Koncepcje edukacyjne Zoltana Kodaly'a
Zoltan Kodaly swoją metodę nauczania muzyki oparł na rodzimym folklorze węgierskim, ponieważ muzyka ludowa była zawsze związana z życiem, kulturą, religią, przyrodą itd. Nie jest więc skomplikowana. Śpiewanie tych pieśni stanowi ową szczególną Kodaly'owską formę wychowania muzycznego, gdzie największy nacisk kładzie się na interpretację oraz poprawną intonację, rytmikę i emisję. Mówiąc o materiale użytym do ćwiczeń, należy podkreślić kilkunastoletni okres pracy etnograficznej Kodaly'a, który zaowocował powstaniem zbiorów pieśni ludowych w większości wykorzystanych w podręcznikach szkolnych.
Drugim bardzo ważnym czynnikiem po śpiewie własnym dziecka jest metoda relatywnego kształcenia słuchu, czyli inaczej względna. U Kodaly'a zawsze pierwszy stopień gamy w tonacjach durowych jest nazywany "do", zaś w tonacjach molowych jest to "la". Tak więc uczeń, który nauczy się czytać nuty według tego systemu w jednej tonacji, będzie je również czytał w kolejnych -pozostałych, nie będzie miał żadnych trudności z transpozycją melodii w innych kluczach oraz będzie biegle rozpoznawał i śpiewał interwały. Metoda Kodaly?a zasadniczo różni się od stosowanej powszechnie w Polsce metody absolutnej tym, że można w krótkim czasie nauczyć sprawnie czytać nuty osoby w każdym wieku, nieposiadające wiedzy teoretycznej. W metodzie absolutnej zaś nabycie wiadomości teoretycznych jest warunkiem rozpoczęcia nauki czytania nut. Z uwagi na swą prostotę i łatwość zastosowania i przyswajania metoda ta jest stosowana z powodzeniem w szkołach różnych szczebli na całym świecie.
Z metodą relatywnego kształcenia słuchu ściśle związana jest fonogestyka. Polega ona na śpiewaniu "razem z ręką". Układ dłoni oznacza zgłoski solmizacyjne, a ruch ręki w górę lub w dół wskazuje na "ruch melodii". Pomaga to w nauce czytania nut głosem. Fonogestyka jest bezcenna przy uczeniu dzieci, ponieważ ułatwia wyobrażanie sobie wysokości dźwięku i umożliwia śpiewanie solmizacją nawet wówczas, gdy dzieci nie znają jeszcze zapisu dźwięków na pięciolinii.
W śpiewaniu bardzo ważne jest też poczucie rytmu. Przy ćwiczeniach rytmicznych w metodzie Kodaly'a wykorzystywana jest tataizacja. Polega ona na nadaniu poszczególnym wartościom rytmicznym odpowiadających im sylab rytmicznych. Są to: "ta" dla ćwierćnuty (oraz dla półnuty i całej nuty, przy czym odpowiednio jest przedłużana samogłoska "a"); "ti" dla ósemki; "to" dla szesnastki; "sza" dla pauzy ćwierćnutowej; "es"dla pauzy ósemkowej. Przy odczytywaniu tematów rytmicznych tą metodą dzieci szybciej uczą się wartości nut i pauz, ponieważ wypowiadają te wartości na głos.
Uzyskiwaniu wybitnych wyników w metodzie Kodaly'a niewątpliwie sprzyja również trzeci element jakim jest - organizacja powszechnego wychowania muzycznego. We wszystkich 8 - letnich szkołach węgierskich wychowanie muzyczne obejmuje dwie godziny tygodniowo a w liceach 1-2 godziny.
Na sukces metody Kodaly'a składają się trzy zasadnicze elementy:
1. Podstawą jest śpiew własny dziecka z ćwiczeniami kształcącymi słuch i głos. Początki umuzykalnienia oparte są na krótkich utworach w skali głosu dostępnej dla dzieci. Potem pojawia się dwugłos oparty na folklorze.
