HISTORIA PRAWA KARNEGO

Prawo karne w średniowieczu

Wczesne średniowiecze

1. Przestępstwo i kara w ustroju plemienno-szczepowym:

• w społeczeństwie pierwotnym karanie odbywało się w ramach rodu i przez ród

• najwcześniej wykształcił się podział przestępstw na:

• naruszające interesy ogółu (szkodliwe dla społeczeństwa)

• to kategoria przestępstw związanych z powstaniem organizacji państwowej np: zdrada kraju, zbiegostwo z wojska, zbrodnie religijne jak krzywoprzysięstwo i świętokradztwo; sądzonych na zgromadzeniach ludowych (wiecach)

• kara za nie miała charakter sakralny, jej celem było przebłaganie bóstwa przez złożenie ofiary z przestępcy, zwyczaj niszczenia całej rodziny winowajcy i majątku winowajcy jako skalanych zbrodnią

• przestępca swoim czynem również łamał mir (pokój publiczny) co groziło wykluczeniem ze społeczności, („nosił głowę wilka” -należało go tropić i zabić jak dzikie zwierze)

• przestępstwa naruszające interesy jednostki i rodu

• sprawiedliwość dochodzona drogą sądową lub przez samopomoc (zemstę rodową), ta ostatnia szczególnie przy mężobójstwie -zwana była pomstą krwawą i polegała na zbrojnym wystąpieniu przeciw rodowi zabójcy i zabiciem krzywdziciela

• z czasem - zadośćuczynienie w formie okupu (compositio) jako środek wykupienia się od zemsty i sposób kończenia waśni i wojen rodowych (wróżd)

2. Przestępstwa publiczne i prywatne:

• poszerzanie katalogu przestępstw naruszających interesy ogółu, które na terenach oddziaływania prawa rzymskiego zwane były przestępstwami publicznymi:

• były ścigane przez aparat państwowy i zagrożone karami państwowymi, publicznymi

• ich ściganie oparte było na koncepcji złamania miru; panujący stał na straży pokoju powszechnego, w związku z czym był on publicznym mścicielem

• rodzaje miru: miejscowy (zapewnienie szczególnej ochrony pewnym miejscom - drogom królewskim, dworowi, targom, kościołom), osobowy (szczególna ochrona pewnych osób - członków drużyny książęcej, kobiet, sierot, duchownych); w razie naruszenia miru łamiący zawsze ponosił karę publiczną

• zaliczanie do przestępstw publicznych czynów godzących w interesy materialne władzy państwowej (np. fałszerstwo monety);

• najwyższymi karami państwowymi zagrożone były przestępstwa przeciw religii

• wszystkie pozostałe czyny zaliczane były w dalszym ciągu do kategorii przestępstw naruszających interesy osób prywatnych (przestępstwa prywatne):

• należały do nich wszelkie krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie (zarówno te obecnie zaliczane do przestępstw, jak i te będące naruszeniem prawa prywatnego)

• mogły być dochodzone na drodze sądowej lub przez samopomoc - zastępowanej z czasem okupem,

• wykształcenie się systemu kar kompozycyjnych czyli kar pieniężnych uiszczanych w celu zakończenia walk rodowych, także orzekanych przez sąd

• we wczesnym średniowieczu wyróżnić można kilka podstawowych rodzajów przestępstw: przestępstwa przeciw państwu i panującemu, przeciw religii, przeciw życiu i zdrowiu, przeciw mieniu, przeciw moralności

3. Sposoby ograniczania krwawej zemsty:

- ewolucja krwawej zemsty w kierunku regularnych wojen prywatnych, przerodziła się w stan wrogości rodów, wojen = wróżd (faida)

• stopniowe ograniczanie przestępstw naruszających interesy jednostki i rodu na rzecz przestępstw naruszających interesy ogółu

• wprowadzanie ustawowych nakazów pojednania się i przyjęcia przez stronę pokrzywdzoną okupu pod groźbą kary państwowej za naruszenie pokoju, miru królewskiego (przez przysięgę utwierdzającą zawarcie ugody; zerwanie tego porozumienia karane było jako krzywoprzysięstwo),

