ped w v stud


POWSTANIE I ROZWÓJ PEDAGOGKI

PEDAGOGIKA - z gr. paidos - dziecko, chłopiec; ago - prowadzę; agagos - prowadzący.

Paidagogos (παιδαγωγός) - od pais - chłopiec, ago - prowadzę; „prowadzący chłopca” -
w starożytnej Grecji niewolnik prowadzający dziecko na miejsce ćwiczeń fizycznych (do palestry - ćwiczono głównie pentathlon). Całość czynności paidagogosa - paidagogija.

Paidagogike techne - wiedza o wychowaniu, wymagana od paidagogosa.

Współcześnie pedagogia - zespół czynności i umiejętności wychowawczych. Może być:

  1. twórczym oddziaływaniem na dzieci i młodzież, płynącym z talentu wychowawcy - graniczy wtedy ze sztuką, a nawet staje się „sztuką sztuk”;

  2. rzemieślniczym naśladowaniem wzorów postępowania wychowawczego - techniką pedagogiczną, którą m.in. można przekazać kandydatom na wychowawców.

Etymologia słów: pedagogika i pedagogia wskazuje, że pedagogika nie miała pierwotnie charakteru nauki (nazwy nauk tworzono, dodając do nazwy przedmiotu badań określenie ich charakteru analitycznego lub bardziej opisowego - np. biologia nauka opisująca życie; nauka o wychowaniu powinna więc nosić nazwę pedago-grafia, albo pedago-logia, ale nazwy takie nie powstały).

Paideia (sofiści) - wyższe formy działalności wychowawczej: kształcenie osobowości na dobrach kultury (łączy działalność wychowawczą z refleksją nad nią). Cycero przetłumaczył to jako humanitas - ludzkość, człowieczeństwo. Współcześnie - w języku angielskim słowo education łączy w jedno działalność wychowawczą i refleksję nad nią. W innych językach - na ogół rozdział.

Helleński paidagogos to wychowawca - praktyk. Nauczanie miało mniejsze znaczenie, zajmował się nim (czytanie, pisanie, recytacja) ktoś inny. Nowożytny pedagog to:

Pedagogika wyrosła na gruncie filozofii. Poglądy filozofów, nawet starożytnych, widoczne są również w wielu współczesnych koncepcjach pedagogicznych. Holistyczny obraz świata,
w którym nie ma zróżnicowania bytu na „ja” i „świat”, występuje w supernauczaniu, nauczaniu integralnym, całościowym i łącznym. Filozofia Sokratesa - przewija się obecnie w pedagogice dialogu i spotkania, w metodach heurystycznych. Platon - pedagogika ideałów, pedagogika wartości.

Arystoteles - pedagogiki: tomistyczna, humanistyczna, hermeneutyczna. Archimedes - pedagogiki: scjentystyczna, eksperymentalna, empiryczna.

Przykładem współczesnej teorii filozoficznej, inspirującej pedagogów, jest fenomenologia (Edmund Husserl, Max Scheller). Określa się ten kierunek jako „naukę bez założeń”. Oznacza to konieczność stwierdzenia tego, co jest oczywiste, co jest dane naszej świadomości. Jest to „powrót do rzeczy samych” źródłowo prezentowanej świadomości, możliwy dzięki intuicji - „zasadzie wszystkich zasad”. „intuicja wg Husserla to twórcza zdolność umysłu do odbierania tego, co świat sam z siebie ukazuje. Analiza fenomenologiczna zaczyna się od opisu, bez przyjmowania z góry jakiejś konstrukcji tego, co ma być opisane. Dążąc do poznania istoty rzeczy wychodzimy od doświadczalnych spostrzeżeń, przypomnień lub wyobrażeń. Jest to zdolność świadomości do „intelektualnego doświadczenia”, ustalenia istoty rzeczy.

Fenomenologia nadaje procesowi poznania świata charakter aktu samodzielnej, autonomicznej

i indywidualnej działalności człowieka jako podmiotu. Ważną rolę w koncepcjach edukacyjnych powinny też odgrywać teorie filozoficzne, podkreślające godność i wartość człowieka. Przykładem - personalizm (traktujący osobę ludzką jako byt niepowtarzalny, niezastąpiony obdarzony rozumem i wolną wolą).

O ważnej roli filozofii świadczy też fakt, że w niektórych państwach jest ona nauczana już
w najmłodszych klasach, a nawet w wieku przedszkolnym, jako tzw. „filozofia dla dzieci” lub „filozofowanie z dziećmi” (Mattew Lipman, Gary Mathews, Roland Reed, Feerie Heesen i in.).

