Dział A
Biologia, znaczenie, kontrola i zwalczanie.
Chrabąszcz majowy i kasztanowiec
Szeliniak sosnowiec
Smolik znaczony
Zwójka sosnóweczka
Zwójka pędówka
Zwójka odrośleczka
Osnuja sadzonkowa
Borecznik rudy
Skośnik tuzinek
Rozwałek korowiec
Barczatka sosnówka
Poproch cetyniak
Brudnica mniszka
Strzygonia choinówka
Borecznik sosnowiec
Osnuja gwiaździsta
Zawisak borowiec
Osnuja świerkowa
Zawodnica świerkowa
Wyłogówka jedlineczka
Wskaźnica jedlineczka
Zwójka zieloneczka
Brudnica nieparka
Piędzik przedzimek
Cetyniec większy
Cetyniec mniejszy
Kornik ostrozębny
Drwalnik paskowany
Przypłaszczek granatek
Żerdzianka sosnówka
Kornik drukarz
Rytownik pospolity
Wgryzoń jodłowiec
Smolik jodłowiec
Wykarczak sosnowiec
Trzpiennik olbrzymi
Rytel pospolity
Rzemlik topolowiec
Rzemlik osikowiec
Rynnica osinówka
Hurmak olchowiec
Jesionowiec pstry
Krobik modrzewiowiec
Dział B
Kryteria wyróżniania i klasyfikacja szkodliwych owadów leśnych.
Szkodniki nasion (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki szkółek (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki upraw sosnowych (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki średniowiekowych i starszych drzewostanów sosnowych
Szkodniki pierwotne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki wtórne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki pierwotne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki wtórne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki modrzewia (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki pierwotne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki wtórne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki topoli (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki wiązu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki olchy (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki jesionu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Gatunki, charakterystyka, biologia, znaczenie gospodarcze:
zwójki
smoliki
ścigi
trzpienniki
rozwiertki
rodzaj kornik
boreczniki
stonkowate
ryjkowcowate
kornikowate
kózkowate
Dział C
Zasady systematyki owadów.
Segmentacja ciała.
Budowa skóry, jej skład chemiczny.
Głowa.
Tułów, nogi, skrzydła.
Budowa i funkcjonowanie oczu.
Budowa i funkcjonowanie układu nerwowego.
Budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego.
Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego.
Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego.
Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego.
Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego.
Rozwój i metamorfoza.
Odżywianie się owadów.
Budowa larw i poczwarek.
Budowa jaja i rozwój embrionalny.
Charakterystyka pluskwiaków różnoskrzydłych.
Charakterystyka pluskwiaków równoskrzydłych.
Charakterystyka szarańczaków.
Charakterystyka sieciarek.
Charakterystyka chrząszczy.
Charakterystyka błonkoskrzydłych.
Charakterystyka motyli.
Charakterystyka muchówek.
Metody zwalczania owadów.
Owady drapieżne.
Owady pasożytnicze.
Choroby owad
Dział B
Kryteria wyróżniania i klasyfikacja szkodliwych owadów leśnych.
Klasyfikację gospodarczą owadów przeprowadza się uwzględniając stan zdrowotny drzew, charakter uszkodzeń , wiek drzew, atakowaną część drzewa i stopień szkodliwości.
Wyróżniamy więc:
szkod. pierwotne i wtórne
szkod. fizjologiczne drzew i techniczne drewna
szkod. różnych gatunków drzew i krzewów
szkod. szkółek, upraw, młodników, drągowin i starszych d-stanów
szkod. nasion, liści, paczków, miazgi, łyka, drewna itp.
szkod. pierwszo-, drugo-, trzeciorzędne i nękajace
SZKODNIKI PIERWOTNE
Żerują na drzewach żywych i pozornie zdrowych czyli nie wykazujących żadnych zewnętrznych oznak osłabienia. Zasiedlają one przede wszystkim drzewa osłabione działaniem jednego lub kilku czynników , zwykle abiotycznych ( np. brak jakiegoś składnika pokarmowego w glebie, susza, obniżenie poziomu wód gruntowych itp. ) . Należą tu przede wszystkim larwy motyli, rośliniarek, niektórych chrząszczy, mszyce i inne pluskiwiaki, roślinożerne dorosłe osobniki chrząszczy; strzygonia choinówka, poproch cetyniak, brudnica mniszka, zwójka zieloneczka, brudnica nieparka. Są to gatunki roślinożerne zwane foliofagami lub fitofagami.
SZKODNIKI WTÓRNE
Zasiedlają rośliny osłabione działaniem czynników pogodowych ( niedobór opadów, niskie temp. silne wiatry, nadmierne opady śnieżne) , glebowych ( susza , niedobór związków pokarmowych, bariery mechaniczne hamujące rozwój systemów korzeniowych itp. ) , biotycznych ( uszkodzenia aparatu asymilacyjnego przez foliofagi, łyka i miazgi przez jelenie, myszy, występowanie szkodników korzeni, grzybów pasożytniczych) lub antropogennych ( pożar, uszkodzenia mechaniczne drzew , zanieczyszczenia powietrza ), Do najczęściej występujących szkodników wtórnych należą: kornikowate, większość kózkowatych, bogatkowate i wiele innych chrząszczy oraz trzpiennikowate. Szkodniki wtórne żerują w łyku , kambium i drewnie.
SZKODNIKI FIZJOLOGICZNE
To te owady których żer zakłóca funkcje życiowe drzew. Należą do nich wszystkie szkodniki pierwotne w tym także szkodniki systemów korzeniowych i te szkodniki wtórne, które uszkadzają kambium i łyko. Działalność szkodników fizjologicznych zakłóca gospodarkę wodną drzew co doprowadzić może do ich uschnięcia. Pewne owady, jak np. ścigi i żerdzianki są najpierw szkodnikami fizjologicznymi a następnie technicznymi tworzą grupę szkodników fizjologiczno technicznych. Ich larwy ( żerdzianki) żerują początkowo w strefie kambialnej a następnie wgryzają się w głąb drewna i tam się przepoczwarczają.
SZKODNIKI TECHNICZNE
Żerują w głębi drewna powodując obniżenie jego wartości technicznej. Należą do nich m. In. drwalniki, rozwiertki, drwionek okrętowiec, rytel pospolity, trzpienniki, wiele gatunków kózkowatych.
Podziały owadów na szkodniki różnych gatunków drzew oraz w zależności od wieku atakowanych przez nie drzewostanów lub w zależności od atakowanej części drzewa są praktyczne. Podział szkodników na grupy ważności jest często wykorzystywany przez służby ochrony lasu gdyż różnicuje on szkodniki zależnie od stopnia zagrożenia przez nie drzew i drzewostanów.
Do szkodników o znaczeniu pierwszorzędowym należą m. in. groźne szkodniki pierwotne jak: strzygonia choinówka, brudnica mniszka, barczatka sosnówka i masowo rozmnażające się szkodniki wtórne np. kornik drukarz. Szkodniki drugorzędne to te które mogą powodować znaczne zmiany w drzewostanach ale ich gradacje mają zwykle charakter lokalny np. osnują czerwonogłowa, większ szkodni wtórnych.
Szkodniki nękające - zalicza się do nich fitofagi których żer systematycznie utrudnia rozwój i wzrost drzew ale nie prowadzi do ich zamierania . Należy tu wiele szkodników młodników sosnowych: skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka, rozwałek korowiec a także te których stosunkowo silne gradacje w drzewostanach liściastych ciągną się przez wiele lat np. zwójka zieloneczka.
Szkodniki nasion (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Żerują w zasadzie larwy a postacie dorosłe tylko w okresie wygryzania się z miejsc gdzie przechodziły rozwój. Obecność larw wewnątrz nasion owoców i szyszek jest sygnalizowana deformacją nasion ( plemeliówka świerkowa) , wyrzucaniem na zewnątrz kału który u gąsiennic jest złączony przędzą ( owocówka żołędzióweczka), ( omacnica szyszkówka) , wyciekami żywicy ( smolik szyszkowiec , stukacz szyszkowiec ) uszkodzone nasiona nie nadają się do wysiewu. Szkodniki te powodują zmniejszenie ilości obniżenie czystości oraz jakości nasion, a także mogą ułatwiać infekcję grzybom w przechowywanych zapasach nasion. Największe szkody wyrządzane są przez owady w latach małego urodzaju nasion. Większość szkodników nasion charakteryzuje zdolność przelegiwania jednego ze stadiów rozwojowych co pozwala na przeżycie nieodpowiednich warunków atmosferycznych w danym roku oraz na przetrwanie do roku obfitującego w nasiona. Najważniejszymi i najczęściej spotykanymi są: słonik żołędziowiec, smolik szyszkowiec. Stadium szkodliwym jest larwa a postacie dorosłe bądź nie pobierają pokarmu bądź prowadzą żer uzupełniający na liściach, zawiązkach owoców, kwiatostanach i rozwijających się szyszkach. Szkodniki nasion z reguły są owadami lubiącymi światło i stąd najliczniej występują na drzewach samotnie stojących, wyższych, na nasłonecznionych częściach korony. Niekiedy w poważnym stopniu mogą ograniczyć plon nasion i utrudnić produkcję szkółkarską. Szczególnie duże straty wyrządzają na drzewach o wieloletnim cyklu nasiennym jak dąb i buk a także na modrzewiu, świerku i jodle.
Szkodniki nasion drzew iglastych
Św: kołatek szyszkowiec, piśmica szyszkóweczka , szyszeń pospolity, plemeliówka świerkowa, znamionek świerkowiec,
Jd - Sieciowica szyszkóweczka, chyłka jodłowa, reseliella jodłowa.
So smolik szyszkowiec, kołatek szyszkowiec, szyszeń sosnowy
Md - śmietka modrzewiowa,
Szkodniki nasion drzew liściastych . słonik żołędziowiec, słonik orzechowiec, owocówka żołędziówka,
ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE polegają na właściwym pozyskiwaniu i przechowywaniu nasion. Wszystkie nasiona przeznaczone do wysiewu winny być poddane próbie czystości przez wyspecjalizowane placówki nasiennictwa leśnego. Kontroli szkodników nasion podlegają plantacje i drzewostany nasienne. Kontrolę szyszek przeprowadza się w końcu czerwca i w końcu sierpnia , nasion dębu i buka na przełomie września i października, nasion innych dwa tygodnie przed zbiorem. Zbioru nasion dokonuje się z drzew próbnych ( szyszki) lub spod drzew próbnych ( żołędzie i bukwie) . Następnie ustala się procent szyszek, owoców lub nasion uszkodzonych przez owady i na tej podstawie podejmowana jest decyzja o przeprowadzeniu lub zaniechaniu zbioru. Zwalczanie szkodników nasion metodą fizyko- mechaniczną polega na zbiorze i paleniu przedwcześnie opadłych żołędzi i bukwi lub szyszek oraz zatapiani zebranych żołędzi. Do zwalczania chemicznego które jest obecnie stosowane używa się insektycydów systemicznych. Opryskuje się drzewa w czasie zawiązywania się szyszek . Istnieje też możliwość wprowadzanie insektycydów do pni drzew nasiennych wyjątkowo cennych.
Słoniki zwalcza się preparatami kontaktowymi w czasie żeru uzupełniającego i składania jaj a smolika szyszkowca przez traktowanie pni drzew do wys .2 m w okresie wędrówek chrząszc po pniach drzew na wiosnę i na jesieni.