• powstanie instytucji pośredników (arbitri, mediatorem, jednacze w prawie polskim)

• ograniczenia co do miejsca wykonywania zemsty- powstała instytucja azylu kościelnego, naruszający go podlegał karze za zbezczeszczenie miejsca poświęconego; krzywdziciel podlegał ochronie we własnym domu, z czasem azylem stały się miejsca odbywania sądów, młyn, prom, droga publiczna

• ograniczenia czasu, w którym wykonywanie zemsty było dopuszczalne- powstała instytucja rozejmów bożych (treuga Dei) - czyli zakaz wojen w czasie uroczystości kościelnych, świąt, wielkiego postu; również wprowadzenie przedawnienia dochodzenia krzywd gdy od czasu popełnienia przestępstwa upłynął odpowiednio długi okres czasu

• ograniczenia co do osób - zawężanie kręgu krewnych po stronie ofiary, jak i sprawcy - związane ogólnie z ograniczaniem odpowiedzialności zbiorowej; regułą jednak obowiązek ponoszenia ciężarów okupu przez krewnych sprawcy, obowiązek ten mógł przechodzić na spadkobierców

3. Pojęcie przestępstwa. Charakter odpowiedzialności.

- nie przeprowadzono ścisłego odróżnienia między przestępstwem a czynem naruszającym

prawo prywatne

• przestępstwem był każdy akt wyrządzenia szkody, niezależnie od tego, na skutek czego powstał - wszystko ujmowane było jako krzywda, dochodzona jednakowymi środkami

• tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym i ich oceniania od strony wywołanego skutku zewnętrznego, przestępstwo oceniane było od strony obiektywnej tj. od strony jego zewnętrznych przejawów; nie zajmowano się z reguły subiektywną (podmiotową) stroną przestępstwa, tj. od jego oceny pod względem stosunku samego sprawcy do przestępstwa

• odpowiedzialność była niezależna od winy, nie brano pod uwagę nastawienia psychicznego sprawcy, istnienia lub braku złego zamiaru; istniała odpowiedzialność za szkodę wynikłą z przypadku

• formalne i szerokie ujmowanie związku między działaniem lub zaniechaniem a szkodą

• nie odróżniano pojęcia odpowiedzialności karnej od cywilnej a odpowiedzialność ogólna miała raczej charakter odszkodowawczy, kompensacyjny (przy systemie kar kompozycyjnych)

• niewielkie tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności: św. Augustyn (przestępstwo = grzech, a więc zawinione naruszenie prawa boskiego) - Edykt Rotara, prawo wizygockie (uwolnienie od odpowiedzialności za zabójstwo przypadkowe)

• zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa: *okoliczności które przesądzały z góry fakt działania umyślnego -np. ukrywanie, zatajenie przestępstwa; *okoliczności powodujące bezkarność - działania przeciwko temu, który sprowokował swym zachowaniem zajście - powstała instytucja początku (później przeszła w instytucję obrony koniecznej) np. zabójstwo tego, kto dał początek zwadzie przez napaść czy zaczepkę, nie powodowało obowiązku zapłaty główszczyzny, o ile sprawca oczyścił się przysięgą

• bezkarnym było zabójstwo w czasie wróżdy, zabójstwo wyjętego spod prawa, dokonane w czasie pojedynku sądowego; niekiedy - zabicie schwytanego na gorącym uczynku - np. nocnego złodzieja czy gwałciciela co było aktem dopuszczalnej samopomocy

• utrzymanie odpowiedzialności zbiorowej rodziny, nawet sąsiadów np. obowiązek krewnych zapłaty okupu, o ile sam winowajca nie mógł tego uczynić; w państwach słowiańskich - odpowiedzialność całej gminy (opola) w razie niewykrycia przestępcy; rodzaje wymierzanych kar rodzinie za najcięższe zbrodnie: infamia, wygnanie, nawet śmierć, konfiskata mienia; z czasem stopniowo ograniczana - najdłużej utrzymała się odpowiedzialność głowy domu za przestępstwa domowników znajdujących się pod jego władzą; ta tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności wykształciła się pod wpływem Kościoła i prawa rzymskiego