Dopiero od XVII w., głównie dzięki J. A. Komeńskiemu, pedagogika zaczęła nabierać cech odrębnej i samodzielnej dyscypliny naukowej.

Według większości historyków pedagogiki staje się ona nauką dopiero w początkach XIX wieku. W 1809 r. katedrę filozofii w Królewcu po I. Kancie obejmuje J. F. Herbart i oddziela pedagogikę od filozofii - prowadzi seminaria z pedagogiki; po powrocie na uniwersytet
w Getyndze w 1833 r. opracowuje system pedagogiczny oparty na etyce i psychologii. Główny cel wychowania - ukształtowanie charakteru moralnego, główne środki - wyrobienie karności i nauczanie wychowujące. Zapoczątkował nowy kierunek dydaktyczny, później nazwany herbartyzmem.

Polska początku XIX wieku:

Józef M. Hoene-Wroński - „Filozofia pedagogii” (1822): głównym celem wychowania „stworzenie się własne” człowieka.

Bronisław F. Trentowski - „Chowanna” (1842): pedagogika jako „systematyczna umiejętność mająca na celu wskazanie człowiekowi środków i dróg, jak ma nieść własne lub obce dziecię do prawdziwego dojrzenia, czyli pełnoletniości”.

Teodor Sierociński - pierwszy podręcznik pedagogiki: „Pedagogika, czyli nauka o wychowaniu” (1846).

Przełom w uprawianiu pedagogiki pod wpływem psychologii eksperymentalnej. Lipsk, Niemcy - Wilhelm Wundt tworzy pierwsze psychologiczne laboratorium eksperymentalne (1879). Prowadzone m.in. empiryczne badania pedagogiczne nad wychowawczym i szkolnym rozwojem dzieci i młodzieży oraz nad problemami dydaktyki i higieny nauczania. Oparta na tych badaniach pedagogika naukowa - przełom XIX i XX wieku. Nowa eksperymentalna wiedza o dziecku i jego wychowawczym rozwoju - pedologia (w Polsce -
J. Ochorowicz, J. Dawid, J. Joteyko, M. Grzegorzewska, później J. Korczak).

W literaturze naukowej wyszczególnia się m.in. następujące obszary teorii pedagogicznych,
w których potrzebny jest filozoficzny typ refleksji nad wychowaniem:

Przykładowe argumenty, przemawiające za koniecznością uwzględnienia filozoficznych podstaw tak w teoretycznych pracach pedagogicznych, jak i w działaniach praktycznych pedagogów:

  1. Problemy wynikające z języka współczesnej pedagogiki.

  2. Narzucane instytucjom oświatowym różnego rodzaju ideologie.

  3. Dominacja technologii dydaktycznych w niektórych koncepcjach edukacyjnych.

ad. 1) Język w pracy dydaktyczno-wychowawczej pełni podstawową funkcję poznawczo-komunikacyjną; był i jest przedmiotem refleksji filozoficznej wybitnych pedagogów. Janusz Korczak - nadał językowi charakter interdyscyplinarny; każde zachowanie dziecka traktował jako pewnego rodzaju język, mowę, mającą swoją formę zewnętrzną oraz „duszę”. Największe błędy wychowawcze popełniamy wtedy, gdy skupiamy swą uwagę na formie zewnętrznej języka, a pomijamy jego „duszę”. Tą „duszą języka” jest właśnie jego wymiar filozoficzny, kierujący uwagę nie tylko na stronę fizyczną znaku, który ma charakter konwencjonalny, ale również na myśli i uczucia osób posługujących się tymi znakami, oraz na ich desygnaty.

W historii, szczególnie w okresach radykalnych zmian politycznych, ideologicznych czy ekonomicznych, wprowadzano do języka edukacji różnego rodzaju neologizmy. Oddawały one jedynie intencje dominujących ideologii, a nie rozwijały pedagogiki, a nawet (systemy totalitarne!) wyrządzały jej poważne szkody.

Język pełni też funkcję performatywną (J. L. Austin). Polega ona na tworzeniu przez język nowej rzeczywistości w sposób bezpośredni, m.in. poprzez akty prawne czy quasiprawne. Wypowiedzi performatywne pojawiają się często w instytucjach oświatowych i z racji swego obligatoryjnego charakteru prawnego odgrywają ważną rolę - określają wymagania dotyczące kompetencji zawodowych nauczycieli, definiują ważne pojęcia, funkcjonujące w systemie edukacyjnym itp. (np. w latach 1950-2000 aż pięciokrotnie zmieniano pojęcie „doskonalenia zawodowego nauczycieli”).

ad. 2) Podstawy filozoficzne pedagogiki nadają jej charakter nauki wolnej od przejściowych ideologii, umożliwiając poznawanie wiedzy i wartości, służących rozwojowi człowieka. W XX wieku (i obecnie) - w wielu krajach świata brutalne narzucenie ideologii totalitarnych. Do swych celów pseudopedagogicznych (czasami w imię totalnej wolności, która jest wolnością pozorną), wykorzystują one teorie, negujące autorytety moralne czy zasady wychowania.