Szkodniki szkółek (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Młode rośliny drzewiaste są wrażliwe na ogryzanie podziemnych i nadziemnych części nawet małe uszkodzenie powoduje ich usychanie . Część szkodników, zwłaszcza spośród szkodników kiełkujących nasion i szkodników systemów korzeniowych wyrządzają szkody fakultatywnie odżywiając się martwymi częściami organicznymi a przestawiając się na karmę roślinną w okresie suszy. Szkodniki systemów korzeniowych będące polifagami nie wykazują na ogół wrażliwości na substancje zapachowe roślin, lecz kierują się w ich stronę orientując się wzrostem stężenia CO2 w pobliżu korzeni. W związku z ograniczoną powierzchnią szkółek szkodliwe owady wschodów i siewek mimo że lokalnie mogą pojawiać się masowo nie występują w formie gradacji i nie podlegają w swym środowisku skutecznym mechanizmom regulacyjnym. Szkodniki szkółek leśnych można podzielić na grupy w zależności od stopnia wierności wobec roślin uprawiany na szkółkach i od miejsca żerowania.
W zależności od wierności :
przygodne- należą gatunki roślinożerne których głównym pokarmem mogą być martwe szczątki roślin ( larwy koziułkowatych, niektórych sprężykowatych lub drobne bezkręgowce - turkuć podjadek, dzier włochaty, larwy niektórych sprężykowatych.). okolicznościowe- fitofagi wielożerne okresowo żerujące na siewkach choć z reguły na innych roślinach ( gąsiennice rolnic, zwójka siewkóweczka) wyspecjalizowane - dendrofilne gatunki leśne o skłonności do występowanie inwazyjnego i gradacyjnego (ryjkowcowat i żukowate) Stanowią one w szkółkach, młodych uprawach największe zagrożenie
W zależności od miejsca żerowania : szkodniki kiełkujących nasion i wschod dzier włochaty, niestrudel lśniący, mżygłodek, omrzel piaskowy
systemów korzeniowych- pędraki chrabąszcza majowego i kasztanowca, wałkarza lipczyka, guniaka czerwczyka , a także turkuć podjadek i drutowce. nadziemnych i podziemnych częściach drzewek - rolnica zbożówkak, rolnica szkółkówka, koziułka.
nadziemnych części siewek- sieciech niegłębek , zmniennik brudny, zmiennik leszczynowiec, szeliniak sosnowiec , szeliniak śweierkowiec- uszkadzają igły lub korę na strzałkach.
Wstępne zabezpieczanie szkółek przed szkodliwymi owadami składa się z dwóch etapów z których pierwszy dotyczy wyboru miejsca pod szkółkę drugi aktywnych zabiegów ochroniarskich: unikanie miejsc narażonych na masowe występowanie owadów lub w ich sąsiedztwie; szkółki zakładać należy z dala od drzew górujących gdzie kierują swój lot godowy chrabąszcze, unikać zarośli dęba i buka - miejsce żerowania dorosłych chrabąszczy. Przeprowadzenie kontroli zapędraczenia gleby w razie potrzeby dezynsekcja. Okopanie szkółki rowkiem chwytnym bądź izolacyjnym ( przed szeliniakiem, zmiennikiem i sieciechem). Traktowanie nasion przed wysiewem prepratami kontaktowymi.
Zapobieganie i zwalczanie. W celu zapobieżenia występowania szkodników, glebę w szkółce należy utrzymać w stanie uprawionym i prowadzić walkę z chwastami także w otoczeniu. Po wyjęciu sadzonek stosować głęboką orkę , nie zostawiać resztek roślinnych na powierzchni szkółki a wschody przykrywać kratami lub gałęziami a nie mchem. Skutecznymi zabiegami jest wapnowanie i kompostowanie. Stosowanie pułapek na drutowce, omrzela piaskowego, rolnice, koziułkowate i turkucia. Obecnie szerokie zastosowanie ma chemiczne zwalczanie szkodników szkółek.
Szkodniki upraw sosnowych (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Ze względu na atrakcyjność upraw ze względu na ich nasłonecznienie zmienność ekoligiczną środowiska i mikroklimat w uprawach występują wszystkie szkodniki szkółek, bardzo liczne są szkodniki strzałek , pędów , pączków i igieł. Najważniejszą okolicznością sprzyjającą w występowaniu fitofagów w uprawach jest nagromadzenie łatwo dostępnego i wysokowartościowego pokarmu jakim są różne organy młodych drzewek a szczególnie pączki i łyko. Skutki żeru to całkowity wypad drzew lub deform koron.
Szkodniki systemów korzeniowych W uprawach występują wszystkie szkodniki systemów korzeniowych siewek ze szkółek. Liczba ich zmniejsza się w uprawach wraz ze wzrostem sadzonek . Jedynie pędraki chrabąszczy i guniaka są najdłużej głównymi szkodnikami . Na wydmach rolę tą pełni najdłużej wałkarz lipczyk. W starszych uprawach na grubych korzeniach sosnowych żerować mogą larwy choinka szarego . Największe szkody w uprawach sosnowych wyrządzają jednak pędraki , szczególnie na nieużytkach i gruntach porolnych.
Szkodniki igieł . Są nimi głównie ryjkowcowate( choinek szary, zmienniki, krótkostopka oraz stonkowate ,snuja sadzonkowa) , igły są też niszczone przez owady których szkodliwość wynika głównie przez niszczenia przez nie innych organów drzew - pączków ( skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka) , łyka i miazgi na strzałkach. ( sieciech niegłębek) , lub koncentruje się głównie w młodnikach, średnio wiekowych i starszych drzewostanach ( boreczniki) . Defoliację w uprawach są rzadkie, żer stonkowatych i ryjkowcowatych ogranicza się jedynie do ogryzania brzegów igieł co prowadzi do brunatniena i pokrywania kroplami żywicy części pozostałych na drzewach. Czasem w starszych uprawach owady takie jak krótkostopka i igłówka sosnowa przyczyniają się do masowego opadania igieł, ponie larwy niszc nsdę igie
Szkodniki pączków i pędów. Owady żerujące w pączkach i pędach a więc zwójki ( pędówka sosnóweczka, odrośleczka , żywiczaneczka)i skośnik tuzinek należą do najgroźniejszych szkodników upraw sosnowych powyżej 5 lat i młódników do 15 lat choć zwójka pędówka atakuje już 2-3 letnie drzewka. Żerowanie prowadzi do zahamowania wzrostu i deformacji koron i strzałek. Największe nasilenie ma miejsce w rejonach silnego oddziaływania przemysłu i na ubogich glebach. Sosna charakteryzuje się silnymi wyciekami żywicy z pączków i igieł ( są bardziej odporne na żer) . Decydującym wpływem na odporność jest zawartość składników pokarmowych w glebie oraz wybitna światło i ciepłolubność zwójek . Z tego też względu uprawy samosiewu są mniej narażone na zwójki niż uprawy z sadzenia.
Szkodniki strzałek . Chrząszcze które na strzałkach i pędach bocznych zdrowych drzew prowadzą żeru uzupełniający lub regeneracyjny ( szeliniaki i zakorki) oraz te które zasiedlają tylko drzewka osłabione i przechodzą na nich rozwój będąc szkodnikami wtórnymi ( smolik znaczony) Zabezpieczanie upraw. Ograniczenie powierzchni upraw i ich izolacja od innych upraw sosnowych w podobnym wieku. Uprawy o silnym zwarciu, zróżnicowanym i dopasowanym do siedliska składzie gatunkowym. Ze względu na smolika znaczonego należy stosować silny materiał sadzeniowy i prawidłowoą technikę sadzenia. Ważne jest korowanie pniaków na zrębach- walka przeciw szeliniakowi i zakorkowi. Uprawy w momencie zakładania otoczyć rowkiem chwytnym przeciw szelliniakom. Dezynsekcja gleby w sąsiedz sadzonek w celu zwal pędraków.
Szkodniki średniowiekowych i starszych drzewostanów sosnowych
Dynamika liczebności większości szkodników aparatu asymilacyjnego So pozostaje w bezpośrednim związku z warunkami środowiskowymi i składem gatunkowym d-stanów. Gradacje występują w skrajnych dla So warunkach ekologicznych w zdegradowanych Bs i Bśw , gdzie w d-stanach mnonolitycznych z ubogim runem. Ogniska gradacyjne tworzą się w miejscach skrajnego ubóstwa biocenoz ( grabienie ściółki, wypas bydła, pożary , niszczenie mrowisk, rolnicze użytkowanie gleby leśnych itp. ). W takich warunkach powstają w sposób ogniskowy gradacje strzygonii choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka , boreczników, i brudnicy mniszki. Większe gradacje występują tam gdzie na obszarach z pokrywą gleb piaszczystych pochodzenia lodowcowego tzw. sandrach. Szkodniki wtórne w średniowiekowch i starszych d-stanów So z reguły nie mają wyraźnie zaznaczonego stałego obszaru występowania a ich obszary obejmują tereny gradacyjne pierwotnych szkodników oraz d-stany które z różnych przyczyn zostały osłabione.
Szkodniki pierwotne aparatu asymilacyjnego: strzygonia choinówka , brudnica mniszka, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, zawisak borowiec, osnuja gwiaździsta, borecznik sosnowiec.
Szkodniki floemu i ksylemu . Szkodniki żerujące na pniach w łyku, miazdze i drewnie należą do wtórnych szkodników atakujących osłabione drzewa. Najważniejsze to; cetyniec większy, przypłaszczek granatek, żerdzianka sosnówka. Cetyniec większy, mniejszy, tycz cieśla smoliki należą do grupy tzw. wiosennych producentów posuszu co oznacza że drzewa są zasiedlane przez te gatunki wczesną wiosną, a objawy są widoczne w lecie. Przypłaszeczek granatek żerdzianka , smolik, wraz z drugim pokoleniem kornika sześciozębnego, kornikiem ostrozębnym to jesienni producenci posuszu . Zasiedlają w lecie objawy żeru jesienią. Drwalnik paskowany wykarczak sosnowiec , smolik drągowinowiec i sosnowiec.
Kontrola i prognozow występ foliofagów może być przeprowadzona w różnych stadiach rozwojowych i porach roku.
1) W okresie spoczynku zimowego 2) w okresie przejścia ze ściółki w koronę 3) w okresie rójki 4) w stadium jaja 5) w okresie wyjścia gąsiennic 6) w okresie żerów gąsiennic 7) w okresie przepoczwarczania się gatunków przepoczwarczający się w koronach drzew.
KONTROLA I PROGNOZOWANIE KAMBIO I KSYLOFAGÓW.
Wyróżniamy kontrolę normalną i specjalną występowania szkodników wtórnych, Kontrole te są nastawione na ustalenie liczebności trzech gatunków: cetyniec większy, przypłaszczek granatek, żerdzianka sosnówka.
Kontrola normalna wykonywana jest w połowie marca, połowie czerwca i połowie września obejmując drzewostany potencjalnie zagrożone. Obchód i rejestrowanie szkody .Dowodem obecności tych szkodników jest wydzielanie się posuszu .Powstają szkice zagrożenia drzewostanów na mapie.Szkice te są podstawwą planowania akcji zwalczania szkodników wtórnych za pomocą drzew pułapkowych i usuwania drzew zasiedlonych..
Na cetyńca większego pułapki kontrolne ,a także do zwalczania wykłada się od XII do połowy lutegoW drz-ach słabo zagrożonych wykładamy 1 pułapke na 5-10 ha, w silnie zagr. 3-5 na 1ha. W wyniku stałych obserwacji ustala się datę zasiedlania pułapek ,intensywność zasiedlenia , rozwój szkodnika. Czynności kontrolne są dokonywane 4-5 krotnie ,od początku wgryzania się cetyńca pod korę ąz do czasu okorowania pułapki (ok.5-25 maj)
Dla drwalnika paskowanegonie wykłada się drzew pułapkowych, gdyż zasiedla on wszelki materiał drzewny. Kontrolą obejmuje się surowiec drzewny pozostawiony w lesie lub na składnicach, wywroty, złomy ,drewno opałowe , świeże pniaki wyrobione dr. Okorowane. Kontrolę rozpoczyna się po zejściu pokrywy śnieżnej i prowadzi obserwację co 3 dni do połowy lata, a w czasie rójki i ładnej pogody codziennie. O obecności drwalnika świadczą wysypujące się małe białe trocinkiz małych okrągłych otworów. Glebę bada się na występowanie drwalnika prowadzi się od 1 X do wystąpienia mrozów i śniegu. Dokonuje się tego w miejscuzgromadzenia drewna i surowca drzewnego. Kontrola polega na zebraniu do woreczka na każde 50-100m2 próbki gleby do 10 cm gleby i określeniu liczby występujących tam drwalników.
Dla przypłaszczka granatka i żerdzianki sosnówki kontrolę prowadzi się w czasie bieżącej kontroli sanitarnej drz-ów na podstawie obserwacji drzew zasiedlonych. Można też obserwować ich rozwój na pułapkach wykładanych od końca maja w drz-ach przez nie zagrożonych w ilości 2szt. na 1ha lub 1szt na 100mb. Ściany lasu .Pierwszą serię pułapek wykłada się w początku maja i koruje w końcu VI, II serię wykłada się w połowie czerwca, koruje pod koniec VIII. Czasem wykłada się pułapki III seriiw lipcu i koruje po 6 tyg. DLA żerdzianki I serie pułapek wykłada się tak jak dla przypłaszczka w liczbie 6szt na1haw młodszych drz-ach, w starszych 2szt na 1ha. Są to drzewa nie okrzesane .Korowanie i okrzesanie do 10 VIII. Podstawową metodą zwalczania tych szkodników jest usuwanie drzew zasiedlonych i wywiezienie ich z lasu. Kontrole specjalne przy użyciu kontrolnych drzew pułapkowych (C, P, Ż ),które służą też do zwalczania tych szkodników. Na tych drzewach w wyniku stałych obserwacji ustala się datę zasiedlenia pułapek przez cetyńce intensywność zasiedlania przebieg rozwoju szkodnika. Inne metody to obliczanie opadłej cetyny czy badanie gleby dla drwalnika paskowanego
Zwalczanie foliofagów : środki chemiczne o działaniu kontaktowym przez opylanie, opryskiwanie zamgławianie.
Zwalczanie kambio-ksylofagów : za pomocą pułapek oraz ścinanie i korowanie drzew trocinkowych , drzew opanowanych. Metodą uzupełniająca na cetyńca może być zbiór opadłej cetyny drzewa pułapkowe na cetyńca lub usuwanie drzew trocinkowych, usuwanie drzew zasiedlonych przez przypłaszczka- larwy młodociane lub larwy wyrośnięte. Spośród szkodników So jedynie drwalnik paskowany jest w okresie rójek zwalczany pułapkami feromonowymi.
Szkodniki pierwotne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Szkodniki pierwotne Św - najgroźniejszym szkodnikie Św jest brudnica mniszka. W Sudetach duże szkody spowodowała wskaźnica modrzewianeczka. Chroniczny charakter mają też gradacje osnui świerkowej i zawodnicy świerkowej którym towarzyszą inne rośliniarki. Innymi szkodnikami pierwotnymi są też zwójki oraz mszyce i czerwce wysysające igły oraz uszkadzające pędy i pączki. Najbogatszy kompleks fitofagów występuje w górach a najuboższy w świerczynach nizinnych i mieszanych z udziałem Św poza jego naturalnym zasięgiem. Świerczyny górskie odrózniają się od nizinnych obecnością szeregu gatunków owadów ograniczonych tylko do tej strefy fizjograficznej. Np. na uprawach kluk czarny, na igłach rodzaj opaślica, zawodnica i osnujka. Największe wahania liczebności są w monolitach Św na Lm w reglu dolnym ,w płn- wsch części Polski i tam gdzie znajduje się poza granicami jego naturalnego zasięgu ( tam się szybciej starzeje , łatwo podlega chorobom grzybowym, jest wrażliwy na wiatr i zmiany poziomu wody gruntowej).
Kontrola i prognozowanie foliofagów: brudnica mniszka- zasadniczą metodą jest obserwacja lotu motyli-robi się to w d-st powyżej 20 lat , w lipcu i sierpniu, we wczesnych godzinach rannych-liczy się motyle siedzące na drzewach kontrolnych do 3 m. Na nizinach wyznacza się 3 grupy takich drzew na 20 ha, na wyżynach 1 grupę na 10 ha. Stosuje się również pułapki feromonowe LYMODOR-jedną na 50-100 ha lasu. Kontrola obłożenia pni drzew jajami przeprowadza się na pocz. października w d-st, gdzie letnia kontrola wykazała zwiększoną obecność motyli, na całej długości strzały w d-st świerkowych(po ścięciu drzewa), . Nie stosuje się lepowania jako czynności kontrolnej jak to miało miejsce w d-st. So . W pracach prognostycznych uwzględnia się większą wrażliwość drzewostanów Św ( mniejsze o 25% liczby ostrzegawcze i krytyczne) . Podstawową metodą kontroli osnui świerkowej są jesienne poszukiwania owadów pod ściółką. Kontrolę zawodnicy świerkowej w uprawach i młodnikach ustala się w procencie uszkodzonych tegorocznych igieł na pędach drzew próbnych.
Szkodniki wtórne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
najgroźniejszym szkodnikiem jest kornik drukarz( wykazuje dużą plastyczność ekologiczną objawiającą się szybką reakcją rozrodu w korzystnych warunkach atmosferycznych i przy dostępności pokarmu. Podobną dynamikę liczebności wykazuje kornik zrosłozębny ( w północno - wsch. Polsce).
Inne korniki jak drukarczyk , czterooczak świerkowiec, rytownik pospolity, i ostrozębny, bruzdkowiec wschodni i zachodni , wgryzoń świerkowiec, bielojad olbrzymi stanowią element towarzyszący tym dwum gatunkom. Z innych szkodników wtórnych: ściga lśniąca, matowa , żerdzianka krawiec i smolik harcyński. Gatunki które nie wykazują tendencji gradacyjnych : kurtek mniejszy, żerdzianka szewc, kwietniczek czterokropkowy, smolik świerkowiec . szkodniki techniczne - dość ważne z gospodarczego punktu widzenia są: drwalnik paskowany, rytel pospolity, głaszczyn brodaty oraz trzpienniki.
Kontrola występowania kambio i ksylofagów. Kornik drukarz - pułapki ferromonowe i drzewa pułapkowe. Kornik zrosłozębny wyjątkowo zasiedla drzewa ścięte i stąd jego obserwacja nie jest miarodajna dla prognozy występowania.
Zwalczanie metody chemiczne , pułapki i drzewa trocinkowe, usuwanie drzew opanowanych.
Szkodniki pierwotne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
gradacjami objęte są d-stany w niższych , izolowanych pasmach górskich, drzewostany na krańcach zasięgu oraz na pd. zboczach Karpat i Sudetów. Również góry Świętokrzyskie. Wyłogówka jedlineczka, wskaźnica jedlineczka, wydrążka czerniejeczka, zrostek jodłowy, obiałka pędówka, obiałka korowa.
Szkodniki wtórne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
najgroźniejszym jest jodłowiec krzywozębny a także smolik jodłowiec. Przyczyną osłabienia mogą być szkodniki piewotne jak też wgryzoń jodłowiec którego zimowiska w zdrowych koronach drzew powodują łuszczenie kory i powstawanie rakowatych zgrubień. Występują też jodłowiec kolcozębny, Woroncowa, bruzdkowiec zachodni. Kózkowate mają małe znaczenie- ściga lśniąca i rębacze ( w szyi korzeniowej ) . Sporadycznie widać tycza cieślę i żerdziankę szewc. Charakterystyczny choć rzadki dla Jd. jest tycz jodłowy. Drewno surowiec jodłowy atakowany silnie w lesie jest przez: drwalnika paskowanego, rytla pospolitego, głaszczyna bordatego, trzpienniki - olbrzyma, jodłowego, kruszana czarnego, husarka świerkowca.
Kontrolowanie i prognoza . Zwójki- prognozowanie opiera się na wstępnej,zasadniczej i uzupełniającej kontroli podlegają im drzewostany jodłowe z udziałem Jd ponad 20% , Wstępna połowa czerwca- ocena wzrokowa . Zasadnicza- w przypadku uszkodzeń silnych i średnich ( ustalenie liczby poczwarek wskaźnicy jedlineczki, jaj wyłogówki jedlinecznki lub zimujących stadiów tych owadów.) Liczebność zimujących w koronach zwójek ustala się w lutym pobierając 1m. wyrzynki gałęzi z drzew kontrolnych. Uzupełniająca - w maju - ustalenie liczby rozwijających się pączków jodły zasiedlonych przez zwójki. Kambio i ksylofagi zasada jak przy innych wtórnych. Jodłowiec krzywozębny niechętnie zasiedla drzewa leżące. Zwalczanie: zwójki - preparaty chemiczne, korniki , smolik jodłowiec i inne gatunki towarzyszące- usuwanie drzew zasiedlonych, trocinkowych, i rzadziej pułapkowych. ,
Szkodniki modrzewia (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
W uprawach Md najgroźniejszym szkodnikiem jest żywiczaneczka modrzewiówka i krobik modrzewiowiec. Krobik atakuje też starsze osobniki i jest najbardziej rozpowszechnionym foliofagiem. Innymi typowymi foliofagami są: zawodnice, plendosze, przewężyk modrzewiowiec, kosmaczka modrzewiowa, mszyce. Szkodnikami technicznymi są: drwalnik paskowany i trzpiennik olbrzymi. Okolicznościowo atakują: kornik sześciozębny, cetyniec większy i ściga ćmawa.
Szkodniki pierwotne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
masowo pojawiająca się zwójka zieloneczka, piędzik przedzimek, piędzik siewierak, brudnica nieparka, kuprówka rudnica. Szkody przez nie wyrządzanie objawiają się głównie na obniżeniu przyrostu wysokości i grubości. Są one proporcjonalne do stopnia uszkodzenia korony i przy żerach zupełnych obniżają przyrost masy do około 40% . W d-stanach młodszych szkody są większe. Istotne znaczenie w uprawie Db mogą mieć w szkółkach szkodniki systemów korzeniowych- pędraki chrabąszczy i drutowce. Sadzonki opanowują rolnice a w młodnikach obok foliofagów opiętek zwężony, zrąbień dębowiec, torzyśniad kasztanówka.
Szkodniki wtórne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Żer foliofagów zakłoca stan fizjologiczny drzew tworząc warunki do występowania szkodników wtórnych- szczególnie ogłodka dębowca, opiętków, kózkowatych: paśnika pałączastego, ścigi dębowej, caponia.
Surowiec drzewny nie wywieziony z lasu przed rójką szkodników technicznych jest szybko zasiedlany przez rytla pospolitego, rozwiertka nieparka, rozwiertka większego i mniejszego , saksesena , wyrynnika dębowca, ścigę dębową , rzemlika plamistego, caponia, opiętka, kapturnika dębowca, drwionka okrętowca zasiedlającego suche drzewa.
Kontrola liczebności szkodników: brudnica nieparka-obserwacja rójki motyli. Kuprówka rudnica- liczenie gniazd zimowych oraz analiza ilościowa gąsienic zwójki zieloneczki- określenie stopnia uszkodzenia koron drzew przez gąsienice. Piędzik- obserwacja w okresie rójki.
Zwalczanie- metodą chemiczną przez zraszanie lub zamgławianie d-stanów insektycydami kontaktowymi w okresie żerowania gąsiennic. Szkodniki wtórne- wywożenie z lasu materiału, wycinanie opanowanych, zabezpieczenie czół kłód przez malowanie lub przecieranie , a odpady spalić.
Szkodniki topoli (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Trzy gatunki topól rodzimych. Osika, białodrzew, topola szara. Najmniej atrakcyjna jest białodrzew . Najchętniej topola balsamiczna. Pośrednio osika. Szkodniki części nadziemnych. Najbardziej rozpowszechnionymi na młodych topolach szkodnikami z tej grupy są rynnice: osinówka i ceglasta, jątrewka należąca do rodziny stonkowatych oraz rośliniarki: płast północni , piłecznica wierzbówka, jotek wierzbowiec i licznie występujące zmienniki. Spośród motyli w matecznikach i plantacjach występują: nastrosz topolowiec, prządka pierśnica, kuprówka rudnica, kuprówka złotnica, nareżnica zdrojówka, białka wierzbówka , mszyce topolowe.
Kambio i ksylofagi do tej grupy należą najgroźniejsze szkodniki młodych topoli: rzemliki :topolowiec i osinowiec , przeziernik osowiec, trociniarka czerwica, opiętek zielony. Krytoryjek olchowiec i zgrzypik twardokrywka występuje najczęściej w plantacjach topolowych w dolinach rzek i mogą tam wyrządzać duże szkody.
Szkodniki wiązu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Na liściach wiązu żeruje niewiele owadów z których część to polifagi jak brudnica nieparka, kuprówka rudnica , piędziki , naliściaki, a część to związane tylko z wiązem: torebnica wiązowa i mszyca wiązowo porzeczkowa oraz naliśicica wiązowa. Ze względu na mały udział wiązu szkodniki liści są mało znaczące. Bardziej groźne są szkodniki wtórne- ogłodki- które przenoszą holenderską chorobę wiązu: ogłodek wiązowiec, ogłodek wielorzędowy i ogłodek karzełek.
Szkodniki olchy (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Olcha czarna: piędzik przedzimek, prządka pierśnica , brudnica nieparka, kuprówka rudnica, płast północnik i oszynda leszczynówak są to polofagi. Główne szkodniki olchy to hurmak olchowiec i rynnica olchowa. Żerujące w drewnie polifagi: rozwiertek nieparek, rytel pospolity, trociniarka czerwica, torzyśniak kasztanówka. Typowe szkodniki atakujące strzałki i pędy to: krytoryjek olchowiec i przeziernik olchowiec. Niewywieziony surowiec jest deprecjonowany przez drewnożerne polifagi- plamówki. Olsza szara- te same + pędraki chrabąszcza majowego.
Szkodniki jesionu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)
Na liściach żeruje szereg polofagów- majka lekarska i jesik pączkowiec. Torzyśniad kasztanówka- fizjologiczno-techniczny. Jeśniak czarny i jesionowiec pstry- szkodniki techniczne. Jesionowce są pospolitymi szkodnikami wtórnymi jesionów a zwalczanie ich to wycinanie drzew opanowanych i usuwanie z lasu lub korowanie i palenie gałęzi.
Gatunki, charakterystyka, biologia, znaczenie gospodarcze:
zwójki
RODZINA ZWÓJKOWATE (Tortricidae) - Motyle o rozpiętości skrzydeł 10-27 mm, młodociane stadia przechodzą rozwój najczęściej w zwiniętych liściach. Część gat. żeruje w pędach, owocach i szyszkach lub korze drzew. Wyróżniają się szerokimi prawie prostokątnymi skrzydłami, składającymi się daszkowato. Przednie skrzydła za nasadą rozszerzone zwykle bogato ubarwione, tylne na ogół szare lub brunatne. Czułki krótkie na ogół nitkowate
Gąsienice bez wydatnego owłosienia, z 8 parami odnóży. Dobrze widoczna tarczka grzbietowa pierwszego segmentu. Przepoczwarczenie w delikatnych oprzędach wewn. lub na zewn. rośliny żywicielskiej. Na segmentach odwłoka poczwarek rzędy ostrych kolców. Należy tu 4500 gat. z czego w Polsce ponad 400.
smoliki
SMOLIKI - Rójka od IV do VIII, na osłabionych drzewach, kłodach leżących. Szkodniki drzew iglaste, atakują drzewa osłabione, żerują na łyku, kolebki poczwarkowe wgryzają w drewno. Samice najczęściej składają jaja w okolicach sęków. Larwy rozchodzą się gwiaździście. Szkodnik dobijający.
ścigi
ŚCIGI (Tetropium) - ścigi roją się w dni pogodne od początku VI do końca VIII, niekiedy w końcu V, a także w początkach IX. Jaja owalne o wymiarach 1.2x0.3 mm składane są pod łuski korowiny drzew osłabionych stojących lub leżących. Na drzewach stojących rozpoczynają składanie jaj od nabiegów korzeniowych i szyi korzeniowej i następnie kierują się w górę strzały. Rozwój embrionalny trwa 2 tygodnie. Larwy posiadają na IX segmencie odwłoka dwa kolce. Larwy wgryzają się do łyka i tam wyżerają nieregularne chodniki. W miarę wzrostu larwy chodnik coraz bardziej narusza korę i powierzchnię drewna. Brzegi chodnika są szorstkie, a wstosunku do powierzchni drewna skośnie ustawione. Chodniki są szczelnie wypełnione zbitą mieszaniną brunatnej mączki, białych trocinek i wiórków. Osiągają szerokość 20 mm i długość ok. 30 cm. Na jesieni larwy wgryzają się owalnym otworem skośnie w górę drewna na głębokość 2-4 cm, po czym w dół, równolegle do włókien - tworzy się w ten sposób hakowata kolebka, w której po odwróceniu się i utworzeniu zatyczki z włókien larwa zimuje. Wiosną następuje tam przepoczwarczenie, a po 2-3 tyg. Postać dorosła opuszcza kolebkę i przez wygryziony w korze, spłaszczony otwór wydostaje się na zewn. rzadziej kolebka poczwarkowa ma postać gniazda wyłożonego wiórkami i znajduje się pomiędzy korą i drewnem. Generacja jest jednoroczna, a zdarza się ,że część chrząszczy kończy rozwój po 3 m-cach i już z początkiem jesieni przystępuje do rójki i składania jaj. Głównymi wrogami ścig są dzięcioły, pasożytnicze gąsienicznikowate i męczelkowate. Ścigi są szeroko rozpowszechnionymi szkodnikami wtórnymi, fizjologicznymi i technicznymi drewna starszych d-stanów świerkowych. Rzadziej obserwuje się szkody w drągowinach. Żerują także na So, Md, czasem na Jd. Są owadami wymagającymi do swego rozwoju wysokiej wilgotności drewna. Dlatego atakują zarówno drzewa o małym stopniu osłabienia jak i pniaki, złomy i wywroty, szczególnie jeśli te znajdują się w strefie ocienienia. Często występują razem z opieńką i kornikiem drukarzem
trzpienniki
RODZINA TRZPIENNIKOWATE (Siricidae) - ciało duże, cylindrycznie wydłużone. Głowa osadzona całą szerokością na przedpleczu, czasem osadzona styliskowato. Czułki nitkowate. Samce mniejsze i na ogół inaczej ubarwione niż samice. U samicy na końcu odwłoka krępy kolec i długie pokładełko. Rójka w ciepłe dni lata i wczesnej jesieni. Samce przebywają w konarach drzew, a samice są widoczne na pniach obumierających drzew, pniakach, ściętych nieokorowanych i korowanych drzewach, gdzie składają jaja. Samica składa kilkaset jaj za pomocą pokładełka w drewnie na głęb. ok. 2 cm umieszczając je pomkilka sztuk razem. Larwy białożółte, o trzech parach niedorozwiniętych nóg tułowiowych, z ostrym kolcem na końcu odwłoka. Odżywiają się zawrtością komórek i grzybnią, którą samica wprowadza wraz z jajem do żerowiska. Ponieważ grzybnia może rozmnażać się bez udziału owadów związku tego nie można uznać za symbiozę. Rozwój larw trwa od 1 do 3 lat, a nawet do 6 lat. Przepoczwarczenie następuje w żerowisku. Żerowisko charakteryzują silnie ubite, drobne trocinki zapełniające kolisty w przekroju chodnik larwalny. Do wrogów trzpienników należą pasożyt z rodziny gąsienicznikowatych oraz zgniot trzpiennikowiec. Trzpiennikowate są groźnymi szkodnikami obniżającymi wartość techniczną drewna, przede wszystim iglastego.
rozwiertki
ROZWIERTKI - roją się od końca III do V. Większość samic rozmnaża się dzieworodnie. Zasiedlają świeżo ścięty materiał, złomy, wywały, pniaki, a także drzewa stojące, obumierające, ale wilgotne. Żerują głównie na gatunkach liściastych. Ksylofagi, stwierdzono współżycie larw z grzybami, które rozwijają się w chodnikach lęgowych. Grzybnia ta hodowana jest przez owady na specjalnej pożywce w drewnie. Korytarz drabinkowy. Chrząszcze kończą rozwój jesienią, zimują owady doskonałe
rodzaj kornik
(Ips)
Owady małe długość ciała 1-9 mm. Ogólną budową ciała najbardziej zbliżone do ryjkowcowatych, a różnią się brakiem wyraźnie wykształconego ryjka i budową goleni. Ciało korników przystosowane jest do przebywania pod korą drzew lub w drewnie, jest najczęściej walcowato wydłużone, rzadko półkoliste, mniej lub bardziej sklepione. Pow. ciała naga lub pokryta szczecinkami, włoskami a także łuseczkami. Barwa ciała brunatna lub czarna, rzadziej pstra (ciemne i jasne łuseczki). Głowa wyciągnięta w szeroki ryjek i zwykle pochylona ku dołowi. Czułki kolankowate zakończone buławką. Pokrywy najczęściej punktowane, u wielu gat. ostro ścięte, na bokach pokryte ząbkami (u samic słabiej wykształcone lub ich brak) spód odwłoka w profilu poziomy z wyraźnie widocznym ścięciem pokryw jest wyraźne. Larwy białe, lekko łukowato zgięte, beznogie, o brunatnej głowie. Przednia część ciała szersza od końcowej. Poczwarki białe z silnie zaznaczonymi skrzydłami pokrywającymi większą część odwłoka zakończonego z boku dwoma małymi wyrostkami. Korniki występują w Polsce wyłącznie na drzewach (gł. iglastych) i na krzewach. Są szkodnikami atakującymi rośliny osłabione. Rójka w zależności od gat. i warunków atm. odbywa się od końca II do końca VII. Cechą wspólną wszystkich gat. jest wgryzanie się owadów pod korę lub w drewno celem złożenia jaj. Wyróżnia się gatunki mono- i poligamiczne. Korniki należą do najbardziej rozpowszechnionych i groźnych szkodników, szybko reagujących na obecność drzew osłabionych, które odnajdują kierując się bodźcami zapachowymi.
boreczniki
PODRODZINA BORECZNIKI (Diprioninae) Rodzina Pilarzowate (Tenthredinidae) - krępa budowa ciała. U samców czułki podwójnie grzebykowate. Postacie dorosłe nie pobierają pokarmu. Roją się zwykle 2 razy w roku, na wiosnę i w lecie. Jaja składane na igłach sosny. Tylko nieliczne gatunki składają jaja na igłach świerka. Samica w celu złożenia jaj nacina igły pokładełkiem. Czasem złoża jaj są przykrywane krzepnącą cieczą. Larwy przeważnie z kolorowymi paskami i plamkami. Larwy żerują gromadnie ogryzając igły (nie tworzą oprzędu). Po zakończeniu żeru larwa tworzy oprzęd na gałązkach albo w glebie i przechodzi w stadium eonimfy. Eonimfa charakteryzuje się prawie całkowitym zanikiem nóg odwłokowych, skurczonym ciałem i pozostawaniem w diapauzie do 3 lat. Stadium pronimfy trwa 3-4 dni, po czym następuje ostatnie linienie i pojawia się poczwarka, która po 2-3 tyg. przeobraża się w postać dorosłą. W podrodzinie Boreczniki wyróżnia się kilka rodzajów (Diprion, Neodiprion, Macrodiprion, Microdiprion, Gilpinia), które w Polskiej terminologii noszą tę samą nazwę rodzajową - borecznik.
stonkowate
RODZINA STONKOWATE (Chrysomelidae) - bardzo liczna rodzina, z której ponad 500 gat. występuje w Polsce. Małe lub średniej wielkości. Ciało krępe, wypukłe, spód płaski. Barwa ciała często metaliczna. Czułki nitkowate lub piłkowate, krótkie, z reguły nie dochodzą do połowy długości ciała. Od kózkowatych różnią się m.in. zdolnością do układania czułków na dolnej stronie ciała (kózkowate układają je na górnej powierzchni). Chrząszcze są roślinożerne. Larwy z reguły lancetowato wydłużone, o silnie sklepionej górnej stronie ciała i z dobrze wykształconymi odnóżami bocznymi. Są najczęściej jaskrawo ubarwione, pokryte ciemnymi brodawkami i szczecinkami. Larwy niektórych rodzajów sporządzają z odchodów workowaty oprzęd (konchę). Żerują przeważnie na powierzchni liści, łodyg i korzeni, rzadziej w liściach i owocach, nigdy w drewnie. Stonkowate dzielą się na dwie grupy ekologiczne. Do I grupy należą owady, których postacie dorosłe oraz larwy odżywiają się tym samym rodzajem pokarmu w tych samych warunkach środowiskowych (rynnice, jątrewki, hurmak olchowiec). Do II grupy należą te, których larwy przebywają w innym środowisku i odżywiają się z zasady innym pożywieniem niż postacie dorosłe (zmróżki, wątlik sosnowiec).
ryjkowcowate
RODZINA RYJKOWCOWATE (Curculionidae) - Najliczniejsza rodzina chrząszczy (ponad 40 000 gat.), w Polsce ok. 780. Małej i średniej wielkości. Głowa mała schowana pod przedpleczem. Przednia część głowy wydłużona w ryjek, czasem krótki, szeroki, czasem cienki i dłuższy od ciała. U wielu gat. ryjek chowany w bruzdę na przedpiersiu. Czułki kolankowato zgięte, 11-członowe, rzadko mniejsza liczba członów. Dymorfizm płciowy słabo widoczny, najczęściej samce mniejsze i o krótszym ryjku. Larwy beznogie krępe, ceowato zgięte białe lub różowawe. Głowa okrągława lub owalna, skośnie ustawona do osi ciała. Zamiast nóg na tułowiu, a wyjątkowo na odwłoku, znajdują się guzikowate zgrubienia służące do pełzania. Wszystkie ryjkowcowate są roślinożerne. Jaja białe, kuliste lub owalne składane do tkanek różnych organów roślin żywych, rzadziej martwego drewna lub na opadłych liściach. Samica składa jaja za pomocą rzekomego pokładełka, często wygryzionej poprzednio jamki. Przepoczwarczenie następuje w miejscu żerowania lub w glebie w specjalnej kolebce poczwarkowej. Rozwój trwa zwykle rok, rzadziej 2 lata, a postacie dorosłe żyją ok. 3 lat. Gatunki szkodliwe żerują wewn. tkanek roślinnych, nieliczne żyjące w glebie żerują na pow. korzeni. Należy tu bardzo wiele groźnych dla lasu roślinożerców, atakujących zdrowe lub osłabione drzewa. Szkodliwa może być postać dorosła lub larwa lub obie te formy. Szkody polegają na uszkadzaniu miazgi, łyka, kory, drewna, liści, pączków, nasion i korzeni.
kornikowate
RODZINA KORNIKOWATE (Scolitidae = Ipidae) - Rodzina obejmująca ok. 6000 gat., z których 106 występuje w Polsce. Owady małe długość ciała 1-9 mm. Ogólną budową ciała najbardziej zbliżone do ryjkowcowatych, a różnią się brakiem wyraźnie wykształconego ryjka i budową goleni. Ciało korników przystosowane jest do przebywania pod korą drzew lub w drewnie, jest najczęściej walcowato wydłużone, rzadko półkoliste, mniej lub bardziej sklepione. Pow. ciała naga lub pokryta szczecinkami, włoskami a także łuseczkami. Barwa ciała brunatna lub czarna, rzadziej pstra (ciemne i jasne łuseczki). Głowa wyciągnięta w szeroki ryjek i zwykle pochylona ku dołowi. Czułki kolankowate zakończone buławką. Pokrywy najczęściej punktowane, u wielu gat. ostro ścięte, na bokach pokryte ząbkami (u samic słabiej wykształcone lub ich brak) spód odwłoka może być w profilu poziomy i wówczas ścięcie pokryw jest wyraźne (podrodzina Ipinae), albo jest stromo podcięty do góry i wtedy właściwego ścięcia na pokrywach nie ma (podrodzina Scoytinae). Larwy białe, lekko łukowato zgięte, beznogie, o brunatnej głowie. Przednia część ciała szersza od końcowej. Poczwarki białe z silnie zaznaczonymi skrzydłami pokrywającymi większą część odwłoka zakończonego z boku dwoma małymi wyrostkami. Korniki występują w Polsce wyłącznie na drzewach (gł. iglastych) i na krzewach. Są szkodnikami atakującymi rośliny osłabione. Rójka w zależności od gat. i warunków atm. odbywa się od końca II do końca VII. Cechą wspólną wszystkich gat. jest wgryzanie się owadów pod korę lub w drewno celem złożenia jaj. Wyróżnia się gatunki mono- i poligamiczne. Korniki należą do najbardziej rozpowszechnionych i groźnych szkodników, szybko reagujących na obecność drzew osłabionych, które odnajdują kierując się bodźcami zapachowymi
kózkowate
RODZINA KÓZKOWATE (Cerambycidae) - jedna z liczniejszych rodzin (ponad 27 000 gat.), w Polsce ok. 200. Duże i średniej wielkości, rzadko małe, o ciele wydłużonym cylindrycznym lub spłaszczonym, najczęściej mniej lub bardziej owłosionym. Najbardziej charakterystyczną cechą są 11-, rzadziej 12-członowe, szczeciniaste, nitkowate lub paciorkowate czułki, sięgające na ogół poza połowę długości ciała. Głowa osadzona skośnie lub prostopadle do osi ciała. Na bokach przedplecza nierzadko występują kolcce lub wzgórki. Pokrywy długie, bardzo rzadko jak u kurtka, skrócone. Roślinożerne. Ich larwy żyją w tkankach roślin. Na drzewach żerują między korą i drewnem lub w drewnie. Owady dorosłe także odżywiają się fragmentami roślin. Larwy kózkowatych są białawe lub żółtawe, walcowato wydłużone, lekko grzbieto-brzusznie spłaszczone. Przedtułów najszerszy, przedplecze zesklerotyzowane. Na sternitach i tergitach odwłoka znajdują się poduszkowate zgrubienia służące do poruszania się larw w żerowiskach. Wyróżnia się 4 typy larw: 1. Kózki - szerokość głowy większa od jej długości; nogi z nielicznymi wyjątkami występują.
2. Dyląże -szerokość głowy nieznacznie większa od jej długości; nogi wyraźne.
3. Zmorszniki - puszka głowowa szeroka, obie jej części rozdzielone na całej długości; nogi wyraźne. 4. Zgrzypiki- puszka głowowa wydłużona, a jej długość jest większa od szerokości; nóg brak. Kózkowate są groźnymi szkodnikami lasu, atakują drzewa osłabione, rzadziej zdrowe, powodując ich zamieranie i obniżanie wartości technicznej drewna.
Dział C
Zasady systematyki owadów.
Systematyka i taksonomia owadów zajmuje się ich klasyfikacją, wykorzystując podobieństwo budowy gat. i innych jednostek systematycznych (taksonów). Podstawową jednostką taksonomiczną jest gat. W biologicznym pojęciu zakłada się , że gat. Składają się z populacji , których istota polega na wewnętrznej łączności genetycznej. Łączność tą zapewnia ukształtowany program genetyczny, którym obdarzone są wszystkie osobniki gat. At. Stanowi zamkniętą pulę genetyczną .Utrwalenie właściwości (indywidualności) gat. Zależy od wielu cech: -stosunek płci, -troska o potomstwo, -możliwość tworzenia różnorodnych skupień, -dojrzewanie płciowe, -wspólny rytm życiowy. W taksonomii najwyżej ceni się cechy morfologiczne, gdyż są one najłatwiejsze do opisania i identyfikacji. Istnieją też różnice w innych cechach (fizjologicznych, cytologicznych, bio-chem.) które nierzadko przy rozpoznaniu wyprzedzają cechy morfologiczne. Dalszą cechą gat. jest występowanie form wewnątrzgatunkowych takich jak: -podgatunek (zbiór fenotypowo podobnych populacji gat., które zamieszkują część zasięgu geograficznego i różnią się taksonomicznie od innych populacji tego gat.) -ekotyp (rasa ekologiczna powstająca w wyniku przystosowania się do swoistych warunków środowiska). Wykaz nazw taksonów od najwyższej: gromada, podgromada, oddział, nadrząd, rząd, podrząd, nadrodzina, rodzina, podrodzina, plemię, rodzaj, podrodzaj, gat., podgat, .
Segmentacja ciała.
Segmentacja ciała owadów rozpoczyna się w czasie rozwoju zarodkowego serią poprzecznych podziałów paska zarodkowego tworzy się wówczas 21 segmentów z których pierwszy (głowowy) nosi nazwę AKRON`u a ostatni TELSON`u. Na pozostałych19-u segmentach widoczne są wzgórki będące zawiązkami kończyn. W dalszym przebiegu rozwoju zarodkowego zaczyna się różnicowanie ciała. Najpierw następuje uwydatnienie się przysadek tułowiowych i głowowych, zanik przysadek odwłokowych ( z wyjątkiem cerci), później ciało dzieli się na 3 oddziały -głowę tułów i odwłok. Kolejność rozczłonkowania się poszczególnych oddziałów ciała i pojawienia się odnóży u różnych grup systematycznych owadów może przebiegać nieco odmiennie. Wyróżnia się w związku z tym 3 stadia rozwojowe zarodka: -protpopdialne (gdy zarodki kończyn występują na głowie i tułowiu a odwłok jest nie członowany) oligopodialne (gdy także odwłok jest członowany) polipodialne (gdy całe ciało jest członowane a na każdym segmencie (z wyjątkiem pierwszego i ostatniego) powstaje para zawiązków kończyn.
Budowa skóry, jej skład chemiczny.
Skóra owadów okrywa ich segmentowane ciało izolując a jednocześnie łącząc poprzez receptory systemu nerwowego organy wewnętrzne ze środowiskiem. Charakterystyczną cechą skóry jest jej wielowarstwowość. Wyróżnia się dwie warstwy: wewnętrzną (naskórek) i zewnętrzną (oskórek). Ponadto w skład skóry wchodzi bardzo cienka błona podstawowa położona pod oskórkiem będąca w zasadzie jego częścią. Naskórek jest żywym składnikiem skóry, zbudowany jest z jednej warstwy sześciennych lub cylindrycznych komórek których granice zanikają u owadów dorosłych. Oskórek składa się z dwu warstw: wewnętrznej (protikula) -stosunkowo grubej, zawierającej chitynę, dwie podwarstwy (endokutikula -wewnętrzna) i (exokutikula -zewnętrzna) powierzchniowej (epikutikula) nie wykazującej obecności chityny. Oskórek zawdzięcza swą twardość procesom sklerotyzacji zachodzącym w exokutikuli, gdzie tworzy się sklerotyna, a swą elastyczność obecności chityny. W oskórku owadów udział chityny waha się od 14 do 60%i na ogół nie jest mniejszy od 30`u, białek jest od 34,4 - 93,7%, woda 9.5-79%. Oskórek powierzchniowy jest pozbawiony chityny i przypuszczalnie jest produktem działania gruczołów skóry.
Wytworami skóry są: 1.wyrostki nieruchome wytworzone z fałdów skóry w formie rogów(rohatyniec), grzebieni (kózkowate ) 2. włosy ruchome -na ogół jednokomórkowe wyrostki wytwarzane przez komórki naskórka. 3.łuski (motyle, komary) 4. gruczoły (wonne, odstraszające, woskowe, żywiczne, smarowe...)
Głowa.
Głowa owadów skupia różne narządy zmysłów i narządy służące do przyjmowania pokarmu. Powstaje ze zrośnięcia się 6 segmentów zarodkowych (akron, segment czułkowy, wstawkowy, żuwaczkowy, żuchwowy, dolnowargowy).Pierwotnie połączenia między tymi segmentami zanikają zupełnie, z wyjątkiem szwu między segmentem żuchwowym a dolnowargowym. Głowa ma kształt puszki o różnych kształtach (kulista, gruszkowata,..) W stosunku do osi ciała może być ustawiona w 3 położeniach: równoległe ,prostopadłe, skośnotylne. Jest z reguły najmniejszym oddziałem ciała(z wyjątkiem np.: mrówek) Topografię głowy wyznacza położenie oczu, czułków, narządów gębowych oraz szwów. Oczy znajdują się zwykle na bocznej stronie głowy. Na górnej stronie głowy znajduje się para czułków. Czułki są organem: zmysłu, węchu i dotyku. Wyróżnia się różne typy czułków: szczeciniaste, nitkowate, perełkowate, jedno lub dwustronnie piłkowane, grzebykowate, szczotkowate, wrzecionowate,... Narządy gębowe otaczają otwór gębowy. Typy narządów gębowych: gryzący, liżąco - gryzący, ssący, kłująco - ssący, liżąco ssący. Na głowie znajdują się także narządy wzroku. Są to parzyste oczy złożone umieszczone na bocznej stronie głowy, oraz przyoczka występujące na ciemieniu 1-3 (4).
Tułów, nogi, skrzydła.
Tułów zbudowany jest z 3 segmentów (przed-, śród-, zatułowia). Między tymi segmentami znajdują się połączenia stawowe o wtórnym charakterze zapewniające ruchliwość segmentów względem siebie. U wszystkich prawie owadów tułów ma wyraźną granicę z odwłokiem (oprócz niektórych owadziarek i żądłówek). Na tułowiu zlokalizowane są narządy ruchu -nogi i skrzydła. Na brzusznej stronie każdego segmentu tułowia występuje jedna para nóg. Nogi umieszczone są między sternitami i płytkami bocznymi. Skrzydła umieszczone są na grzbietowej stronie 2 i 3-go segmentu między płytkami bocznymi i tergitami. Typy nóg: bieżne, skoczne, pływne, grzebne, chwytne, czepne. Budowa nogi: biodro połączone z tułowiem krętarz, udo, goleń, stopa(pazurki i podeszwa).Skrzydła są boczna płaską zeskleretyzowaną wypukliną ściany ciała przytwierdzoną ruchomo za pomocą błon i płytek stawowych. U typowych latających owadów(motyle, muchówki) formowanie skrzydła dokonuje się w momencie pojawienia się postaci dorosłej. Skrzydła pokryte są żyłkami, kształt i struktura są charakterystyczne dla poszczególnych rzędów owadów
Budowa i funkcjonowanie oczu.
Narządami wzroku są: oczy pojedyncze = przyoczka {ich unerwienie prowadzi do środkowej części mózgu} oraz parzyste oczy złożone (zasadniczy organ wzroku, ich unerwienie prowadzi do płatów wzrokowych) złożone z ogromnej liczby (100-28tys.) ommatidiów (elementarnych oczek działających niezależnie od siebie) każde z nich składa się z: aparatu dioptrycznego, stożka krystalicznego, aparatu receptorycznego, aparatu izolacji pigmentowej. Jest otoczone wianuszkiem pigmentu przez co odbiera tylko część obrazu których suma widoczna jest na siatkówce -co daje duże pole widzenia. U owadów występują dwa typy oczu złożonych: apozycyjny(dzienne) superpozycyjny (nocne), dwa rodzaje przyoczek: grzbietowe(błonkówki, ważki, jętki) i boczne (larwy owadów o przeobrażeniu zupełnym).
Budowa i funkcjonowanie układu nerwowego.
Elementarnymi jednostkami układu są neurony (kom. nerwowa). Neuron składa się z jądra, rozgałęziających się wypustek plazmatycznych: aksonów (-przewodzących bodźce) i dendrytów (pełniących rolę kontaktu z innymi neuronami i stanowiących zakończenie aksonów). Przewodzenie bodźców jest procesem elektrochem. Neurony najczęściej nie występują pojedynczo lecz łączą się ze sobą tworząc zwoje nerwowe symetrycznie rozmieszczone wzdłuż osi ciała. W związku tym wyróżnia się 3 układy nerwowe:1.Centralny układ nerwowy (zwój nadprzełykowy = mózg, łańcuch brzuszny) W każdym segmencie ciała kom. nerwowe są skupione w parzystych ganglionach połączonych między sobą podłużnymi i poprzecznymi pniami nerwowymi. Mózg położony nad przełykiem zbudowany z 3par zwojów głównych jest najbardziej złożonym odcinkiem układu nerwowego i stanowi główny ośrodek koordynacyjny czynnej działalności owadów.2.Obwodowy układ nerwowy składa się z nerwów odchodzących od centralnego układu nerwowego oraz ich rozgałęzień. Nerwy odbiegające od mózgu obsługują :oczy, przyoczka, czułki. Nerwy odchodzące od węzła podprzełykowego unerwiają części gębowe( z wyjątkiem górnej wargi), gruczoły ślinowe. Nerwy odbiegające od zwojów tułowiowych powodują ruchy odnóży i skrzydeł.Nerwy połączone ze zwojami odwłokowymi koordynują m.in. pracę narządów rozrodczych.
Budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego.
U owadów typu otwartego słabo rozwinięty. Centralnym organem układu krwionośnego jest serce położone na grzbietowej stronie odwłoka w tzw. osierdziu. Serce ma postać pulsującej cewki przegrodzonej zastawkami na kilka komór i wyposażonej w otwory zwane ostiami. Przednia komora serca jest wydłużona w cienką aortę biegnącą przez tułów i doprowadzającą krew do głowy. Aorta nie posiada ostiów. Tylna komora serca jest ślepo zakończona. Skurcz komór następuje od tyłu do przodu na skutek czego krew jest wypchnięta z serca. Są 3 zatoki jamy ciała oddzielone przeponami: okołosercowa, przewodu pokarmowego, narządów rozrodczych (okołotrzewiowa, okołonerwowa -pnia nerwowego). Między sercem a przewodem pokarmowym znajduje się przepona grzbietowa, między przewodem pokarmowym a układem nerwowym przepona brzuszna. W przeponach znajdują się liczne otwory którymi pod wpływem ruchu przepon krew przedostaje się z powrotem do osierdzia, skąd przez ostia do serca. Poza tym u podstawy i wewnątrz różnych przysadek ciała(czułki, nogi, skrzydła) znajdują się lokalne narządy pulsujące
Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego.
Elementy: gruczoł rozrodczy {produkcja plemników u samców i jaj u samic} gonodukty {przewody wyprowadzające kom. rozrodcze na zewnątrz}-elementy te są parzyste a w odwłoku umieszczone są symetrycznie po obu stronach przewodu pokarmowego. U samic prócz tego są jeszcze wydłużone rureczki jajnikowe tworząc parzyste jajniki produkujące jaja. Wyróżniamy 3 typy rureczek jajnikowych: -panoistyczny, -politroficzny, -telotroficzny. Z rurek jajnikowych jaja przesuwają się do jajowodów a dalej przez otwór płciowy do nieparzystej komory płciowej gdzie następuje ich zapłodnienie plemnikami przechowywanymi w ciele samicy w zbiorniku nasiennym. Pochwa kończy się na zewnątrz otworem kopulacyjnym. Prącie samca wprowadzanie jest do torebki zbiorczej. Składanie jaj może odbywać się za pomocą pokładełek rzeczywistych (szarańczaki, pluskwiaki, wielbłądki, błonkoskrzydłe) lub rzekomych (chrząszcze, motyle)
U samców narządy rozrodcze składają się z parzystych gruczołów rozrodczych: jąder i dróg płciowych. Plemniki składają się z główki szyjki i wici. Przechodzą z jąder do parzystych nasieniowodów które następnie łączą się w nieparzysty przewód wytryskowy zakończony aparatem kopulacyjnym(prącie, fallobaza, paramery). Do kopulacji u niektórych owadów dochodzi raz w życiu a u innych jest powtarzana wielokrotnie(korniki, stonki). Istnieją wyjątki od rozdzielnopłciowości,(bleskotki- Krusz Leśny) współżycia płciowego(część larwy muchówek), jajorodności (mszyce, bleskotki)
Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego.
Składa się z: licznych drzewkowato rozgałęzionych rurek-tchawek, będących wpukleniem skóry (owady lądowe), skrzeli(owady wodne) Tchawki zaczynają się na powierzchni ciała przetchlinkami a kończą kapilarami. Od przetchlinek odbiegają poprzeczne pnie tchawkowe. Każda przetchlinka zaopatrzona jest w aparat filtracyjny i zamykający który chroni tchawki przed zanieczyszczeniami i reguluje wymianę gazów. Przetchlinki umieszczone są na bokach ciała przeważnie na 8 początkowych segmentach odwłoka ,śród- i zatułowia. Na jednym segmencie ciała może być tylko jedna para przetchlinek. Wprowadzanie i wyprowadzanie gazów z systemu tchawkowego dokonują owady dzięki skurczom i rozkurczom odwłoka, regulowanym mięśniami i układem nerwowym(owady o większych wymiarach ciała, wymiana gazów zachodzi w czasie chodzenia i latania) Główną przyczyną wymiany gazów jest jednak ich dyfuzja.(owady małe formy nieruchome).
Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego.
Narządy wydalnicze mają za zadanie wydalanie z organizmu substancji zbędnych lub szkodliwych pozostałych po przemianie materii lub ich magazynowanie w specjalnych komórkach. Cewki Malpighiego spełniają podobną rolę jak u kręgowców nerki, mają postać długich rurek kończących się z jednej strony ślepo w jamie ciała a z drugiej dochodzą do przewodu pokarmowego najczęściej na granicy jelita środkowego i tylnego. Niekiedy wolne końce cewek mają dodatkowe połączenia z jelitem. Wydalają one pozostałe w plazmie swych kom. tzw. ziarna wydalnicze których głównym składnikiem jest kwas moczowy. Ponadto wydalane są CaC03 amoniak, sole amonowe, kw. salicylowy, proteiny, i inne subst. Dodatkowo cewki mogą wydalać ważne dla życia owadów substancje wapienne, przędne, nawet enzymy trawienne. Ciała tłuszczowe ich głównym zadaniem jest gromadzenie zapasowych subst. odżywczych. Zgromadzone są one w warstwie ściennej i trzewiowej zbudowane z dużych kom. trofocytów w których tłuszcz gromadzi się w postaci kropel. Nefrycyty = kom. osierdziowe oczyszczają krew z niektórych produktów przemiany materii. Najczęściej znajdują się wokół serca.
Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego.
Układ pokarmowy zaczyna się od narządów gębowych {pobieranie pokarmu}, otworu gębowego, jelita przedniego (można tu wyróżnić: gardziel {połykanie zmieszanego ze śliną produkowaną przez gruczoły ślinowe pokarmu doprowadzonego z otworu gębowego} ,przełyk , wole{dalsze mieszanie pokarmu ze śliną, wstępne trawienie}, przedżołądek{rozdrobnienie i filtrowanie pokarmu}, zastawka kardialna, jelito środkowe {wydzielanie soków trawiennych, wchłanianie produktów trawienia, wydzielanie błony perytroficznej która chroni nabłonek przed uszkodzeniem przez cząstki pokarmu}, zastawka pyloryczna{zapobieganie cofaniu się pokarmu do jelita środkowego}, cewki Malpighiego {wydalanie, wytwarzanie enzymów trawiennych, wchłanianie wody, wytwarzanie materiału do budowy kokonu}, Jelito tylne składa się z (jelito cienkie{wchłanianie wody z pokarmu i wprowadzanie jej do organizmu za pomocą gruczołów rektalnych}, jelito proste{formowanie odchodów}), otwór odbytowy{wydalanie odchodów}.
Rozwój i metamorfoza.
Rozwój osobniczy owadów jest stadialny. Szczególną jego cechą jest sposób przechodzenia od stadiom młodocianego (larwalnego) do stadium postaci dorosłej , czyli przeobrażenie -metamorfoza. Uproszczony podział typów metamorfozy wyróżnia przeobrażenie niezupełne (heterometabolia -brak stadium poczwarki), przeobrażenie zupełne (holometabolia -stadium poczwarki jest biologicznie niezbędne). Przeobrażenie niezupełnie może przebiegać wg. 3-ech schematów:
1.Epimetaboli -owady bezskrzydłe, bez rzeczywistego przeobrażenia, owad po opuszczeniu jaja jest miniaturą owada dorosłego i prowadzi identyczny tryb życia, rozwój związany jest z procesami lnienia.
2 Heterometabolia rzeczywista -wzrost larwy(podobnej do imago choć mniejszej i o nie rozwiniętych skrzydłach) polega na stopniowym dorastaniu, pojawianiu się zalążków skrzydeł i ich skokowym rozwoju po każdym linieniu oraz stopniowym osiąganiu dojrzałości płciowej np.: karaczany, pluskwiaki różnoskrzydłe.
3. Neometabolia brak zawiązków skrzydeł u młodocianych larw podobnych poza tym do postaci dorosłej(niektóre pluskwiaki różnoskrzydłe). Owady o przeobrażeniu niezupełnym opuszczają jaja po zakończeniu rozwoju embrionalnego. Owady o przeobrażeniu zupełnym jako larwy proto-, oligo- lub polipodialne. Występujące tu później stadium poczwarki odpowiada kolejnemu stadiu larwalnemu owadów o przeobrażeniu niezupełnym. Szczególną formą przeobrażenia zupełnego jest nadprzeobrażenie (hipermetamorfoza) -w rozwoju owadów całkowicie różnych pod względem rozwoju i zachowania występuje 3 typy larw podzielonych między II a III typem nibypoczwarki po czym następuje stadium poczwarki(niektóre kusakowate, chrząszcze z rodziny olejnicowatych).
Odżywianie się owadów.
Odżywiające się drewnem = ksylofagi: 1.wykorzystujące błonnik jako pokarm, rozkład błonnika następuje za pomocą enzymów (większość kózek) lub pośredni przy udziale organizmów symbiotycznych np.: bakterii, pierwotniaków, grzybów w specjalnych wyrostkach 2.odżywiające się cukrami skrobią i białkiem podczas gdy błonnik nie jest wykorzystywany lub w nieznacznym stopniu(rzemliki) 3. ksylofagi których larwy i imago odżywiają się wyłącznie strzępkami hodowanych w gnieździe lub żerowisku grzybów ektosymbiotycznych, podczas gdy drewno nie jest bezpośrednio spożywane. W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu wyróżnia się wśród owadów: fitofagi (odżywiające się żywymi roślinami) zoofagi (zwierzętami), saprofagi (szczątkami roślin) nekrofagi (martwe zwierzęta), koprofagi(odchody). Podział ze względu na specjalizację pokarmową: -monofagi(jeden rodzaj pokarmu) -oligofagi(spokrewnione pod względem systematycznym roślinami lub zwierzętami) -polifagi, -pantofagi(pokarm rośl. zwierz. martwy i żywy).
Budowa larw i poczwarek.
Typy larw holometabolicznych: oligopodialne o dobrze rozwiniętej puszcze głowowej i 3 parach nóg tułowiowych. polipodialne - tak jak u oli.. + 2-5(motyle) lub 6,7,8 nóg odwłokowych(rośliniarki), apodialne = beznogie -o dość dobrze wykształconej puszcze głowowej (liczne błonkówki). Larwy: mają gryzące narządy gębowe b. krótkie czułki, brak skrzydeł. Poczwarka: wolna przysadki ciała(nogi, czułki, skrzyła, narządy gębowe) są dobrze widoczne nie są do niego przyrośnięte. zamknięta przysadki ciała są ukryte w jednolitej twardej osłonie zewnętrznej czyli zrośniętej z ciałem, dosyć dobrze rozróżnialne na powierzchni poczwarki. Poczwarki są nieruchome i nie pobierają pokarmu. U motyli (typ zamknięty), większości błonkówek (typ wolny) zabezpieczeniem jest budowa kokonu lub oprzędu.
Budowa jaja i rozwój embrionalny.
Jajo jest wypełnione siateczkowatą cytoplazmą zawierającą jądro z żółtkiem przykrytym osłoną żółtkową. Żółtko jest pokarmem rozwijającej się larwy. Chorion stanowi zewnętrzną okrywę jaja i decyduje o jego wyglądzie jest b. odporny na insektycydy. Bezpośrednio pod chorionem znajduje się oskórek serozowy. Po zapłodnieniu jaja powstaje zygota inicjująca rozwój embrionalny. Rozwój zarodka zaczyna się od okresu bruzdkowania. Warstwa komórek schodząca pod pow. zarodka stanowi dolny listek zarodkowy tj. zaczątek endodermy i mezodermy. Elementy pozostające na powierzchni tworzą ektodermę która bierze udział w kształtowaniu pokryw ciała i kończyn tworzy dwa wpuklenia: zawiązek jelita przedniego i tylnego. Z endodermy powstają też cewki Malpighiego, układ oddechowy, nerwowy, narządy zmysłu. Z mezodermy: wiele narządów wewnętrznych, muskulatura, gruczoły płciowe. Po rozczłonowaniu paska zarodkowego na segmenty tworzą się na ich bokach parzyste wzgórki które są zawiązkami kończyn. W rozwoju zarodka wyróżnia się stadia: protopodialne (kiedy zarodek ma kończyny głowowe i tułowiowe, ale odwłok jest nie członowany) oligopodialne( gdy zachowuje się taka sama liczba przysadek jak w stadium protopodialnym, ale odwłok ulega rozczłonowaniu i powstaje układ oddechowy). polipodialne (kiedy na segmentach rozczłonowanego odwłoka powstaje para zawiązków kończyn).
Charakterystyka pluskwiaków różnoskrzydłych.
Znanych ponad 40tyś. gat. w PL kilkaset. narządy gębowe: kłująco ssące 3-4 członowa kłujka, czułki 4-5 członowe, skrzydła z reguły 2 pary składane płasko pierwsza skórzasta, lub brak skrzydeł. przedplecze: silnie rozwinięte, między nasadą skrzydeł charakterystyczna duża klinowata tarczka. U większości gat. gruczoły zapachowe, przeobrażenie: heterometabola rzeczywista. Biologia i rozwój: b. zróżnicowane większość gat. to owady lądowe. Żyją na roślinach, pod korą, w glebie. Rodziny gat. tylko leśne: rozwałkowate, zwieńcowate, tarczówkowate, kowalowate.
Charakterystyka pluskwiaków równoskrzydłych.
Około 42tys.gat bardzo różniących się kształtem ciała. nieruchliwa, narządy gębowe: kłująco ssące wydłużone 2-3 członową kłujkę, skrzydła(o ile są) składają się daszkowato, obie pary podobnie zbudowanie, brak gruczołów zapachowych, są za to gruczoły woskowe lub żywiczne. Przeobrażenie heterometabola rzeczywista lub neometabola. Nadrodziny: -mszyce, -czerwce, -cykady.
Charakterystyka szarańczaków.
Owady duże o wydłużonym ciele, przeważnie roślinożerne, ortognatyczna z dużymi oczami oraz 3-ma przyczółkami, narządy gębowe gryzące, tylne nogi skoczne wydłużone, skrzydła: I para skórzasta występują formy o skróconych skrzydłach, Narządy słuchowe umieszczone na goleniach nóg skocznych i I segmencie odwłoka. Heterometabola rzeczywistej, 4-6 linień, jaja składane do gleby. Nadrodziny: pasikonikowate, świerszczowate
Charakterystyka sieciarek.
4tys. gat. owadów różnej wielkości, prawie wszystkie drapieżne(głównie w stadium larwy) prognatyczna, czułki: nitkowate, przedtułów: duży, ruchomy, skrzydła przezroczyste b. gęsto użyłkowane składane dachówkowato lub płasko, jaja niekiedy na trzonkach składane w miejscach żerowania ofiar, żuwaczki larw cęgowate do wysysania zdobyczy, larwy nie wydalają ekskrementów dopiero w stadium imago. Poczwarka typu wolnego z reguły w oprzędach. Rodziny: bielotkowate, złotookowate, życiorkowate, mrówkolwowate,
Charakterystyka chrząszczy.
Ponad 350tys. gat. w PL ok. 70tys. silnie stwardniała pokrywa ciała, różno ubarwiona i przeważnie bogato urzeźbiona, prognatyczna, narządy gębowe typu gryzącego, czułki najwyżej 10-11członowe, nitkowate, szczeciniaste, paciorkowate, piłkowate, grzebykowate, wachlażykowate, buławkowate, kolankowato złamane.oczy: złożone dobrze rozwinięte przyoczka rzadko, bdb wyodrębnione przedtułowie luźno połączone z śródtułowiem, skrzydła: I para skórzaste, możliwa znaczna redukcja, nogi: bieżne(grzebne, pławne) stopy:3-5 członowe, odwłok: 6-10segmentów. Są jajorodne, rozmnażanie rzadko partenogenicznie, przeobrażenie: Holometabola, czasem nadprzeobrażenie, larwy: oligopodialne, poczwarka: wolna,
20 a podrząd chrząszcze drapieżne (stopy: 5członowe) Rodziny: trzyszczowate, biegaczowate 20tyś. gat. w PL 500,
20 b podrząd chrząszcze wielożerne (stopy: 3-5 członowe ok. 100 rodzin,) omarlicowate, kusakowate, gnilnikowate, jelonkowate, żukowate, biedronkowate, bogatkowate, sprężykowate, omomiłkowate, drwionkowate, przekraskowate, kołatkowate, oleicowate, sniadkowate, czarnuchowate, kózkowate, stonkowate, podryjkowcowate, ryjkowcowate, kornikowate,
Charakterystyka błonkoskrzydłych.
150tys. gat. w PL 12tys. b. zróżnicowane morfologicznie i biologicznie, wysoka specjalizacja silnie rozwiniętego układu nerwowego, ruchoma przeważnie z 3-ma przyoczkami czułki różnego kształtu często nitkowate lub kolankowato złamane, pierzaste, inne, W związku z odżywaniem występują 2 typy narządów gębowych: gryzący(rośliniarki, gąsieniczniki, bleskotki, męczelkowate), gryząco-ssący(wielorządłówki, pszczoły, trzmiele), nogi bieżne z 1 lub 2-ma krętarzami, skrzydła błoniaste, przezroczyste, w czasie lotu obie pary złączone, odwłok 8-segmentowy, stylikowany lub siedzący, na końcu odwłoka samicy znajduje się pokładełko lub jego obronna modyfikacja -żądło, larwy pasożytnicze beznogie, poczwarka: wolna z zaznaczonymi żuwaczkami, Podrzędy: Rośliniarki, Żądłówki,
22a.podrządrośliniarkirodziny:niesnujowate,pilarzowate,(podrodzina boreczniki),trzpiennikowate,
22b.podrząd owadziarki
Nadrodzina:bleskotki,(rodziny:kruszynkowate,rodzina:gąsienicznikowate, męczelkowate, Nadrodzina: Galasówki
22c.podrząd: Żądłówki (osowate, mrówkowate)
Charakterystyka motyli.
Najliczniejszy, najlepiej poznany ok. 130tys. gat. w PL 3tys. gat. stosunkowo jednolity plan budowy ,ogromne bogactwo kolorów, narządy gębowe- typu ssącego z ssawką, gryzącego, nie wykształcone. Gąsienice wyróżniają się: w różnym stopniu owłosieniem nogami odwłokowymi na III - VI , IX segmencie. Łącznie mają 8 par odnóży (miernikowce 5) .Poczwarka typu zamkniętego niekiedy umieszczona w oprzędzie . Podrząd : Jarzemkowce.Rodz: Pochwikowate,Skośnikowate,Przeziernikowate, Zwójkowate, Trociniarkowate, Barczatkowate, Zawisakowate, Miernikowce, Sówkowate, Brudnicowate, Podrząd: Pałkorożne, Rodz: Bielinkowate, Rusałkowate.
Charakterystyka muchówek.
Tylko jedna para błoniastych skrzydeł( druga może być widoczna w postaci kikutowatych tworów -przezmianek)
kulista połączona stylikowato z tułowiem, ruchliwa z licznymi szczecinkami,czułki: 3-członowe kolbkowate(podrząd krótkoczułkie), wieloczłonowe np.:szczotkowate(podrząd długoczułkie), nażądy gębowe: liżąco ssące, lub kłująco ssące, oczy: duże, przyoczek brak(lub 2-3), najlepiej rozwinięty w tułowiu śródtułów, odwłok 4-10 segmentowy, u samic przeważnie występuje pokładełko rzekome, larwa: bez członowatych nóg tułowiowych. 3 typy poczwarek:wolna, zamknięta, wolna zamknięta w bryłce(muchówki właściwe), różne sposoby rozmnażania: żyworództwo, hermafrodytyzm, pedogeneza, różny tryb życia (roślinożerne, drapieżne, pasożyty,saprofagi, nekrofagi, fungofagi, koprofagi) W leśnictwie ważne muchówki pasożytnicze, regulujące liczebnść szkodliwych owadów, 3-y podrzędy: długoczułkie, krótkoczółkie, łękoryse.
Metody zwalczania owadów.
Dzielą się na:
I fizykochemiczne -najstarsza metoda wymagająca znacznego nakładu pracy ręcznej. Zwalczanie szkodników, ochrona drzew i d-nów może być wykonane przez
stosowanie przeszkód zagradzających szkodnikom dostęp do miejsc żerowania(szkółek, upraw, koron drzw)
zbieranie żerujących owadów szkodliwych,
. wyłapywanie owadów szkodliwych poszukujących żeru lub miejsc do złożenia jaj. Złapane owady są niszczone różnymi metodami (mech. chem. fizycznymi)
II) fizyczne wykorzystuje się energię promieniowania, ultradzwięki, energię elektryczną. Zaletą tej metody jest: wysoka selektywność stosunku do określonego gat. szkodnika. Wadą: wysokie koszty i ograniczona możliwość stosowania
III chemiczne. Wykorzystuję się tu: insektycydy (trucizna+nośnik-składnik obojętny) mogą one oddziaływac toksycznie na organizm owadów przez przewód pokarmowy (insektycydy żołądkowe), układ nerwowy(insekt. kontaktowe),układ tchwakowy (insekt. oddechowe). Wiele insektycydów wykazuje działanie kombinowane porażając różne układy.
IV) biologiczne:
1.met. mikrobiologiczna obejmuje zabiegi zwalczania szkodliwych owadów przez zastosowanie mikroorganizmów (wirusów, bakterii, grzybów, pierwotniaków, nicieni). Technika tych zabiegów zwana sztuczną epizocją polega na wprowadzeniu do zagęszczonej populacji szkodnika ogromnej ilości mikroorganizmów.
2. mezobiologiczna: polega na wykożystywaniu do zwalczania szkodliwych owadów leśnych owadów pasożytniczych i drapieżnych. które są wprowadzane na obszary zagrożone przez fitofagi znajdujące się w stadium gradacji. Introdukcja może opierać się na gat. miejscowych entomofagów i nosi wtedy nazwę introdukcji wewnątrzareowej lub gat. z innych obszarów geograficznych introdukcja pozaareowa.
3. met. ogniskowo-kompleksowa. W skład zabiegów tej met. wchodzą działania zmierzające do poprawy procesów fizjologicznych wzrostu drzew, d-nów, oraz zwiększenia różnorodności biologicznej w ogniskach gradacyjnych foliofagów So. Pierwsza gr. zabiegów obejmuje zabiegi nawożeniowe, staranne pielęgnowanie d-nów, czynności profilaktyczne wobec szkodliwych fitofagów. Drugą gr. środków są zabiegi met. biologicznej związaną z koncentracją entomofagów, zwłaszcza tych które są zdolne do znoszenia gwałtownych zmian zagęszczenia ich ofiar i żywicieli(mrówki, pająki, ptaki, nietoperze)
Owady drapieżne.
Gatunki odżywiające się wyłącznie pokarmem zwierzęcym określa się jako euzofagi , pokarm mieszany(hemizofagi), mięsożerne okolicznościowo(parazoofagi) .Drapieżcami mogą być: tylko larwy, tylko imago, obie te postacie. W związku z aktywnym trybem życia wykształciły one narządy zmysłów i aktywny tryb życia(złotook szukając ofiar kieruje się zmysłami topochemicznymi; trzyszcze polujące w dzień wykształciły zmysł wzroku). W obrębie tej samej gr. taksonomicznej drapieżców aktywność dobowa może być b. różna dzięki temu przebywają one non-stop w lesie. Np.: Podrząd chrząszcze drapieżne Rodzina : biegaczowate szczególne znaczenie gosp. odgrywają gat. z rodzaju biegacz i tęcznik(zjadają gąsienice Barczatki So. Strzygoni choinówki, Brudnicy mniszki, lawy: Osnuji gwiaździstej, poczwarki: Strzygoni choinówki, Poprocha cetyniaka) Rodzina: przekraskowate
ograniczają liczebność: cetyńców kózek, smolików, bogatków, większych korników,
Owady pasożytnicze.
Choroby owadów.
I wirozy -powodowane przez wirusy które są specyficznymi patogenami(atakują określone gr. żywicieli i określone gr. jego kom.). Występują u wszystkich gat. zwierząt i roślin. Znanych jest ponad 300gat. wirusów atakujących owady, głównie w stadium larwalnym. Najwięcej wirusów wykryto u motyli np.: Borelinavirus sp. na boreczniku, brudnicy.
II riketsjozy -wywoływane przez riketsje, najczęściej spotykane u żukowatych, należą tu organizmy najbardziej spokrewnione z bakteriami. np.; choroba z Lorch na pędrakach.
III bakteriozy -wywoływane przez bakterie dzielą się na: patogeny obligatoryjne(rozwijają się jedynie kosztem żywych kom.), patogeny fakultatywne(atakują podatne na chorobę tkanki żywicieli), patogeny potencjalne(rozwijają się w krwi).np.: pałeczka turyngska na motylach.
IV mikozy -wywoływane przez grzyby. Należą tu m.in: owadomórek sosnowy, występuje masowo na gąsienicach strzygoni choinówki. Maczużnik(znajdujące się w ściółce gąsienice barczatki, poczwarki Poprocha cetyniaka ), kłębczak biały wywołuje białą muskardynę np.: u gąsienic brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, Poprocha cetyniaka, larw szeliniaka). kłębczak różowy wywołuje różową muskardynę pędraków i innych stadiów rozwojowych żukowatych.
V protozoozy -wywoływane przez pierwotniaki. objawy chorobowe u owadów słabo widoczne
VI nematocydy -wywoływane przez nicienie.