• traktowanie wszystkich biorących udział w przestępstwie na równi i jednakowe ich karanie; najwcześniej zaczęto odróżniać współsprawstwo i poplecznictwo (pomoc w dokonaniu przestępstwa)

• nie ponoszono odpowiedzialności za usiłowanie przestępstwa - nie znano konstrukcji usiłowania, chociaż sprawca mógł odpowiadać za bardzo wczesne stadia czynu przestępnego, o ile były one w jakiejś mierze dostrzegalne; pewne występujące w praktyce stany o charakterze usiłowania były traktowane w źródłach jako przestępstwa -np. usiłowanie otrucia (prawo salickie, Edykt Rotara), wyciąganie miecza w celu ugodzenia (prawo burgundzkie), naradzanie się do czyjejś śmierci (prawo longobardzkie)

4. Kary państwowe (publiczne)

- dążenie przez państwo do obejmowania przestępstw godzących w interesy ogółu własnym systemem kar publicznych

• rozumienie kary jako odpłaty za wyrządzone zło, czyli odwet, dostosowywanie kar do przestępstwa zgodnie z zasadą talionu lub w sposób odzwierciedlający popełnione przestępstwo (kary odzwierciedlające)

• stopniowe rozpowszechnianie idei okupu - jako majątkowej rekompensaty za wyrządzoną szkodę

• kary publiczne:

• stosowane były w celu:

• unieszkodliwienie samego sprawcy, uniemożliwienie mu popełniania innych przestępstw (prewencja szczególna)

• odstraszenia innych od popełniania przestępstw (prewencja generalna)

• podstawową karą publiczną była kara śmierci

• innymi były kary mutylacyjne czyli kary okaleczenia, jako kary odzwierciedlające, samoistne bądź dodatkowe, np. zaostrzające karę śmierci, bądź zastępcze w stosunku do śmierci

• kary śmierci i okaleczenia zwane były karami krwi

• inny rodzaj kar to *wyjęcie spod prawa - proskrypcja (proscriptio) -dające możliwość bezkarnego zabicia sprawcy; *wygnanie z kraju (exilium) -stosowane szczególnie wobec właścicieli ziemskich w razie darowania im kary śmierci, połączona z *karą konfiskaty bądź zniszczenia majątku (podobny skutek miała kara „złupienia majątku”)

• powstanie idei okupu czyli majątkowej rekompensaty - możliwość wykupienia się od kary publicznej (śmierci i okaleczenia), były to kary pieniężne płacone na rzecz panującego lub sądu, jako formy rekompensaty za przestępstwa publiczne, miały więc też charakter kar publicznych; niekiedy uzależnione były od woli panującego, a w przypadkach wyjątkowo ciężkich - niedopuszczalne, np. przy istnieniu szczególnie obciążających okoliczności przy zagrożeniu karą śmierci

5. Kary prywatne. System kar kompozycyjnych.

- panującą formą rekompensaty za wyrządzoną krzywdę był okup

- wraz z zanikiem możliwości dochodzenia krzywd w drodze samopomocy rozwinął się cały

system kar prywatnych uiszczanych w pieniądzu, zwanych systemem kar kompozycyjnych, ustalanych pierwotnie każdorazowo przez strony, mediatorów lub sąd; później poprzez ustawowe taksowanie szkód (taryfy kar); system kompozycyjny łączył w sobie element kary i pieniężne odszkodowanie

• dwa elementy kary kompozycyjnej:

• suma płacona na rzecz pokrzywdzonego lub rodziny w postaci okupu za zabicie kogoś -główszczyzny bądź w postaci okupu za uszkodzenie ciała - pokutne;

• główszczyzna (wergeld) - to suma płacona za „głowę” zabitego, uzależniona od stanowiska społecznego ofiary (stanowy charakter), jej wysokość uzależniona była także od płci i wieku

• wysokość pokutnego (busse), zwanego też nawiązką uzależniona była ściśle od wielkości zranienia, rodzaju uszkodzenia ciała i od pozycji społecznej pokrzywdzonego