Paulo Freire - zadaniem pedagogiki jest również wyzwalanie się człowieka od różnych form zniewolenia.

Ideologia - desygnat określonej postawy o znacznie szerszej konotacji niż tylko postawa ideologiczna. Ideologia - wszelki rodzaj poznania pozanaukowego, naiwnego, potocznego, „magicznego”. Takiej postawie poznawczej i takim procedurom gnoseologicznym należy się uwaga, gdyż kształtowały świat wyobrażeń i przekonań człowieka przez wieki. Także dziś stanowią bardzo częsty mechanizm poznania, objaśniania i osądu świata, po który skwapliwie sięgają: polityka, ruchy społeczne i przeciętny człowiek.

ad. 3)

Wąsko pojęty instrumentalizm działań edukacyjnych wiąże się niekiedy
z dominacją technologii dydaktycznej nad głębszym sensem przyswajanych według określonych schematów czynności praktycznych. W skomplikowanych sytuacjach życiowych, wymagających twórczych i otwartych postaw, takie rutynowe umiejętności stają się mało przydatne. Kształtowanie twórczej postawy ucznia wymaga opanowania umiejętności rozwiązywania problemów metodami wybiegającymi poza sztywne i schematyczne standardy technologii dydaktycznych (ograniczającymi się do reprodukcji w sytuacjach typowych zapamiętanych informacji lub zdobytych umiejętności). Refleksja filozoficzna wskazuje na niedoskonałość podejść technologicznych i inspiruje do twórczego doskonalenia własnych umiejętności.

WIEDZA LUDZKA

Szkoła musi nauczyć uczniów samodzielności, dawanie sobie rady w trudnych sytuacjach - stresujących lub konfliktowych, ale także wyposażyć ich w wiedzę i umiejętności, które pozwolą uczniom stawić czoło wyzwaniom współczesnego świata. A wyzwań tych jest coraz więcej i ciągle nowych. To, co kilkanaście lat temu wydawało się stabilnym paradygmatem wykształcenia człowieka współczesnego, teraz ulega nieustannym zmianom. Tempo zmian w dzisiejszym świecie rośnie, efekty tych zmian są trudno przewidywalne.

Szkoła musi reagować na rzeczywistość, może być też instytucją mającą pośrednio na nią wpływ poprzez przygotowanie ucznia nie tylko do zajmowania postaw wobec zmian, ale również do czynnego w nich udziału: rozwijanie samodzielności myślenia uczniów, dostarczanie specjalistycznej wiedzy, uczenie rozwiązywania problemów. Jeśli nie potrafimy odpowiednio i konstruktywnie zająć się zmianami, padniemy ich ofiarą (A. C. Ornstein, F. P. Hunkins, Program szkolny, s.142).

Jak nauczyciele mają przygotować uczniów do życia w świecie przyszłości, jeśli - z racji tempa zmian - wiedza zdobyta parę lat temu jest już przestarzała, a tempo zmian w szkole, jak wskazują doświadczenia ostatnich lat, jest nikłe. Styl pracy szkoły prawie się nie zmienia. Trochę zmian wymusiła sytuacja finansowa szkół, zmiana organu prowadzącego - wyzwoliły przedsiębiorczość, ale nie wpłynęły na charakter kształcenia. Szkoła musi stać się instytucją bardziej elastyczną, bo inaczej nie sprosta swoim zadaniom. W ciągu ostatnich kilkunastu lat nastąpiła eksplozja informacji, pojawiły się nowe dziedziny wiedzy. Wiedza ta musi dopływać do szkoły, do programów i w nich znaleźć odbicie. Pytania o to, jaką wiedzę wybrać i jak ją zorganizować, stają się coraz trudniejsze, bo trzeba jednocześnie poradzić sobie z jej przyrostem i koniecznością krytycznego do niej podejścia. Wiedza przekazywana przez szkołę musi przygotowywać do dalszego uczenia się i być powiązana z umiejętnościami i postawami uczniów. Alvin Toffler utrzymuje, że należy uczyć wiedzy powiązanej z przyszłością: Nie wolno włączać do obowiązkowych programów niczego, co nie znajduje mocnego uzasadnienia
w przyszłości. Jeśli wynika z tego, że trzeba usunąć znaczące partie programu, niech tak się stanie. Zasadą organizacji wiedzy w programach szkolnych może być - tak jak dotychczas - podział przedmiotowy i podejście poznawcze. Niebezpieczeństwem tego jest przedmiotowa segmentacja treści utrudniająca kształcenie umiejętności rozumienia świata jako złożonej całości, rozumienia procesów w nim zachodzących. Nie odpowiada ten podział także klasyfikacji wiedzy, gdyż ta nigdy nie jest ostateczna i zamknięta.