2. Metoda relatywnego kształcenia słuchu, fonogestyka i tataizacja.
3. Wychowanie muzyczne powinno się rozpocząć już w wieku przedszkolnym. Dzięki śpiewaniu piosenek wzbogaca się świat uczuć dziecka a także kształtuje jego postawa estetyczna co owocuje w późniejszych latach.
Koncepcje edukacyjne C. Orffa
Koncepcja wychowania muz. autorstwa C. Orffa. M.O. polega na inspirowaniu i kierowaniu przez nauczyciela tworzeniem muzyki przez dziecko; tworzywem wyjściowym jest ekspresja rytmu i melodii, improwizacje muz.-ruchowe, budowanie najprostszych motywów i form dźwiękowych za pomocą specjalnego instrumentarium. M.O. wyłoniła się z kompozytorskich i pedag. koncepcji C. Orffa nawrotu do praźródeł muzyki, prymatu kreatywności nad doskonałością wykonawczą, zainteresowań integracją muzyki, słowa i ruchu. W początkach działalności pedag. Orff inspirował się metodą → Dalcroze'a, którą następnie zmodyfikował - muzykę do ruchu mieli wykonywać, a następnie tworzyć sami uczniowie, głównie na instrumentach perk., zwłaszcza egzotycznych instrumentach lud. Powodzenie prowadzonych przez 5 lat (po II wojnie świat.) audycji muz. dla dzieci w bawarskim radio przyniosło wykrystalizowanie się metody - zachwyceni słuchacze (dzieci i dorośli) byli świadkami momentu narodzin muzyki, a ich reakcje, propozycje, własne piosenki, wierszyki wzbogaciły publikację Musik für Kinder (Muzyka dla dzieci, t. 1-5, wyd. 1950-54), rozpowszechnioną w wielu krajach jako Orff Schulwerk (Praca szkolna wg metody Orffa). Powstały też adaptacje m.O. w Ameryce Pn. i Pd., Japonii, wielu krajach Europy Zach., w Czechosłowacji. Centrum rozwoju m.O. jest Salzburg, gdzie tamtejsza AM „Mozarteum” objęła nad nią patronat i gdzie utworzono Instytut Orffa, służący doskonaleniu metody, badaniom jej zastosowań, popularyzacji, kształceniu nauczycieli. M.O. stała się jedną z najbardziej znanych i cenionych w → pedagogice muz. autorskich metod umuzykalnienia, weszła w skład wielu koncepcji, projektów edukacyjnych i programów (np. pol. koncepcji wychowania muz.), znalazła zastosowanie nie tylko w wychowaniu muz. małych dzieci, ale także młodzieży i dorosłych, jak również w muzykoterapii, rehabilitacji i pedagogice specjalnej. Instrumentarium Orffa również należy do najpopularniejszych zestawów tzw. instrumentów szkolnych, jest produkowane na licencjach w wielu krajach. Trzonem instrumentarium O. są specjalne instrumenty perk., zwłaszcza ksylofony z wymienianymi sztabkami, flety proste oraz instr. strunowe wzorowane na dawnych, np. mała viola da gamba z progami dla ułatwienia gry.
Koncepcje edukacyjne E. Jaques-Dalcroze'a
Założeniem metody Dalcroze'a był rozwój słuchu zarówno drogą ćwiczeń ruchowo - rytmicznych jak i drogą ćwiczeń solfeżowych i umuzykalniających we wzajemnej korelacji. Naczelną ideą Dalcroze'a było dążenie do skojarzenia ruchu z muzyką, a tym samym przybliżenie muzyki do człowieka.
Metoda Dalcroze'a stawała się powoli powszechnie uznawaną. W 1911 roku w Hellerau pod Dreznem powstał Instytut J. - Dalcroze'a ufundowany przez braci Dohrn. Odbywało się tam kształcenie dzieci i młodzieży oraz kursy dla dorosłych - przyszłych nauczycieli muzyki. Następnym ośrodkiem stał się Instytut w Genewie, który istnieje do dnia dzisiejszego.