• dopełnieniem powyższego była opłata na rzecz władcy (fredus, wira, mulkta) - jako forma publicznej kary pieniężnej za naruszenie pokoju powszechnego

• okup na rzecz państwa fredus albo stanowił określoną część główszczyzny, albo wyznaczany był w stałej sumie pieniędzy i był przejawem obejmowania przez państwo karania przestępstw prywatnych

• obowiązek zapłaty kompozycji spoczywał obok sprawcy także na krewnych i spadkobiercach; jeżeli sprawca nie mógł się wykupić za swoją i ich pomocą to płacił życiem

Rozwój średniowiecznego prawa karnego

1.Ograniczanie wojen prywatnych (wróżd)

- za pomocą ustaw tzw. „ustaw pokoju” (constitutiones pacis), inaczej zwanych

„pokojami ziemskimi” (Landfrieden), szczegółowo regulujących warunki i formy zemsty prywatnej

• ograniczanie czasu wojen poprzez rozejm boży; we Francji - tzw. czterdziestodniówka królewska (zakaz atakowania przez 40 dni krewnych nieprzyjaciela, którzy nie byli przy wybuchu sporu)

• regulacja warunków prowadzenia walki i sposobów pojednania; instytucja przedawnienia możności dochodzenia krzywd drogą zemsty prywatnej; wprowadzenie obowiązku zapowiedzenia odwetu (tzw.„odpowiedź” - deffidatio hostilitatis); sposobem pojednania było zapłacenie okupu oraz akt pokory w uroczystej formie (wśród szlachty francuskiej - publiczny akt upokorzenia się )

2. Nowa klasyfikacja przestępstw:

- we Francji powstało pojęcie spraw królewskich - czyli przestępstw skierowanych przeciw

interesom króla, sądzonych przez organy królewskie; interpretowane były one szeroko co służyło rozszerzanie katalogu przestępstw

• coraz częstsze wymierzanie kary pieniężnej na rzecz monarchy lub sądu równolegle z prywatnym rozwiązaniem sporu - jako kara za naruszanie ustalonego porządku publicznego, co powodowało zacieranie się granicy między przestępstwami prywatnymi i publicznymi

• podział przestępstw ze względu na wagę czynu i na sąd właściwy do rozpatrywania sprawy na:

• casua maiores (przestępstwa większe)

• causa minores (przestępstwa mniejszej wagi);

- podział przestępstw ze względu na wielkość wyrządzonej szkody, stopień naruszenia porządku publicznego lub też charakter grożącej kary (w Zwierciadle Saskim - próba określenia tego kryterium za pomocą woli dokonania przestępstwa ) na:

• zbrodnie

• przekroczenia

- w prawie francuskim podział przestępstw w zależności od rodzaju sankcji na:

• gardłowe

• niegardłowe

• w prawie angielskim podział przestępstw według sposobu karania na:

• na zbrodnie (felony) - sędzia prawie zawsze musiał orzec karę śmierci z konfiskatą majątku, ze zbrodni wyodrębniła się zbrodnia zdrady karana śmiercią, a w przypadku zdrady głównej kwalifikowaną karą śmierci

• wykroczenia, występki (misemeanour) - swoboda wyboru środka karnego przez sędziego; zbrodnia zdrady (treason)

• wśród przestępstw przeciw interesom państwa najcięższą byłą crimen leasae maiestatis - zbrodnia obrazy majestatu, bardzo szeroko interpretowana;

• wzrost represji karnej za przestępstwa przeciw interesom skarbowym

• wyróżnianie przestępstw przeciwko władzom i sądom np. wyciągnięcie broni w obecności urzędnika królewskiego

• duże znaczenie herezji zaliczanej do przestępstw religijnych, była to zbrodnia obrazy majestatu boskiego, karana ekskomuniką, konfiskatą majątku i spaleniem żywcem

• z przestępstw naruszających interesy jednostki wyodrębniła się w późnym średniowieczu grupa przestępstw przeciw czci; obraza mogła być czynna (spoliczkowanie, targanie za włosy) lub słowna (zniewaga - używanie obraźliwych słów, lub potwarz - zarzucenie komuś przestępstwa)

2.Subiektywizacja odpowiedzialności:

- próby różnicowania odpowiedzialności ze względu na subiektywny stosunek

sprawcy do czynu

- kazuistyczne określanie i wyodrębnianie w źródłach pewnych stanów faktycznych;

stanowiące próbę odróżniania czynów popełnianych umyślnie i bez złego zamiaru, co wpływało na rodzaj kary np. spowodowanie śmierci przez niedbalstwo lub z przypadku powodowało karę główszczyzny w miejsce kary śmierci; zranienie w czasie zabawy skutkowało nawiązką zamiast kary państwowej

• nadal okoliczności wyłączające przestępność czynu ujmowane były w sposób obiektywny a więc należały według dzisiejszej terminologii do okoliczności wyłączających bezprawność czynu, a nie umniejszających lub wyłączających winę

• warunki wyższej karalności (również ujmowano w sposób obiektywny)

• spośród okoliczności wyłączających bezprawność czynu - początek

• tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności: zasada ponoszenia odpowiedzialności przez samego sprawcę (przy wielu wyjątkach - nadal obowiązek krewnych do ponoszenia kary pieniężnej ze sprawcą lub w jego miejsce; rozciąganie np. kary infamii na krewnych; odpowiedzialność karna panów za przestępstwa sługi; niekiedy nadal odpowiedzialność zbiorowa związków terytorialnych za zabójstwo popełnione w ich obrębie)

3. Nowa klasyfikacja kar:

- prawo niemieckie (Zwierciadło Saskie), podział na kary :

• na gardle i ręku stosowane za zbrodnie; były to kary śmierci, okaleczenia (mutylacyjne), istniała również możliwość wykupienia się od nich,

• na skórze i włosach stosowane za przekroczenia; były to kary hańbiące jak chłosta, stanie pod pręgierzem, noszenie kamieni

- rozpowszechnienie kar na czci (szczególnie wobec szlachty), w Polsce najpopularniejsza to

była infamia powodująca utratę czci szlacheckiej, infamis nie mógł piastować urzędów ani godności szlacheckich i funkcji wymagających zaufania

• kary pieniężne były stosowane nadal jako wykupienie się od kary cielesnej lub jako kary samoistne; kary pieniężne, zróżnicowane były ze względu na pozycję społeczną pokrzywdzonego; regułą zasądzenie, obok kary prywatnej, kary publicznej na rzecz władcy lub sądu; niekiedy istniały specjalne kary pieniężne

• okup na rzecz władzy państwowej stopniowo przekształcał się w karę majątkową (grzywnę, konfiskatę); z kolei okup jako pieniężna kara prywatna stawał się cywilnoprawnym odszkodowaniem majątkowym na rzecz osoby pokrzywdzonej

Prawo karne Italii

1. Ogólna charakterystyka włoskiego prawa karnego

- miasta włoskie były miejscem narodzin i rozkwitu nauki prawa karnego: działalność glosatorów (Azo), kanonistów (Durantis), komentatorów (Bartolus de Saxoferrato, Baldus de Ubaldis, Albertus Gandinus), XVI w. - Tiberius Decianus, Julius Clarus, Prosper Farinaccius

• oddziaływanie prawa rzymskiego, germańskiego, kanonicznego, rozwiązań poszczególnych praw statutowych; wpływ lokalnych uwarunkowań

• rozpowszechnienie się zasady publicznoprawnej tj. uznawanie każdego przestępstwa za czyn naruszający interes ogółu i zakłócający ustalony przez państwo porządek publiczny - związanej z ogólnym wzrostem czynnika państwowego

• prawo karne traktowane jako jeden z ważniejszych instrumentów zabezpieczania ustalonego przez rządzących ładu - wymierzenie kary winowajcy było sprawą władzy państwowej, niekiedy jej wyłącznym atrybutem

• pojednanie między sprawcą a pokrzywdzonym bądź rodziną pokrzywdzonego nie chroniło z reguły przed karą publiczną

• wkroczenie rzymskiego systemu kar cielesnych (w miejsce germańskiego systemu kar pieniężnych), które przy cięższych przestępstwach były obligatoryjne i nie można było się od nich wykupić