Z tego też zapewne powodu obecne programy kształcenia przyszłych pedagogów tak mocno wiążą się z filozofią, która rozważa m.in. problemy wiedzy ludzkiej i jej gatunki.

WIEDZA LUDZKA I JEJ GATUNKI

Trzy rodzaje aktywności człowieka w procesie poznania

Ich rozwój oparty na wiedzy . Pamiętajmy jednak, że: a) zbiór danych nie jest informacją,

b) zbiór informacji nie jest jeszcze wiedzą, c) zbiór wiedzy nie stanowi mądrości, d) zbiór mądrości nie daje jeszcze prawdy. → obok wiedzy dotyczącej wybranego przedmiotu
i wiedzy o wychowaniu (pedagogice, psychologii) konieczne jest opanowanie przez nauczyciela umiejętności zawodowych, tj. technik działania pedagogicznego (kształcenie praktyczne).

Definicje wiedzy:

Encyklopedia powszechna: zasób wiadomości z jakiejś dziedziny, gałąź nauki.

Określenie socjologiczne: wszelkie zobiektywizowane i utrwalone formy kultury umysłowej i świadomości społecznej, powstałe w wyniku kumulowania doświadczeń i uczenia się: magia, religia, filozofia, ideologia, nauka.

Z. Mysłakowski: zorganizowany układ wiadomości i przeświadczeń o rzeczywistości, mający na celu poznanie, czyli możliwie skuteczne odtworzenie.

T. Tomaszewski: jedna z form istnienia wiadomości (sygnałów i komunikatów; jeśli wiadomości = porcje treściowe, dopływające do człowieka, to wiedza = system wiadomości utrwalony w świadomości człowieka).

J. Piaget: szereg przekształceń, które stają się coraz bardziej adekwatne.

J. Pieter: osobisty bądź obiektywny stan pojęciowego, mniej lub bardziej scalonego poznania (wskazuje obiektywny stan wiedzy - dorobek kultury i stan subiektywnego jej przyswajania oraz poznawania - droga jej opanowania).

W. Okoń: „treści utrwalone w umyśle ludzkim w rezultacie gromadzenia doświadczeń i uczenia się. Wiedza obejmuje wszystkie formy świadomości społecznej, a więc formę najwyższą - naukę”. Ponadto można wyróżnić dwie kategorie wiedzy, związane
z oddziaływaniem człowieka na rzeczywistość:

Współcześnie wyróżnia się pięć względnie autonomicznych gatunków wiedzy ludzkiej: potoczna, naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna i irracjonalna.

0x01 graphic

Wiedza potoczna (powszechna, zdroworozsądkowa). Powstała razem z człowiekiem
(ok. miliona lat temu). Nie może być całkowicie zastąpiona przez młodszą od niej wiedzę naukową (ok. 2,5 tys. lat). Pod pewnymi względami szersza; obejmuje również aspekty życia ludzkiego nie badane przez naukę. Są to jednak zawsze zjawiska i przedmioty dostępne bez-pośredniej obserwacji, co istotnie ogranicza zasięg wiedzy potocznej. Koncentruje się głównie na zjawiskach mających szczególne znaczenie dla ludzi - stąd jej pragmatyczny charakter. Nie jest wynikiem świadomego stosowania jakiejś metody badań, ale stanowi produkt uboczny praktycznej działalności ludzi. Zasadnicze kryterium - zdrowy rozsądek (akceptuje sądy prawdziwe, ale i przesądy).

Wiedza naukowa. Wiedzę naukową rozwija nasze potoczne wyobrażenie o świecie (kontynuacja, ale pod wieloma względami - zaprzeczenie). Od wiedzy potocznej odróżnia ją tzw. mocna zasada racjonalności (przez Ajdukiewicza zwana zasadą racjonalnego uznawania przekonań). Zasada ta jest bardzo trudna do stosowania w praktyce i dlatego poza nauką nie jest na ogół przestrzegana. Dwa jej sformułowania: (1) Stopień przekonania, z jakim głosimy dane twierdzenie, nie może być większy od stopnia jego uzasadnienia; (2) Stopień przekonania, z jakim głosimy dane twierdzenie, powinien odpowiadać stopniowi jego uzasadnienia.

