Przesłanki powstania budżetu państwa:

• rozwój stosunków towarowo-pieniężnych,

• wydzielenie z majątku panującego majątku państwa,

• rozwój parlamentaryzmu,

• rozwój funkcji państwa,

• rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Definicja budżetu państwa (BP):

Budżet jest planem finansowym państwa, zestawiającym dochody i wydatki w roku kalendarzowym, uchwalanym w formie ustawy określającej źródła dochodów i rodzaje wydatków.

Funkcjonowanie BP jest zdeterminowane przepisami prawnymi, które są zawarte w:

• Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

• Ustawie o finansach publicznych,

• Ustawach budżetowych,

• Ustawach podatkowych,

• Ustawach okołobudżetowych.

Klasyfikacja BP:

• Jest to podział poszczególnych rodzajów dochodów i wydatków BP:

1. Kryterium podmiotowe - dzieli budżet na części, które wskazują gestorów środków budżetowych.

2. Kryterium przedmiotowe - dzieli budżet na działy rozdziały paragrafy.

• Jest odzwierciedleniem funkcji realizowanych przez budżet. Umożliwia ocenę oddziaływania władz publicznych na działalność jednostek gospodarki budżetowej i sektora przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych.

Funkcje BP:

1. Ekonomiczne: alokacyjna, redystrybucyjna, stabilizacyjna, fiskalna, kredytowa, transferu.

2. Polityczne: ustrojowa, demokratyczna.

Zasady budżetowe - to reguły dotyczące prawidłowego wykonywania czynności związanych
z funkcjonowaniem budżetu. Są to głównie zasady:

1. Równowagi - zrównoważenie wydatków BP z jego dochodami. Jeżeli w budżecie występuje niedobór dochodów w stosunku do jego wydatków, to jest to deficyt budżetowy. Jeśli wpływy BP przewyższają jego wydatki, to jest to nadwyżka budżetowa.

2. Zupełności (powszechności) - w budżecie powinny zostać uwzględnione wszystkie dochody
   i wydatki państwa.

3. Jawności - prace parlamentu nad budżetem są jawne; sama ustawa jest publikowana; jej treść jest dyskutowana w środkach masowej informacji.

4. Jednoroczności - respektowanie rocznego czasu trwania budżetu.

5. Operatywności - opracowywanie budżetu w układzie podmiotowym, czyli wskazanie zadań
   i środków budżetowych dla konkretnych podmiotów.

6. Jedności - objęcie jednym planem-budżetem wszystkich dochodów i wydatków państwa. Wyróżnia się tu jedność formalną (budowanie całego bilansu systemu finansów publicznych, obejmującego budżet władz centralnych i budżety jednostek samorządowych) i materialną (wszystkie dochody BP są przeznaczone na pokrycie wszystkich jego wydatków).

Zgodnie z ustawą o finansach publicznych, dochody BP stanowią:

1. Daniny publiczne, do których zalicza się podatki oraz inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego (JST) oraz innych jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw.

2. Pozostałe dochody uzyskiwane przez jednostki sektora finansów publicznych, do nich zalicza się:

1. opłaty,

2. dochody z mienia, w szczególności z najmu oraz z dzierżawy i innych umów
   o podobnym charakterze oraz dywidendy od wniesionego kapitału,

3. dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw (...) oraz dochody ze świadczenia usług,

4. spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej,

5. inne dochody uzyskane na podstawie odrębnych przepisów (...)

Dochody BP:

• Głównym źródłem są: podatki, zysk NBP, zysk przesiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek skarbu państwa.

• Dzielą się na:

• dochody podatkowe (udział ok. 90%),

• dochody niepodatkowe (udział ok. 10%).

Według ustawy o finansach publicznych wydatki BP dzielą się na 3 grupy:

1. Wydatki bieżące - koszty funkcjonowania państwa związane z finansowaniem sektora publicznego oraz ze świadczeniami usług publicznych i społecznych. Zalicza się tu: dotacje
   i subwencje dla JST oraz dla jednostek prowadzących działalność gospodarczą - zarówno publicznych i prywatnych.