• klasyfikacja przestępstw:

• kryterium wielkości grożącej za nie kary - najcięższe, ciężkie, lekkie;

• podział w zależności, czy przestępstwo występowało w przepisach czy nie: zwyczajne (ordinaria), nadzwyczajne (extraordinaria)

2. Subiektywne przesłanki odpowiedzialności:

• uznanie podmiotowej strony przestępstwa za podstawę odpowiedzialności; czynniki subiektywne (wewnętrzne nastawienie sprawcy do czynu, jego świadomość, zamiar, wola popełnienia przestępstwa) były przesłankami odpowiedzialności karnej i decydowały o jej zakresie; wpływ nauki Kościoła o woli popełnienia czynu (animus) jako czynniku decydującym o grzechu

• w źródłach wyróżniano winę umyślną i nieumyślną:

• dolus obejmowało działanie umyślne świadome, a więc gdy sprawca wykazywał zamiar, wolę wywołania skutku przestępnego, a niekiedy nawet samo wyobrażenie skutku

• cupla -wina nieumyślna, cechował ją brak zamiaru popełnienia przestępstwa i brak świadomości przestępstwa, a więc działanie w braku świadomości przestępstwa - wszelkie działania z niedbalstwa

• odróżnienie winy nieumyślnej, nawet minimalnej, od przypadku (casus); była to sytuacja, w której sprawca nie mógł przewidzieć skutku przestępnego nawet przy zachowaniu należytej staranności, stąd nie ponosił on żadnej odpowiedzialności

• znaczne ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej, choć niekiedy utrzymanie odpowiedzialności zbiorowości (universitas) w przypadku nieujęcia sprawcy, ponadto reliktem takiej odpowiedzialności karnej była odpowiedzialność ojca za przestępstwa domowników, niewolnych i wolną czeladź, pozostających pod jego władzą

• zrównanie odpowiedzialności karnej kobiet i mężczyzn , różnice pozostały jedynie w zakresie wymiaru kary; kobiety podlegały również odpowiedzialności sądowej, w ograniczonym zakresie utrzymał się zwyczaj karcenia domowego

• odpowiedzialność karna nieletnich: nie można im było przypisywać takiej samej winy, jak dorosłym, ze względu na ograniczoną poczytalność - brano pod uwagę stopień rozwoju umysłowego jednostki, stopień świadomości czynu przestępnego (capacitas doli)

3. Powody bezkarności:

• powody bezkarności to okoliczności, w których dany czyn nie nosił znamion przestępstwa - nie rozstrzygano jeszcze, czy chodzi o braki w elemencie subiektywnym wyłączającym winę, czy chodzi o braki w elemencie obiektywnym wyłączającym bezprawność

• wśród powodów bezkarności:

• obrona konieczna (defensio) - dopuszczalność odparcia napaści, siłę wolno odeprzeć siłą, obrona musiała być umiarkowana tzn. *czyn musiał być dokonany w rzeczywistej obronie tylko z powodu napaści (circa causam), *reakcja powinna nastąpić natychmiast (circa tempus), *powinna dokonana zostać środkami odpowiadającymi środkom użytym przez napastnika (circa modum) - niezachowanie któregoś elementu stanowiło o przekroczenie granic obrony koniecznej i było karalne

• pomoc konieczna - działania w celu udzielenia pomocy napadniętemu

• pomoc własna - egzekwowanie przez jednostkę swych praw w drodze samopomocy - tylko gdy chodziło o zemstę na złodzieju przyłapanym nocą w domu, w innych przypadkach niedopuszczalna

• niekiedy - bezkarność czynów popełnionych w afekcie tj. w stanie silnego wzburzenia umysłu, ograniczającego świadomość jak zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku

• bezkarna była również kradzież z nędzy (pod wpływem nauki św. Tomasza) - pod warunkiem szczególnych okoliczności (zaspokojenie natychmiastowej potrzeby, w okresie głodu etc.)