Sformułowanie (2) o tyle lepsze, że skierowane zarówno przeciw dogmatyzmowi (pojawia się, gdy przekonania słabo uzasadnione uczony przedstawia jako gruntownie potwierdzone), jak

i przeciw zbytniemu sceptycyzmowi (gdy pogląd dobrze uzasadniony przyjmowany jest za wstępną hipotezę roboczą). Sformułowanie (1) - skierowane jedynie przeciw dogmatyzmowi (większa przeszkoda w dochodzeniu do prawdy niż nadmierny sceptycyzm).

Wiedza potoczna a wiedza naukowa

Wiedza potoczna

Wiedza naukowa

  • Słabe usystematyzowanie logiczne (sądy
    i stwierdzenia nie tworzą spójnego systemu, mogą być oparte o autorytet osobisty)

  • Apologetyczność i mała samokontrola

  • Niski poziom uteoretycznienia

  • Niska moc eksplanacyjna

  • Niska moc heurystyczna

  • Mała moc prognostyczna

  • Niski stopień ogólności

  • Niski stopień ścisłości (ogólnikowość)

  • Niska zawartość informacyjna

  • Niski stopień pewności
    (słabe uzasadnienie)

  • Niski stopień prawdziwości

  • Język potoczny - wieloznaczny

  • Terminy - nieostre i niedokładne

  • Wysoki stopie prawdziwości (adekwatności do rzeczywistości)

  • Wysokie usystematyzowanie logiczne
    (za pomocą relacji konsekwencji,
    tj. wynikania)

  • Wysoki samokrytycyzm i wysoka samokontrola

  • Wysoki poziom uteoretycznienia

  • Wysoka moc eksplanacyjna

  • Wysoka moc heurystyczna (zdobyta wiedza źródłem nowej wiedzy)

  • Wysoka moc prognostyczna

  • Wysoki stopień ogólności

  • Wysoki stopień ścisłości

  • Wysoka zawartość informacyjna

  • Wysoka pewność
    (dobre uzasadnienie)

  • Wysoki stopień prawdziwości

  • Język ścisły

  • Terminy jednoznaczne

  • Wiedza nie jest dogmatyczna, teorie
    i systemy się zmieniają (zastępowane przez inne, lepsze)

Prawa naukowe opisując rzeczywistość wykluczają możliwość zajścia pewnych sytuacji: jeżeli są one prawdziwe, to opisywane przez nie stany rzeczy i procesy muszą przebiegać zgodnie z ich opisem.

Wiedza naukowa nie ma jednak waloru wiedzy absolutnej. Sądy naukowe, z uwagi na swoją precyzję, mogą łatwo zostać obalone (jeśli są fałszywe) przez fakty, które choć częściowo im przeczą (mówimy, że sądy te zostały poddane falsyfikacji względnie dyskonfirmacji, czyli częściowo negatywnemu sprawdzeniu empirycznemu). Twierdzenia potoczne, ze względu na swą ogólnikowość i brak precyzji, często łatwiej mogą obronić się przed obaleniem przez eksperyment. To jednak twierdzenia naukowe - dzięki wysokiej informacyjnej zawartości - można wszechstronnie i gruntownie sprawdzać oraz potwierdzać na obszernym i różnorodnym materiale doświadczalnym. Dzięki temu wiedza naukowa w całości jest więc bardziej pewna niż wiedza potoczna. Przykładowo, jakościowe prawo grawitacji: wszystkie ciała się przyciągają, jest pewniejsze niż ilościowe prawo grawitacji: 0x01 graphic
. Prawo ilościowe może być obalone przez każdy dowód, że dwa ciała nie przyciągają się dokładnie z siłą wyrażoną wzorem Newtona (co faktycznie wykazała ogólna teoria względności Einsteina). Obalenie prawa jakościowego wymagałoby wykazania, że jakieś dwa ciała nie przyciągają się w ogóle.

Wiedza naukowa, w porównaniu z innymi gatunkami wiedzy ludzkiej, jest więc bardziej:
a) pewna, b) prawdziwa, c) usystematyzowana, d) uteoretyczniona - bada nie tylko „obserwowane” cechy rzeczy czy zjawisk, ale dociera do mechanizmów, przyczyn zjawisk i praw nimi rządzących, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji. Ma też wyższe: a) moc prognostyczną, b) moc eksplanacyjną, c) moc heurystyczną, d) stopień samokrytycyzmu i samokontroli.

Wiedza naukowa - teoretyczna, ale i praktyczna, o ile zostanie zweryfikowana metodami naukowymi.