2. Wydatki związane z obsługą długu publicznego - obejmują dwie grupy wydatków. Jedna dotyczy wydatków związanych z oprocentowaniem i dyskontem skarbowych papierów wartościowych oraz oprocentowaniem zaciągniętych kredytów i pożyczek. Druga zaś obejmuje wydatki związane z udzielonymi przez skarb państwa poręczeniami i gwarancjami.

3. Wydatki majątkowe - dotyczą inwestycji realizowanych w państwowych jednostkach budżetowych. Związane są z dotacjami celowymi na finansowanie kosztów realizacji inwestycji w JST lub w przedsiębiorstwach państwowych.

Wydatki BP:

• Przeznaczane są na finansowanie zadań państwa, na dofinansowanie działalności JST, na obsługę długu publicznego.

• Udział w wydatkach:

• działalność bieżąca ponad 80%,

• obsługa długu publicznego 12-13%,

• inwestycje 4-6%.

Najważniejsze czynniki kształtujące stronę dochodową budżetu państwa:

• rozmiary działalności gospodarczej,

• realizowana doktryna gospodarcza i podporządkowany jej system finansów publicznych, który decyduje o wielkości dochodów budżetowych (rodzaje i techniki podatków, ich ściągalność, tzw. szara strefa itp.).

Czynniki determinujące poziom wydatków środków publicznych przez budżet państwa:

• zakres zadań realizowanych przez państwo i inne elementy systemu finansów publicznych,

• przyjęty model polityki społecznej,

• przyjęty model organizacji systemu finansów publicznych,

• zadłużenie państwa.

System finansowy jednostek samorządu terytorialnego (JST):

To całokształt zasad, procedur i instytucji dotyczących gromadzenia i wydatkowania samorządowych środków pieniężnych. Samorząd terytorialny to element sektora publicznego. JST zaliczane są do sektora finansów publicznych. Zgodnie z ustawą z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych, finanse samorządu terytorialnego są integralną częścią publicznego systemu finansowego.

Podstawy prawno-organizacyjne gospodarki finansowej samorządu terytorialnego:

W Polsce dla samorządu terytorialnego oraz dla gwarancji jego pozycji finansowej i organizacyjnej istotne znaczenie miało ratyfikowanie w 1994 r. Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego (EKST). Ten dokument ma rangę umowy międzynarodowej, którą traktuje się w Polsce jako źródło prawa powszechnie obowiązującego. Ważnym źródłem prawa jest ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach JST. Zgodnie z art. 3 tej ustawy, dochodami JST są:

• dochody własne,

• subwencja ogólna,

• dotacje celowe z budżetu państwa.

Dochody własne JST:

• wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych oraz osób prawnych (podatki centralne),

• dochody z podatków lokalnych,

• środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi,

• środki pochodzące z budżetu UE i inne.

Wykaz rodzajów dochodów gmin wg ustawy z 13 listopada 2003 r.:

Subwencje transfer środków pieniężnych przekazywany z budżetu państwa (wydatek) w celu zwiększenia zasobów finansowych jednostki samorządu terytorialnego z uwagi na zbyt niskie dochody uzyskiwane ze źródeł własnych.

Subwencje ogólne są dochodami jednostek samorządu terytorialnego o charakterze wyrównawczym i składają się z kilku części.

Subwencja ogólna składa się z części:

W przypadku gmin i powiatów:

-oświatowej,

-wyrównawczej,

-równoważącej.

W przypadku województw:

-oświatowej,

-wyrównawczej,

-regionalnej.

System podatkowy - ogół podatków funkcjonujących w danym państwie w określonym czasie. Służy on do realizacji celów gospodarczych i społecznych. Inaczej ujmując podatki, a także cały ich system, pełnią określone funkcje. Najstarszą z nich jest funkcja fiskalna. Polega ona na zapewnieniu władzom publicznym (państwowym, samorządowym) odpowiednich dochodów, niezbędnych do finansowania ich wydatków.