• inne okoliczności wyłączające przestępności czynu: zabicie wyjętego spod prawa, działanie osób sprawujących funkcje urzędowe, działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w czasie gry czy zabawy

4. Formy popełnienia przestępstwa:

• rozpowszechnianie się poglądu, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie skutek zewnętrzny;

• rozwijanie się pojęcia usiłowania i rozwój nauki o stopniach usiłowania - stadiach czynu przestępnego; nauka o trzech elementach składających się na karalne pojęcie usiłowania: *sam zamysł, zły zamiar (cogitare), *przystąpienie do działania (czynności przygotowawcze - agitare), *niedoprowadzenie do skutku (non perducere ad efectum) - stąd nauka o trzech stopniach usiłowania (contactus): oddalonym (remotus), bliskim (propinquus), najbliższym (proximus)

• niekaralność samego zamiaru, choć drugi stopień usiłowania (bliskiego), wskazujący zły zamiar - w niektórych statutach był karalny

5.Odpowiedzialność za udział w przestępstwie:

- nie opracowano ogólnej definicji udziału w popełnieniu przestępstwa, udział taki był

kazuistycznie określany

• niektóre źródła przewidywały odpowiedzialność każdego za cały czyn, inne określały odpowiedzialność poszczególnych uczestników za swój udział

• znane były trzy rodzaje udziału w przestępstwie:

• mandat -polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa; odpowiedzialność zleceniodawcy i wykonawcy była jednakowa,

• consilium -udzielenie rady, pomocy moralnej do przestępstwa,

• auxilium -pomoc natury fizycznej, np. dostarczenie środków niezbędnych do popełnienia przestępstwa;

- poplecznictwo tj. udzielenie pomocy po dokonaniu przestępstwa było z reguły ujmowane jako odrębne przestępstwo; tak samo spisek (conspiro) czyli różne formy porozumienia przestępczego między kilkoma osobami np. zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie niebezpieczne dla porządku publicznego

5.System kar:

- uznanie publicznoprawnego charakteru kary

• rozwinęły się teorie dotyczące celu kary - jako konieczność odpłaty, unieszkodliwienia, satysfakcji poszkodowanego, zapewnienia porządku publicznego, odstraszenia; dwoistość ujęcia kary w doktrynie chrześcijańskiej (środek poprawy grzesznika i biblijny odwet)

• obok kompozycji (okupu prywatnego) i grzywny (bannus) stanowiącej karę publiczną - występowały kary cielesne, które miały charakter subsydiarny tj. miały zastosowanie wtedy gdy sprawca nie chciał lub nie mógł zapłacić okupu.

• w XII pojawiły się obligatoryjne kary cielesne; a z czasem stawały się karami o charakterze podstawowym; tendencja do wzmocnienia represji karnych oraz całkowitego wypierania kar kompozycyjnych; karanie jako wyraz omnipotencji państwowej miało mieć przede wszystkim funkcję odstraszenia (władca Mediolanu Galeazzo Visconti - twórca krwawego systemu karnego z „wielkim postem” -czyli kwalifikowaną karą śmierci poprzedzoną stopniowymi, trwającymi 40 dni męczarniami).

6.Wymiar kary:

- istniały kary:

• ściśle oznaczone

• według taryf karnych, ściśle sędziego wiążących

• możliwość zmieniania kary w określonych ustawowo granicach:

• okoliczności obciążające skutkowały podwojeniem kary i były to np. przestępstwa w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie świąt; także w przypadku recydywy bądź w przypadku popełnienia przez osobę piastującą urząd publiczny; zwiększenie kary ze względu na przynależność stanową

• okoliczności łagodzące: pojednanie, przyznanie się do winy

• kary arbitralne

• wymierzane gdy sędzia według swego uznania podwyższał lub obniżał karę przewidzianą w ustawie, o ile pozwalała mu ona na uwzględnienie różnych obiektywnych i subiektywnych okoliczności przestępstwa bądź też w sytuacji, gdy dany czyn w ogóle nie był zagrożony karą

• stosowanie kar w drodze analogii (za czyny nieprzewidziane w statutach) - stąd wyróżnianie kar zwyczajnych (poena ordinariae) określonych w ustawie oraz nadzwyczajnych (extraordinariae) - kary za cyny nieprzewidziane w ustawie

---