Cel ostateczny poznania naukowego - osiąganie „prawdy naukowej”. By dana „prawda” była „prawdą naukową” konieczne jest by posiadała wysoką ogólność, ścisłość, informacyjną zawartość, pewność epistemologiczną, prostotę logiczną.

Ogólność twierdzenia wyznacza jego podmiot. Twierdzenie tym ogólniejsze, im większej liczby obiektów dotyczy, czyli im szerszy jego podmiot, wyznaczający zasięg twierdzenia. Realizując ten cel uczony dąży do formułowania uzasadnionych twierdzeń, obejmujących jak najszerszą klasę obiektów (przykładowo, prawo grawitacji byłoby zawężone, gdyby Newton zamiast „wszystkie ciała” użył np. sformułowania „wszystkie planety”).

Ścisłość twierdzenia zależy od orzecznika. Im orzecznik węższy, tym twierdzenie ściślejsze. Najpotężniejszy środek zawężania orzecznika i tym samym uściślania twierdzeń - matematyka (np. prawo grawitacji w ujęciu matematycznym jest znacznie bardziej ścisłe niż prawo jakościowe).

Im twierdzenie ogólniejsze i ściślejsze, tym wyższą ma zawartość informacyjną (dostarcza więcej informacji o opisywanym przez siebie fragmencie rzeczywistości).

Wysoka pewność epistemologiczna twierdzenia naukowego oznacza wysoki stopień jego potwierdzenia przez doświadczenie (wysoki stopień konfirmacji).

Wysoka prostota logiczna wiedzy oznacza wysoki stopień jej logicznego usystematyzowania za pomocą relacji wynikania. Prostotę tę wyznacza: a) liczba jej postulatów (założeń, aksjomatów, twierdzeń wyjściowych), b) informacyjna zawartość teorii (liczba twierdzeń pochodnych). Im mniejsze (a) oraz większe (b), tym teoria jest prostsza logicznie. Niestety, prostota logiczna nie jest skorelowana z prostotą matematyczną. Einstein: wynika to stąd, że do teorii prostszej prowadzi dłuższy ciąg myślowy od jej postulatów do konsekwencji obserwacyjnych, przez co mocniejszy (bardziej złożony) aparat matematyczny jest potrzebny do zbudowania teorii i wyprowadzenia z niej prognoz.

Koncepcje wiedzy naukowej wg J. Poplucza:

Wiedza artystyczno-literacka. Jest to rodzaj wiedzy ludzkiej związany z literaturą i sztuką. Uwidacznia się m.in. w sztuce ludowej, mitologii, eposie, poezji i tragedii. Także dostarcza pewnej wiedzy o świecie, zwłaszcza zaś o psychice i osobowości ludzkiej - dziedzinach trudnych do spenetrowania przez wiedzę naukową.

Wiedza spekulatywna. Wiedza ta zawarta jest w systemach spekulatywnych filozofii i religii. Ten sposób myślenia występował m.in. w VI w. p.n.e. w społeczności greckiej w okresie tzw. jedności filozofii i nauki. Filozofia była określana wówczas jako „wszechnauka”. Było to dalekie od naukowości i pociągało za sobą dużą ogólnikowość i spekulatywność rozważań
o rzeczywistości. Szczególnie pierwsze refleksje filozoficzne o naturze miały charakter mitów. Dopiero od IV w. p.n.e. (czasów Arystotelesa) pojawiła się wiedza oparta na logice i doświad-czeniu, co spowodowało wyodrębnienie się nauk ścisłych: astronomii (Arystoteles, Ptolemeusz), geometrii (Euklides), logiki (Arystoteles, stoicy), statyki (Archimedes), medycyny (Hipokrates) i in.

Mit - w sensie właściwym, także w etnologii - opowieść o charakterze sakralnym, która przedstawia istoty, będące personifikacją sił przyrody. Wśród tych opowieści szczególne znaczenie mają mity początku, mówiące o pochodzeniu świata, gatunku ludzkiego lub społeczeństwa. Mit jest aktywnym składnikiem kultury, dając uzasadnienie normom moralnym lub obyczajowym oraz dostarczając wzorów zachowania. W sensie szerszym, mit to zespół zbiorowych wyobrażeń dotyczących jakichś grup społecznych (np. westerny kształtowały mit kowboja). W socjologii mianem mitu określa się zazwyczaj silnie zabarwione uczuciowo wyobrażenia zbiorowe o irracjonalnym charakterze (np. mit złotego wieku).

