekracza poeta granice śmierci i dotyka pośmiertnych losów człowieka jako istoty biologicznej ulegającej dalej procesowi przemian: "...Pochowani w mogile mrą wciąż za mogiłą! Widzę was na tle nieba, niby znaki wodne, Takie inne, znikliwe, z przeszłością niezgodne, Jakbym nigdy was nie miał - jakby was nie było!". Poezja Leśmiana ma wymiar filozoficzny - autor w swych utworach stawia pytania dotyczące sensu życia człowieka, jego egzystencji ziemskiej i pozaziemskiej, związkach z naturą. Próbuje znaleźć odpowiedź na pytania o sens życia i cierpienia. Interpretatorzy i badacze poezji Leśmiana zwykli dopatrywać się w niej filozofii egzystencjalistów, a wśród nich myśli Sorena Kierkegaarda. Jest to jednak dorobek wyjątkowy i bardzo indywidualny, oryginalny. Twórczość Leśmiana zajmuje też miejsce wyjątkowe w polskiej literaturze.

---