System wychowania muzycznego Dalcroze'a opiera się na trzech zazębiających się elementach, są to: kształcenie słuchu, kształcenie rytmiczne, improwizacja.
Metoda Dalcroze'a nie była wynikiem jednego żywiołowego impulsu, lecz rezultatem wielu lat studiów. Jej główną tezą było zastąpienie intelektu wrażliwością, podejściem do muzyki od strony odczucia i przeżycia. Według Dalcroze'a bodźcem, który w muzyce najmocniej oddziałuje na zmysł jest rytm, a więc ruch, znajdujący odpowiednik w naszym systemie mięśniowym. Nie tylko rytm, ale także inne elementy muzyki możemy odtwarzać ruchami ciała „...aby wykonać rytm precyzyjnie, nie wystarczy go uchwycić intelektualnie i posiadać aparat mięśniowy zdolny do dobrej interpretacji. Trzeba jeszcze ustalić szybkie porozumienie między mózgiem, który coś zamierza i analizuje, a ciałem, które rozkaz wykonuje.” Dlatego też wszystkie ćwiczenia metody rytmiki mają na celu wzmocnienie zdolności koncentracji, przyzwyczajenie ciała do bacznej postawy i zwiększenie zdolności podświadomych, do tworzenia przyzwyczajeń motorycznych i nowych odruchów. Cała metoda opiera się na przewodniej roli muzyki i wtórnej roli ruchu. Według Dalcroze'a „praktyka powinna poprzedzać teorię, której prawidła należy podać uczniom wówczas, gdy doświadczyli na sobie zjawisko, z którego prawidła te wypływają”.
Celem nauczania jest doprowadzenie uczniów do tego, by przy końcu studiów mogli powiedzieć nie „ja wiem”, ale „ja odczuwam”, a następnie stworzyć w nich pragnienie wypowiadania się.
Dalcroze twierdził, że celem metody jest nauczyć człowieka nie tylko wiedzy, ale i umiejętności, aby nie tylko chciał, ale i mógł.
Poza sprawą kształcenia tzw. słuchu muzycznego i poczucia rytmu Dalcroze widział również konieczność kształcenia cech charakteru ludzkiego, oddziaływania na ustrój nerwowy, uspokajanie i opanowanie go, a tym samym uporządkowanie ruchów ciała: „Muzyki nie słucha się jedynie uszami, słyszy się ją wibrującą w całym ciele, mózgu i sercu”.
Metoda Dalcroze'a zawiera w sobie trzy elementy: kształcenie słuchu, rytmikę, improwizację, które są ze sobą ściśle powiązane i uzupełniają się wzajemnie.
RYTMIKA stanowi centrum metody, polega na przekazywaniu ciałem ruchu muzycznego „aby nasze ciało stało się muzyką” .
Zadaniem rytmiki jest pobudzanie do działania podstawowych sił naszej natury:
- uwagi - co usłyszymy musimy zarejestrować w umyśle,
- inteligencji - co usłyszymy musimy zrozumieć i zanalizować,
- wrażliwości - odczuwamy i przeżywamy pozwalając muzyce przeniknąć nasze ciało,
- wprawienia ciała w działanie - przez ruch bardziej lub mniej oddający muzykę, jej rytm i charakter.
Te różne czynności naszego umysłu i ciała powinny być wykonywane równocześnie.
Punktem wyjścia dla Dalcroze'a były „le pas Jagues” (kroki Jagues'a), tzn. kroki wykonywane w takt muzyki. Z tych kroków rozwinął się później cały system nazwany Rytmiką.
Rytmika obejmuje szereg ćwiczeń, jak:
Podział czasu i przestrzeni na jednakowe i niejednakowe części za pomocą akcentów metrycznych.
Ćwiczenia ruchowe, które pod wpływem rozmaitych rytmów muzycznych pozwalają uzewnętrznić uczucia w różnych aspektach dynamicznych, statycznych lub agogicznych.
Ćwiczenia inhibicyjno - inicjacyjne (hamująco - pobudzające).
Ćwiczenia polirytmiki, kanonu ruchowego, łańcuchu realizacji.
Ćwiczenia agogiczne na zmienność szybkości, przyspieszenie i zwalnianie ruchów (augumentacje i dyminucje).
Ćwiczenia na wyrobienie szybkiej analizy i menuoryzacji.
Ćwiczenia zaznaczenia fraz za pomocą gestów i ruchów.
Ćwiczenia improwizacji ruchowej.
Dyrygowanie.
Dalcroze cały swój system edukacji muzycznej oparł na ruchu, co spowodowało, że zainteresował się również tańcem, który określił jako sztukę wyrażania emocji poprzez rytmiczny cielesny ruch. Źródłem inspiracji dla niego była sztuka grecka. Uważał, że przy tworzeniu kompozycji ruchowo - przestrzennych niezbędna jest spontaniczna improwizacja. Edukację fizyczną nazywał Dalcroze „techniczne corponelle” - technika ruchu oparta o ruch naturalny. Używał też sformułowania „plastigne animae” - interpretacja ruchowa dzieła muzycznego.
Drugim elementem Dalcroze'a jest kształcenie słuchu polegające na wzbudzeniu poczucia dźwięku oraz ćwiczenia solfeżu i studium gam. Ćwiczenia poczucia dźwięku polegają na wprowadzeniu dziecka w świat dźwięku przez zapoznanie z jego barwą, czasem trwania, wysokością i siłą. Ćwiczenia solfeżu mają natomiast za zadanie wyczulenie słuchu do tego stopnia, by uczeń mógł nie tylko bez trudności rozpoznawać różne dźwięki i czytać nuty, ale żeby jego wrażenia słuchowe były świadome. Studium gam opierało się na stworzeniu w obrębie skali c1 do c2 wielu ćwiczeń w różnych tonacjach z zastosowaniem różnych modulacji.
Trzecim elementem Dalcroze'a jest improwizacja, a więc spontaniczne tworzenie muzyki. Możemy tu wyróżnić improwizację głosem, ruchem i na instrumentach. Wszystkie te sposoby tworzenia muzyki występują na lekcjach rytmiki i solfeżu. Improwizacja fortepianowa jest natomiast przedmiotem kształcenia przyszłych nauczycieli rytmiki. Do wykonania przez dzieci stosujemy improwizację śpiewaną i perkusyjną. Dalcroze uważał, że do rytmiki nie jest konieczna nowoczesna i skomplikowana improwizacja, że może ona być prosta, jednak powinna być rytmiczna, muzykalna, bezbłędna i pobudzająca do ruchu.
Zdaniem Dalcroze'a naukę rytmiki należy rozpocząć od najmłodszych lat, kiedy umysł dziecka jest najbardziej chłonny. W przedmowie do II tomu „Rytmiki” Dalcroze pisze: „Zorganizowałem kurs dla małych dzieci i zorientowałem się od razu, że rozwijanie ich słuchu nie wystarczy, aby pokochały muzykę, że w muzyce elementem najmocniej oddziaływującym na zmysły, najściślej związanym z życiem jest ruch”.
Dalcroze zaleca wychowywać muzycznie już małe dzieci stosując zabawy ruchowe ze śpiewem. Należy ograniczyć śpiewanie piosenek na siedząco, a więc stosować śpiew z ruchem i zabawą.
Kształcenie rytmiczne dzieci przedszkolnych obejmuje ćwiczenia na poczucie tempa (marsze, biegi, przyspieszenie i zwolnienie), na poczucie metryczne i realizację niektórych wartości rytmicznych ruchem. Dzieci mogą również realizować ruchem opowieści ruchowe. Improwizacja małych dzieci obejmuje śpiew i grę na instrumentach perkusyjnych.