Relacje między filozofią a mitami są złożone. W historii filozofii mit nie raz poddawano krytyce w imię racjonalnych kryteriów myślenia, sama jednak filozofia niejednokrotnie odwoływała się do mitów, czy wręcz tworzyła mitologiczne konstrukcje, zwłaszcza gdy rozważała początki ludzkości czy kultury (np. koncepcja trzech ras pierwotnych Platona w „Państwie”).

Mitologia - ogół wierzeń wyznawanych przez dane społeczeństwo, także zbiór tekstów, będących literacką czy naukową rekonstrukcją tych wierzeń. Termin m. używany nie tylko
w sensie opisowym, ale i wartościującym. W tym znaczeniu m. to zbiór kolektywnych wyobrażeń i przekonań, które z pozoru są racjonalne i zgodne ze zdrowym rozsądkiem, będąc w rzeczywistości zwykłymi przesądami.

Omówione cztery gatunki wiedzy ludzkiej: potoczna, naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna - tworzą wiedzę racjonalną. Tę wiedzę intersubiektywną, od wiedzy nieracjonalnej oddziela zasada intersubiektywności, zwana też słabą (lub słabszą) zasadą racjonalności. Wiedza spełnia warunek intersubiektywności jeżeli jest: a) intersubiektywnie komunikowalna, b) intersubiektywnie sprawdzalna. Ad. a) - wiedza racjonalna może być zrozumiana przez każdy normalny podmiot o odpowiednich kwalifikacjach; ad. b) - możliwość poddania wiedzy racjonalnej kontroli przez normalny podmiot, dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami, środkami i czasem. Inaczej więc - wiedza racjonalna to wiedza, która może być przekazana dowolnemu normalnemu (odpowiednio przygotowanemu) człowiekowi, i która poddaje się publicznej kontroli. Najbardziej intersubiektywna - wiedza matematyczna, a dalej - fizyczna, techniczna, biologiczna, humanistyczna.

Wiedza irracjonalna - zawarta głównie w mistyce oraz irracjonalnej filozofii. Nie spełnia przynajmniej jednego z warunków intersubiektywności. Jest ona nieuchwytna dla rozumu, sprzeczna z rozumowaniem. Cechuje ją irracjonalna i pozadoświadczalna droga poznania. Taką formę poznania przybiera niekiedy poznanie intuicyjne, często sprzeczne z zasadami logiki, lub poznanie mistyczne, mające polegać na bezpośrednim kontakcie z rzeczywistością nadprzyrodzoną (narusza wymogi intersubiektywnej komunikowalności).

Mówiąc o wiedzy racjonalnej i irracjonalnej ustosunkujmy się jeszcze do pojęć pseudonauki i paranauki. Terminy te, choć różne, często są używane zamiennie.

Pseudonauka - te fragmenty wiedzy irracjonalnej, które pozorują wiedzę naukową. Inne gatunki wiedzy, w tym wiedzy irracjonalnej, czynią to ze względu na duży i rosnący prestiż wiedzy naukowej, poprzez odpowiedni język, naśladujący terminy naukowe.

Paranauka - wiedza nie spełniająca ściśle rygorów naukowych, z której uczeni czerpią pomysły i hipotezy robocze. Jest to więc „przedsionek” do wiedzy naukowej, swoista „otoczka naukowa”. Nie spełnia zasady mocnej racjonalności, ale - w przeciwieństwie do pseudonauki - spełnia słabą zasadę racjonalności.

Nauka a ideologia

Podobieństwa ideologii i teorii naukowej (W. I. Neuman)

Różnice pomiędzy ideologią a teorią naukową (W. I. Neuman)

Ideologia

Teoria naukowa

  • oferuje absolutną pewność;

    • wyjaśnienia są warunkowe, negocjowalne;

  • ma na wszystko odpowiedź;

    • rozwiązania są niekompletne, niepewne;

  • stała, zamknięta, skończona;

    • rozwija się, jest otwarta, poszerza się, obejmuje nowe pola;

  • unika testowania, jest wewnętrznie sprzeczna;

    • chętnie poddaje sprawdzaniu pozytywne
      i negatywne ustalenia;

  • ślepa na ustalenia z nią sprzeczne;

    • zmienia podstawowe ustalenia;

  • zaopatrzona w swoiste przekonania moralne;

    • niezależna, bezstronna, ugruntowane stanowisko moralne;

  • wysoce partykularna;

    • neutralna wobec wszelkich stronnictw;

  • ma w sobie sprzeczności, niespójności;

    • silnie dąży do logicznej spójności, zgodności;

  • zakorzeniona w specyficznej pozycji, orientacji społecznej.

    • ponad/poprzez wszelakie pozycje, orientacje społeczne.