Kolejną funkcją podatków współrealizowaną przez wydatki budżetowe jest funkcja redystrybucyjna. Polega ona na korygowaniu proporcji dochodowych podatników, które zostały ukształtowane w wyniku działania rynku. Przez zróżnicowanie stawek podatkowych (głównie przez mechanizm progresji). Następuje przepływ dochodów od podatników silniejszych finansowo do podatników pod tym względem słabszych. Dodatkowo podatnicy słabsi ekonomicznie za sprawą budżetu w większym stopniu korzystają z dóbr społecznych i publicznych.

Funkcja stymulacyjna podatków - polega na oddziaływaniu na zachowania podatników. Polega więc na kształtowaniu określonych reakcji podatników dotyczących procesów społeczno-gospodarczych. Do realizacji tej funkcji wykorzystuje się przede wszystkim rodzaj podatku, a także ulgi i zwolnienia jako szczególne dla tego celu elementy techniki podatkowej. Stymulacja ogólna może być realizowana przez poziom obciążeń podatkowych. Natomiast stymulacja selektywna może dotyczyć sytuacji rodzinnej, osobistej podatników lub może być związana z inwestycyjnymi zachowaniami podatników.

Od systemu podatkowego oczekuje się przede wszystkim wypełniania funkcji fiskalnych, gdyż temu służyć powinny podatki. Funkcje społeczne (redystrybucyjne), czy propagowanie pewnych działań gospodarczych należy realizować innymi efektywniejszymi narzędziami. Obecnie w większości krajów (w tym i w Polsce) systemy podatkowe realizują również funkcje pozafiskalne. Kraje UE, jak i inne kraje ODCE stosują różnorodne ulgi w systemie podatkowym, w tym w podatkach dochodowych. Jednakże, z drugiej strony zauważalna jest tendencja do ograniczania pozafiskalnych zadań systemu podatkowego.

Cele systemu podatkowego:

1. Wspieranie rozwoju gospodarczego,

2. Zapewnienie określonych i stabilnych dochodów podatkowych,

3. Społecznie akceptowalny rozkład obciążeń podatkowych,

4. Przyjazność, przejrzystość, uproszczenia.

Wspieranie rozwoju gospodarczego - w warunkach postępującej globalizacji niezbędne jest takie kształtowanie systemu podatkowego, by zachęcał do inwestowania, innowacji i tworzenia miejsc pracy. Temu celowi służyło obniżenie stawki CIT do 19%.

Zapewnienie określonych i stabilnych dochodów podatkowych - realizacja podstawowej funkcji państwa wymaga uzyskania określonych dochodów. Zadaniem systemu podatkowego jest pozyskanie tych środków, przy możliwie małych negatywnych konsekwencjach dla gospodarki.
W średniookresowej strategii finansów publicznych zaproponowano by poziom fiskalizmu między udziałem dochodów sektora publicznego w PKB nie zwiększał się. Stabilność dochodów zostanie osiągnięta dzięki zdywersyfikowaniu źródeł dochodów oraz zwiększeniu znaczenia podatków pośrednich- mniej wrażliwych na wahania koniunktury.

Społecznie akceptowalny rozkład obciążeń podatkowych - głównym zadaniem systemu podatkowego jest dostarczenie określonej wielkości dochodów budżetowych. System podatkowy jest bardzo mało skutecznym narzędziem polityki społecznej, a redystrybucja dokonywana w ramach systemu jest kosztowna i mało efektywna. To zadanie znacznie lepiej spełniają wydatki socjalne. Podatki pośrednie mimo zastosowania stawki obniżonej mają charakter regresywny. Dlatego też, aby utrzymać neutralność systemu podatkowego niezbędna jest progresja w podatkach dochodowych od osób fizycznych. Umiarkowana progresja znajduje również doskonałe uzasadnienie na gruncie teorii podatków. Zgodnie bowiem z zasadą możliwości podatkowej (ability to pay) osoby o wyższych dochodach mogą ponosić wyższe obciążenia podatkowe. Ma to również uzasadnienie oparte na krańcowej użyteczności pieniądza. Użyteczność ta maleje w miarę wzrostu dochodu, więc złotówka podatku jest najbardziej dotkliwa dla podatnika o niskich dochodach.

Przyjazność, przejrzystość, uproszczenia - przebudowa aparatu skarbowego i uczynienie go przyjaznym podatnikowi może przyczynić się do wzrostu dochodów podatkowych. Należy radykalnie zmienić relacje na linii administracja podatkowa - podatnik. Podatnik to nie petent a klient, dlatego też system podatkowy powinien tę zasadę artykułować w swoich rozwiązaniach. Muszą być one wymuszone zmianami systemowymi i poprzez kształcenie kadr.

Geneza i definicja podatku - podstawowym warunkiem ekonomicznym powstania podatku było wytworzenie nadwyżki finansowej przez producentów i ich rodziny. Kolejnym warunkiem było powstanie państwa, wzrost jego funkcji i klas społecznych. Spowodowały one wzrost wydatków na realizację wzrastającej roli państwa. Nieodzownym warunkiem wprowadzenia podatku było wydzielenie majątku państwowego z majątku królewskiego. Podatek mógł powstać przy spełnieniu wszystkich tych warunków łącznie. Początkowo podatek miał postać naturaliów. Składały się na nie daniny oddawane
w zbożu i w bydle. W późniejszym czasie (IV wieku p.n.e.) w starożytnym Rzymie i starożytnej Grecji podatki pobierano w pieniądzu.

Współcześnie podatek definiujemy jako świadczenie:

1. Pieniężne,

2. Powszechne,

3. Przymusowe,

4. Bezzwrotne,

5. Nieodpłatne,

6. Nakładane jednostronnie przez związek publiczno-prawny (państwo, organizację samorządową),

w celu sfinansowania potrzeb publicznych i społecznych.

Definicja podatku /zgodna z prawem podatkowym/ - podatkiem jest publiczno-prawne nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarby Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej (art. 6 Ordynacji Podatkowej).

Cechy podatku:

• Pieniężny charakter - podatki pobierane są w formie pieniężnej.

• Powszechność - podatki nakładane są w formie ustaw. W ustawach nie uwzględnia się konkretnego podatnika. Przepisy podatkowe zawarte w ustawach odnoszą się do ogółu podatków, jeżeli znajdą się one w warunkach lub dokonają czynności objętych obowiązkiem zapłaty podatku.

• Przymusowość - przepisy podatkowe określają obowiązek zapłaty podatku. Podają jednocześnie okoliczności, które ten obowiązek powodują. Przepisy podatkowe przewidują także kary, sankcje i zagrożenia z tytułu niezapłacenia podatku. W praktyce podatnik świadom tychże nie czeka aż zostaną one przeciwko niemu skierowane i użyte, tylko dokonuje zapłaty podatku.

• Bezzwrotność - podatek zapłacony nie podlega zwrotowi, wyjątkowo może być zwrócony podatnikowi w sytuacji, gdy został naliczony w sposób nieprawidłowy.

• Nieodpłatność - podatnikowi z tytułu jego zapłacenia nie przysługują żadne świadczenia ze strony związku publiczno-prawnego (państwa czy organizacji samorządowej). Bez względu na wysokość wnoszonego podatku, konkretnemu podatnikowi nie przysługują żadne dobra, czy usługi świadczone przez władze publiczne. Możemy mówić jedynie o tzw. odpłatności zbiorowej.

• Jednostronność - państwo bądź organizacja samorządowa stosują tu zasadę podporządkowania podmiotów zobowiązanych do płacenia podatków, a podmiotami uprawnionymi do ich nakładania. W sprawach podatków nie prowadzi się powszechnej dyskusji.

Technika podatkowa - aby podatki mogły przyczyniać się do realizacji funkcji całego systemu podatkowego powinny w swoich konstrukcjach precyzyjnie określać takie kwestie jak: kto płaci podatek, od czego jest on płacony, bądź co powoduje jego zapłatę, jak jest ustalony jego wymiar, co stanowi zmniejszenie wymiaru, od czego zależą i w jakiej wysokości ustalone są ulgi, jakie są terminy płatności podatku, kto decyduje w sprawach odwołań itp. Wszystkie te zagadnienia składają się na technikę podatkową.

Elementy techniki podatkowej:

Podmioty podatku - w stosunkach podatkowo-prawnych wyróżnia się dwie kategorie podmiotów:

• podmioty czynne - państwo lub organizacje samorządowe, podmioty te są uprawnione do tzw. władztwa podatkowego, czyli do nakładania podatków, ustalania ich stawek, ustalania w nich ulg i zwolnień oraz do pobierania wpływów z podatków.

• podmioty bierne - są to podatnicy, płatnicy i inkasenci.

Podatnicy - osoby fizyczne, prawne, jednostki organizacyjne, nie mające osobowości prawnej, podlegające obowiązkowi ponoszenia ciężarów podatkowych.

Płatnicy - podmioty zobowiązane zgodnie z przepisami prawa podatkowego do obliczenia i pobrania od podatnika podatku i doprowadzenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.

Inkasent - to podmiot, który nie oblicza podatku. Zobowiązany jest wyłącznie do pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go na rachunek organu podatkowego. Najczęściej inkasenci pobierają podatki lokalne. Są to sołtysi, którzy pobierają za prowizją podatek rolny od gruntów, podatek od nieruchomości, podatek leśny.

Przedmioty podatku - sytuacje faktyczne lub prawne (np. osiągnięcie dochodu, wydatkowanie dochodów, posiadanie majątku) oraz zdarzenia np. udzielenie pożyczki, zawarcie umowy sprzedaży, najmu, itp.

Stawki podatkowe - służą do określania kwot podatku. Stawki podatku dzieli się na:

• Stawki kwotowe - kwoty podatku wyznaczane z góry, z uwzględnieniem różnych czynników
  i okoliczności,

• Stawki procentowe - części podstawy opodatkowania:

• Stawki procentowe stałe - charakteryzują się tym, że są one niezależne od zmian
  w podstawie opodatkowania, podatek rośnie w takim samym tempie, co wartość podstawy opodatkowania. Stawki te określa się jako stałe, proporcjonalne lub liniowe.

• Stawki procentowe zmienne - mają to do siebie, że zmiana podstawy opodatkowania powoduje zmianę stopy podatkowej.

Podstawa opodatkowania - jest to wartościowo lub ilościowo wyrażony przedmiot podatku. Podstawą opodatkowania w poszczególnych rodzajach podatku jest:

• w podatkach dochodowych wartość uzyskanego dochodu,

• w podatkach od towarów i usług wartość obrotu lub wartość realna towaru powiększona
  o należne cło,

• w podatku od nieruchomości suma powierzchni użytkowej…?

6

Dochody gminy

Subwencja ogólna

Dotacje celowe

Dochody własne

Dochody z zagranicy i z UE

Dochody
z podatków*

Dochody
z opłat**

Dochody
z majątku

Udziały we wpływach PIT
i CIT

Dochody
z kar, grzywien

Spadki, zapisy, darowizny

5% dochodów
z realizacji zadań zleconych

Odsetki

Kwota uzupełniająca części wyrównawczej subwencji ogólnej

Część równoważąca

Kwota pochodząca
z wpłat gmin

Kwota uzupełniająca

Część oświatowa

Dotacje celowe na zadania własne objęte kontraktem

Kwota podstawowa

Część wyrównawcza

Dotacje celowe na zadania własne

*od nieruchomości, rolnego, od środków transportu; opłacanego w formie karty podatkowej, od psów, od spadków i darowizn, od czynności cywilno-prawnych,

**skarbowej, targowej, administracyjnej, adiacenckiej, eksploatacyjnej

---