Nauka a religia

H. G. Wells - „Nauka i prawda ostateczna” („Wielkie eseje w nauce”)

Nauka a kultura

Kultura - ogół wytworów, zwyczajów, technik i instytucji jakiejś grupy społecznej, narodu lub wielu narodów. Również zbiór wartości i norm. które jednostka przyswaja sobie w dzieciństwie w procesie akulturacji.

Przykład: Moralność jako owoc ewolucji

Wybór „mniejszego zła” - konieczność wyboru między dwoma możliwościami, z których żadna nie może być uznana za dobrą.

Komórki miłości bliźniego

POJĘCIE NAUKI

Poglądy na wychowanie zawsze nawiązują do filozoficznych i ideowych przesłanek swojej epoki. Filozofia nauki może być jednak dziełem wyłącznie samych uczonych. Filozofia wobec nauki pełni przy tym podwójną rolę, będąc:

Nauka - pojęcie wieloznaczne, podlegające ewolucji znaczeniowej.

Najogólniej (niezbyt słusznie) - za naukę uważamy to, czy zajmują się naukowcy.

Potocznie: „nauka” to określenie czynności nauczania lub uczenia się. Ale „nauka” potocznie - to także ujęta w formie uzasadnionych twierdzeń i hipotez ludzka wiedza o przyrodzie, człowieku i społeczeństwie, zjawiskach i prawidłowościach rozwoju rzeczywistości, o sposobach badania i przekształcania otaczającego nas świata. Jest dziedziną społecznej aktywności człowieka, zmierzającej do obiektywnego poznania rzeczywistości i tworzenia konstrukcji naukowych: twierdzeń, teorii, praw.

Według filozofów - nauka to wszelkie racjonalne poznanie, które opiera się na obserwacji, rozumowaniu i ewentualnie eksperymencie. Tak pojęta nauka - przeciwieństwo słabo uzasadnionych opinii oraz poznania bezpośredniego. Zadanie nauki - odkrycie i sformułowanie praw, które rządzą zjawiskami oraz powiązanie tych praw w całość, noszącą nazwę teorii.

Nauka - forma twórczej działalności człowieka, której zadaniem jest poznanie prawidłowości świata - nie stanowi gotowego i zamkniętego systemu wiedzy!

Termin „nauka” - zwykle do oznaczenie konkretnej nauki, zajmującej się określoną dziedziną poznania, jak i nauki w ogóle (ogółu dyscyplin naukowych). W ogólności, nauka może być ujmowana co najmniej na siedmiu płaszczyznach, jako:

  1. gatunek wiedzy (wiedza naukowa) - gotowy wytwór działalności badawczej: system uzasadnionych twierdzeń i teorii, zawierających możliwie adekwatną na danym etapie poznania wiedzę o prawidłowościach i zjawiskach określonego aspektu rzeczywistości;

  2. rodzaj działalności (działalność badawcza), czynności podejmowane przez uczonych;

  3. zespół metod badawczych (metoda naukowa);

  4. zespół uczonych (społeczność naukowa);

  5. zespół instytucji badawczych (instytucja badawcza), takich jak: akademie nauk, szkoły wyższe, instytuty badawcze (resortowe, zakładowe itp.);

  6. składnik sił wytwórczych (naukowa siła wytwórcza) - nauka zespolona z techniką zajmuje się dzisiaj bezpośrednio także produkcją dóbr materialnych;

  7. jedna z siedmiu form świadomości społecznej (świadomość naukowa).

Struktura nauki - zbiór niejednorodny:

  1. podmioty nauki (ludzie nauki),

  2. wytwory pracy naukowców (teorie naukowe),

  3. obiekty materialne niezbędne do wytwarzania tych teorii.

Podmioty nauki

Obiekty materialne nauki

  • twórcy teorii naukowych

  • aparatura badawcza

  • eksperymentatorzy

  • materialne nośniki informacji

  • odbiorcy teorii:

    • uczniowie

    • studenci

    • samoucy

    • technicy i socjotechnicy
      (zastosowanie praktyczne
      osiągnięć naukowych)

      • obiekty do ich przechowywania

        • biblioteki

        • czytelnie

        • archiwa itp.

      • instytucje związane z nauką:

        • organy zarządzania nauką

        • szkoły wyższe

  • towarzystwa naukowe

  • nauczyciele (pośrednicy między

twórcami a odbiorcami)

  • publicyści (upowszechniają wiedzę)

  • pracownicy informacji
    i dokumentacji naukowej:

    • archiwiści

    • bibliotekarze

    • dokumentaliści

    • informatycy

    • autorzy słowników i encyklopedii

Dwa główne cele poznania naukowego: