POWSTANIE I ROZWÓJ PEDAGOGKI
PEDAGOGIKA - z gr. paidos - dziecko, chłopiec; ago - prowadzę; agagos - prowadzący.
Paidagogos (παιδαγωγός) - od pais - chłopiec, ago - prowadzę; „prowadzący chłopca” -
w starożytnej Grecji niewolnik prowadzający dziecko na miejsce ćwiczeń fizycznych (do palestry - ćwiczono głównie pentathlon). Całość czynności paidagogosa - paidagogija.
Paidagogike techne - wiedza o wychowaniu, wymagana od paidagogosa.
Współcześnie pedagogia - zespół czynności i umiejętności wychowawczych. Może być:
twórczym oddziaływaniem na dzieci i młodzież, płynącym z talentu wychowawcy - graniczy wtedy ze sztuką, a nawet staje się „sztuką sztuk”;
rzemieślniczym naśladowaniem wzorów postępowania wychowawczego - techniką pedagogiczną, którą m.in. można przekazać kandydatom na wychowawców.
Etymologia słów: pedagogika i pedagogia wskazuje, że pedagogika nie miała pierwotnie charakteru nauki (nazwy nauk tworzono, dodając do nazwy przedmiotu badań określenie ich charakteru analitycznego lub bardziej opisowego - np. biologia nauka opisująca życie; nauka o wychowaniu powinna więc nosić nazwę pedago-grafia, albo pedago-logia, ale nazwy takie nie powstały).
Paideia (sofiści) - wyższe formy działalności wychowawczej: kształcenie osobowości na dobrach kultury (łączy działalność wychowawczą z refleksją nad nią). Cycero przetłumaczył to jako humanitas - ludzkość, człowieczeństwo. Współcześnie - w języku angielskim słowo education łączy w jedno działalność wychowawczą i refleksję nad nią. W innych językach - na ogół rozdział.
Helleński paidagogos to wychowawca - praktyk. Nauczanie miało mniejsze znaczenie, zajmował się nim (czytanie, pisanie, recytacja) ktoś inny. Nowożytny pedagog to:
twórca znaczącego systemu pedagogicznego (np. M. Montessori);
wielki wychowawca narodu - pisarz, polityk, święty (np. Jacek Kuroń);
nazwa honorowa
po II wojnie światowej: każdy praktyk - nauczyciel (wychowawca!).
Pedagogika wyrosła na gruncie filozofii. Poglądy filozofów, nawet starożytnych, widoczne są również w wielu współczesnych koncepcjach pedagogicznych. Holistyczny obraz świata,
w którym nie ma zróżnicowania bytu na „ja” i „świat”, występuje w supernauczaniu, nauczaniu integralnym, całościowym i łącznym. Filozofia Sokratesa - przewija się obecnie w pedagogice dialogu i spotkania, w metodach heurystycznych. Platon - pedagogika ideałów, pedagogika wartości.
Arystoteles - pedagogiki: tomistyczna, humanistyczna, hermeneutyczna. Archimedes - pedagogiki: scjentystyczna, eksperymentalna, empiryczna.
Przykładem współczesnej teorii filozoficznej, inspirującej pedagogów, jest fenomenologia (Edmund Husserl, Max Scheller). Określa się ten kierunek jako „naukę bez założeń”. Oznacza to konieczność stwierdzenia tego, co jest oczywiste, co jest dane naszej świadomości. Jest to „powrót do rzeczy samych” źródłowo prezentowanej świadomości, możliwy dzięki intuicji - „zasadzie wszystkich zasad”. „intuicja wg Husserla to twórcza zdolność umysłu do odbierania tego, co świat sam z siebie ukazuje. Analiza fenomenologiczna zaczyna się od opisu, bez przyjmowania z góry jakiejś konstrukcji tego, co ma być opisane. Dążąc do poznania istoty rzeczy wychodzimy od doświadczalnych spostrzeżeń, przypomnień lub wyobrażeń. Jest to zdolność świadomości do „intelektualnego doświadczenia”, ustalenia istoty rzeczy.
Fenomenologia nadaje procesowi poznania świata charakter aktu samodzielnej, autonomicznej
i indywidualnej działalności człowieka jako podmiotu. Ważną rolę w koncepcjach edukacyjnych powinny też odgrywać teorie filozoficzne, podkreślające godność i wartość człowieka. Przykładem - personalizm (traktujący osobę ludzką jako byt niepowtarzalny, niezastąpiony obdarzony rozumem i wolną wolą).
O ważnej roli filozofii świadczy też fakt, że w niektórych państwach jest ona nauczana już
w najmłodszych klasach, a nawet w wieku przedszkolnym, jako tzw. „filozofia dla dzieci” lub „filozofowanie z dziećmi” (Mattew Lipman, Gary Mathews, Roland Reed, Feerie Heesen i in.).
Dopiero od XVII w., głównie dzięki J. A. Komeńskiemu, pedagogika zaczęła nabierać cech odrębnej i samodzielnej dyscypliny naukowej.
Według większości historyków pedagogiki staje się ona nauką dopiero w początkach XIX wieku. W 1809 r. katedrę filozofii w Królewcu po I. Kancie obejmuje J. F. Herbart i oddziela pedagogikę od filozofii - prowadzi seminaria z pedagogiki; po powrocie na uniwersytet
w Getyndze w 1833 r. opracowuje system pedagogiczny oparty na etyce i psychologii. Główny cel wychowania - ukształtowanie charakteru moralnego, główne środki - wyrobienie karności i nauczanie wychowujące. Zapoczątkował nowy kierunek dydaktyczny, później nazwany herbartyzmem.
Polska początku XIX wieku:
Józef M. Hoene-Wroński - „Filozofia pedagogii” (1822): głównym celem wychowania „stworzenie się własne” człowieka.
Bronisław F. Trentowski - „Chowanna” (1842): pedagogika jako „systematyczna umiejętność mająca na celu wskazanie człowiekowi środków i dróg, jak ma nieść własne lub obce dziecię do prawdziwego dojrzenia, czyli pełnoletniości”.
Teodor Sierociński - pierwszy podręcznik pedagogiki: „Pedagogika, czyli nauka o wychowaniu” (1846).
Przełom w uprawianiu pedagogiki pod wpływem psychologii eksperymentalnej. Lipsk, Niemcy - Wilhelm Wundt tworzy pierwsze psychologiczne laboratorium eksperymentalne (1879). Prowadzone m.in. empiryczne badania pedagogiczne nad wychowawczym i szkolnym rozwojem dzieci i młodzieży oraz nad problemami dydaktyki i higieny nauczania. Oparta na tych badaniach pedagogika naukowa - przełom XIX i XX wieku. Nowa eksperymentalna wiedza o dziecku i jego wychowawczym rozwoju - pedologia (w Polsce -
J. Ochorowicz, J. Dawid, J. Joteyko, M. Grzegorzewska, później J. Korczak).
W literaturze naukowej wyszczególnia się m.in. następujące obszary teorii pedagogicznych,
w których potrzebny jest filozoficzny typ refleksji nad wychowaniem:
w zakresie analizy języka pedagogiki, wyjaśniania pojęć, ich semantyki i miejsca strukturze różnych doktryn pedagogicznych;
w tworzeniu integralnego obrazu przedmiotu poznania i podmiotu poznającego (działającego) w procesach pedagogicznych;
w poszukiwaniu sensu wychowania pojmowanego jako zadanie oraz jako wartość egzystencjalna człowieka w jego biologiczno-osobowym rozwoju;
w poznawaniu istoty „uczłowieczenia” jednostki ludzkiej, ujmowanej w dwóch wymiarach: w jego właściwościach mu „danych” oraz w ciągłej misji tworzenia swojego człowieczeństwa;
w poznawaniu bogactwa istoty ludzkiej z antropologicznego punktu widzenia;
w poszukiwaniu wielorakości modeli edukacyjnych, które nie muszą się całkowicie wykluczać, w tworzeniu pluralizmu edukacyjnego.
Przykładowe argumenty, przemawiające za koniecznością uwzględnienia filozoficznych podstaw tak w teoretycznych pracach pedagogicznych, jak i w działaniach praktycznych pedagogów:
Problemy wynikające z języka współczesnej pedagogiki.
Narzucane instytucjom oświatowym różnego rodzaju ideologie.
Dominacja technologii dydaktycznych w niektórych koncepcjach edukacyjnych.
ad. 1) Język w pracy dydaktyczno-wychowawczej pełni podstawową funkcję poznawczo-komunikacyjną; był i jest przedmiotem refleksji filozoficznej wybitnych pedagogów. Janusz Korczak - nadał językowi charakter interdyscyplinarny; każde zachowanie dziecka traktował jako pewnego rodzaju język, mowę, mającą swoją formę zewnętrzną oraz „duszę”. Największe błędy wychowawcze popełniamy wtedy, gdy skupiamy swą uwagę na formie zewnętrznej języka, a pomijamy jego „duszę”. Tą „duszą języka” jest właśnie jego wymiar filozoficzny, kierujący uwagę nie tylko na stronę fizyczną znaku, który ma charakter konwencjonalny, ale również na myśli i uczucia osób posługujących się tymi znakami, oraz na ich desygnaty.
W historii, szczególnie w okresach radykalnych zmian politycznych, ideologicznych czy ekonomicznych, wprowadzano do języka edukacji różnego rodzaju neologizmy. Oddawały one jedynie intencje dominujących ideologii, a nie rozwijały pedagogiki, a nawet (systemy totalitarne!) wyrządzały jej poważne szkody.
Język pełni też funkcję performatywną (J. L. Austin). Polega ona na tworzeniu przez język nowej rzeczywistości w sposób bezpośredni, m.in. poprzez akty prawne czy quasiprawne. Wypowiedzi performatywne pojawiają się często w instytucjach oświatowych i z racji swego obligatoryjnego charakteru prawnego odgrywają ważną rolę - określają wymagania dotyczące kompetencji zawodowych nauczycieli, definiują ważne pojęcia, funkcjonujące w systemie edukacyjnym itp. (np. w latach 1950-2000 aż pięciokrotnie zmieniano pojęcie „doskonalenia zawodowego nauczycieli”).
ad. 2) Podstawy filozoficzne pedagogiki nadają jej charakter nauki wolnej od przejściowych ideologii, umożliwiając poznawanie wiedzy i wartości, służących rozwojowi człowieka. W XX wieku (i obecnie) - w wielu krajach świata brutalne narzucenie ideologii totalitarnych. Do swych celów pseudopedagogicznych (czasami w imię totalnej wolności, która jest wolnością pozorną), wykorzystują one teorie, negujące autorytety moralne czy zasady wychowania.
Paulo Freire - zadaniem pedagogiki jest również wyzwalanie się człowieka od różnych form zniewolenia.
Ideologia - desygnat określonej postawy o znacznie szerszej konotacji niż tylko postawa ideologiczna. Ideologia - wszelki rodzaj poznania pozanaukowego, naiwnego, potocznego, „magicznego”. Takiej postawie poznawczej i takim procedurom gnoseologicznym należy się uwaga, gdyż kształtowały świat wyobrażeń i przekonań człowieka przez wieki. Także dziś stanowią bardzo częsty mechanizm poznania, objaśniania i osądu świata, po który skwapliwie sięgają: polityka, ruchy społeczne i przeciętny człowiek.
ad. 3)
Wąsko pojęty instrumentalizm działań edukacyjnych wiąże się niekiedy
z dominacją technologii dydaktycznej nad głębszym sensem przyswajanych według określonych schematów czynności praktycznych. W skomplikowanych sytuacjach życiowych, wymagających twórczych i otwartych postaw, takie rutynowe umiejętności stają się mało przydatne. Kształtowanie twórczej postawy ucznia wymaga opanowania umiejętności rozwiązywania problemów metodami wybiegającymi poza sztywne i schematyczne standardy technologii dydaktycznych (ograniczającymi się do reprodukcji w sytuacjach typowych zapamiętanych informacji lub zdobytych umiejętności). Refleksja filozoficzna wskazuje na niedoskonałość podejść technologicznych i inspiruje do twórczego doskonalenia własnych umiejętności.
WIEDZA LUDZKA
Szkoła musi nauczyć uczniów samodzielności, dawanie sobie rady w trudnych sytuacjach - stresujących lub konfliktowych, ale także wyposażyć ich w wiedzę i umiejętności, które pozwolą uczniom stawić czoło wyzwaniom współczesnego świata. A wyzwań tych jest coraz więcej i ciągle nowych. To, co kilkanaście lat temu wydawało się stabilnym paradygmatem wykształcenia człowieka współczesnego, teraz ulega nieustannym zmianom. Tempo zmian w dzisiejszym świecie rośnie, efekty tych zmian są trudno przewidywalne.
Szkoła musi reagować na rzeczywistość, może być też instytucją mającą pośrednio na nią wpływ poprzez przygotowanie ucznia nie tylko do zajmowania postaw wobec zmian, ale również do czynnego w nich udziału: rozwijanie samodzielności myślenia uczniów, dostarczanie specjalistycznej wiedzy, uczenie rozwiązywania problemów. Jeśli nie potrafimy odpowiednio i konstruktywnie zająć się zmianami, padniemy ich ofiarą (A. C. Ornstein, F. P. Hunkins, Program szkolny, s.142).
Jak nauczyciele mają przygotować uczniów do życia w świecie przyszłości, jeśli - z racji tempa zmian - wiedza zdobyta parę lat temu jest już przestarzała, a tempo zmian w szkole, jak wskazują doświadczenia ostatnich lat, jest nikłe. Styl pracy szkoły prawie się nie zmienia. Trochę zmian wymusiła sytuacja finansowa szkół, zmiana organu prowadzącego - wyzwoliły przedsiębiorczość, ale nie wpłynęły na charakter kształcenia. Szkoła musi stać się instytucją bardziej elastyczną, bo inaczej nie sprosta swoim zadaniom. W ciągu ostatnich kilkunastu lat nastąpiła eksplozja informacji, pojawiły się nowe dziedziny wiedzy. Wiedza ta musi dopływać do szkoły, do programów i w nich znaleźć odbicie. Pytania o to, jaką wiedzę wybrać i jak ją zorganizować, stają się coraz trudniejsze, bo trzeba jednocześnie poradzić sobie z jej przyrostem i koniecznością krytycznego do niej podejścia. Wiedza przekazywana przez szkołę musi przygotowywać do dalszego uczenia się i być powiązana z umiejętnościami i postawami uczniów. Alvin Toffler utrzymuje, że należy uczyć wiedzy powiązanej z przyszłością: Nie wolno włączać do obowiązkowych programów niczego, co nie znajduje mocnego uzasadnienia
w przyszłości. Jeśli wynika z tego, że trzeba usunąć znaczące partie programu, niech tak się stanie. Zasadą organizacji wiedzy w programach szkolnych może być - tak jak dotychczas - podział przedmiotowy i podejście poznawcze. Niebezpieczeństwem tego jest przedmiotowa segmentacja treści utrudniająca kształcenie umiejętności rozumienia świata jako złożonej całości, rozumienia procesów w nim zachodzących. Nie odpowiada ten podział także klasyfikacji wiedzy, gdyż ta nigdy nie jest ostateczna i zamknięta.
Z tego też zapewne powodu obecne programy kształcenia przyszłych pedagogów tak mocno wiążą się z filozofią, która rozważa m.in. problemy wiedzy ludzkiej i jej gatunki.
WIEDZA LUDZKA I JEJ GATUNKI
Trzy rodzaje aktywności człowieka w procesie poznania
intelektualna - przyswajanie wiedzy: faktów, pojęć, teorii i praw (z pomocą nauczyciela lub samodzielnie);
emocjonalna - poznawanie wartości dzięki wiedzy o świecie;
praktyczna - zdobywanie rozmaitych umiejętności.
Ich rozwój oparty na wiedzy . Pamiętajmy jednak, że: a) zbiór danych nie jest informacją,
b) zbiór informacji nie jest jeszcze wiedzą, c) zbiór wiedzy nie stanowi mądrości, d) zbiór mądrości nie daje jeszcze prawdy. → obok wiedzy dotyczącej wybranego przedmiotu
i wiedzy o wychowaniu (pedagogice, psychologii) konieczne jest opanowanie przez nauczyciela umiejętności zawodowych, tj. technik działania pedagogicznego (kształcenie praktyczne).
Definicje wiedzy:
Encyklopedia powszechna: zasób wiadomości z jakiejś dziedziny, gałąź nauki.
Określenie socjologiczne: wszelkie zobiektywizowane i utrwalone formy kultury umysłowej i świadomości społecznej, powstałe w wyniku kumulowania doświadczeń i uczenia się: magia, religia, filozofia, ideologia, nauka.
Z. Mysłakowski: zorganizowany układ wiadomości i przeświadczeń o rzeczywistości, mający na celu poznanie, czyli możliwie skuteczne odtworzenie.
T. Tomaszewski: jedna z form istnienia wiadomości (sygnałów i komunikatów; jeśli wiadomości = porcje treściowe, dopływające do człowieka, to wiedza = system wiadomości utrwalony w świadomości człowieka).
J. Piaget: szereg przekształceń, które stają się coraz bardziej adekwatne.
J. Pieter: osobisty bądź obiektywny stan pojęciowego, mniej lub bardziej scalonego poznania (wskazuje obiektywny stan wiedzy - dorobek kultury i stan subiektywnego jej przyswajania oraz poznawania - droga jej opanowania).
W. Okoń: „treści utrwalone w umyśle ludzkim w rezultacie gromadzenia doświadczeń i uczenia się. Wiedza obejmuje wszystkie formy świadomości społecznej, a więc formę najwyższą - naukę”. Ponadto można wyróżnić dwie kategorie wiedzy, związane
z oddziaływaniem człowieka na rzeczywistość:
wiedza oparta na doświadczeniu (wiedza praktyczna);
wiedza naukowa (wiedza teoretyczna).
Współcześnie wyróżnia się pięć względnie autonomicznych gatunków wiedzy ludzkiej: potoczna, naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna i irracjonalna.
Wiedza potoczna (powszechna, zdroworozsądkowa). Powstała razem z człowiekiem
(ok. miliona lat temu). Nie może być całkowicie zastąpiona przez młodszą od niej wiedzę naukową (ok. 2,5 tys. lat). Pod pewnymi względami szersza; obejmuje również aspekty życia ludzkiego nie badane przez naukę. Są to jednak zawsze zjawiska i przedmioty dostępne bez-pośredniej obserwacji, co istotnie ogranicza zasięg wiedzy potocznej. Koncentruje się głównie na zjawiskach mających szczególne znaczenie dla ludzi - stąd jej pragmatyczny charakter. Nie jest wynikiem świadomego stosowania jakiejś metody badań, ale stanowi produkt uboczny praktycznej działalności ludzi. Zasadnicze kryterium - zdrowy rozsądek (akceptuje sądy prawdziwe, ale i przesądy).
Wiedza naukowa. Wiedzę naukową rozwija nasze potoczne wyobrażenie o świecie (kontynuacja, ale pod wieloma względami - zaprzeczenie). Od wiedzy potocznej odróżnia ją tzw. mocna zasada racjonalności (przez Ajdukiewicza zwana zasadą racjonalnego uznawania przekonań). Zasada ta jest bardzo trudna do stosowania w praktyce i dlatego poza nauką nie jest na ogół przestrzegana. Dwa jej sformułowania: (1) Stopień przekonania, z jakim głosimy dane twierdzenie, nie może być większy od stopnia jego uzasadnienia; (2) Stopień przekonania, z jakim głosimy dane twierdzenie, powinien odpowiadać stopniowi jego uzasadnienia.
Sformułowanie (2) o tyle lepsze, że skierowane zarówno przeciw dogmatyzmowi (pojawia się, gdy przekonania słabo uzasadnione uczony przedstawia jako gruntownie potwierdzone), jak
i przeciw zbytniemu sceptycyzmowi (gdy pogląd dobrze uzasadniony przyjmowany jest za wstępną hipotezę roboczą). Sformułowanie (1) - skierowane jedynie przeciw dogmatyzmowi (większa przeszkoda w dochodzeniu do prawdy niż nadmierny sceptycyzm).
Wiedza potoczna a wiedza naukowa
Wiedza potoczna |
Wiedza naukowa |
|
|
Prawa naukowe opisując rzeczywistość wykluczają możliwość zajścia pewnych sytuacji: jeżeli są one prawdziwe, to opisywane przez nie stany rzeczy i procesy muszą przebiegać zgodnie z ich opisem.
Wiedza naukowa nie ma jednak waloru wiedzy absolutnej. Sądy naukowe, z uwagi na swoją precyzję, mogą łatwo zostać obalone (jeśli są fałszywe) przez fakty, które choć częściowo im przeczą (mówimy, że sądy te zostały poddane falsyfikacji względnie dyskonfirmacji, czyli częściowo negatywnemu sprawdzeniu empirycznemu). Twierdzenia potoczne, ze względu na swą ogólnikowość i brak precyzji, często łatwiej mogą obronić się przed obaleniem przez eksperyment. To jednak twierdzenia naukowe - dzięki wysokiej informacyjnej zawartości - można wszechstronnie i gruntownie sprawdzać oraz potwierdzać na obszernym i różnorodnym materiale doświadczalnym. Dzięki temu wiedza naukowa w całości jest więc bardziej pewna niż wiedza potoczna. Przykładowo, jakościowe prawo grawitacji: wszystkie ciała się przyciągają, jest pewniejsze niż ilościowe prawo grawitacji:
. Prawo ilościowe może być obalone przez każdy dowód, że dwa ciała nie przyciągają się dokładnie z siłą wyrażoną wzorem Newtona (co faktycznie wykazała ogólna teoria względności Einsteina). Obalenie prawa jakościowego wymagałoby wykazania, że jakieś dwa ciała nie przyciągają się w ogóle.
Wiedza naukowa, w porównaniu z innymi gatunkami wiedzy ludzkiej, jest więc bardziej:
a) pewna, b) prawdziwa, c) usystematyzowana, d) uteoretyczniona - bada nie tylko „obserwowane” cechy rzeczy czy zjawisk, ale dociera do mechanizmów, przyczyn zjawisk i praw nimi rządzących, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji. Ma też wyższe: a) moc prognostyczną, b) moc eksplanacyjną, c) moc heurystyczną, d) stopień samokrytycyzmu i samokontroli.
Wiedza naukowa - teoretyczna, ale i praktyczna, o ile zostanie zweryfikowana metodami naukowymi.
Cel ostateczny poznania naukowego - osiąganie „prawdy naukowej”. By dana „prawda” była „prawdą naukową” konieczne jest by posiadała wysoką ogólność, ścisłość, informacyjną zawartość, pewność epistemologiczną, prostotę logiczną.
Ogólność twierdzenia wyznacza jego podmiot. Twierdzenie tym ogólniejsze, im większej liczby obiektów dotyczy, czyli im szerszy jego podmiot, wyznaczający zasięg twierdzenia. Realizując ten cel uczony dąży do formułowania uzasadnionych twierdzeń, obejmujących jak najszerszą klasę obiektów (przykładowo, prawo grawitacji byłoby zawężone, gdyby Newton zamiast „wszystkie ciała” użył np. sformułowania „wszystkie planety”).
Ścisłość twierdzenia zależy od orzecznika. Im orzecznik węższy, tym twierdzenie ściślejsze. Najpotężniejszy środek zawężania orzecznika i tym samym uściślania twierdzeń - matematyka (np. prawo grawitacji w ujęciu matematycznym jest znacznie bardziej ścisłe niż prawo jakościowe).
Im twierdzenie ogólniejsze i ściślejsze, tym wyższą ma zawartość informacyjną (dostarcza więcej informacji o opisywanym przez siebie fragmencie rzeczywistości).
Wysoka pewność epistemologiczna twierdzenia naukowego oznacza wysoki stopień jego potwierdzenia przez doświadczenie (wysoki stopień konfirmacji).
Wysoka prostota logiczna wiedzy oznacza wysoki stopień jej logicznego usystematyzowania za pomocą relacji wynikania. Prostotę tę wyznacza: a) liczba jej postulatów (założeń, aksjomatów, twierdzeń wyjściowych), b) informacyjna zawartość teorii (liczba twierdzeń pochodnych). Im mniejsze (a) oraz większe (b), tym teoria jest prostsza logicznie. Niestety, prostota logiczna nie jest skorelowana z prostotą matematyczną. Einstein: wynika to stąd, że do teorii prostszej prowadzi dłuższy ciąg myślowy od jej postulatów do konsekwencji obserwacyjnych, przez co mocniejszy (bardziej złożony) aparat matematyczny jest potrzebny do zbudowania teorii i wyprowadzenia z niej prognoz.
Koncepcje wiedzy naukowej wg J. Poplucza:
logiczno-psychologiczna (wiedza składa się z wiadomości, pojęć, faktów i twierdzeń, praw i poglądów, teorii naukowych, problemów i hipotez);
algorytmiczno-heurystyczna (algorytmy - składniki o ustalonej drodze poznawania nowej wiedzy, heurystyka - niepewne reguły poznawania);
dydaktyczna (w masie składników wiedzy wyróżnia opisy, wyjaśnienia, normy, oceny).
Wiedza artystyczno-literacka. Jest to rodzaj wiedzy ludzkiej związany z literaturą i sztuką. Uwidacznia się m.in. w sztuce ludowej, mitologii, eposie, poezji i tragedii. Także dostarcza pewnej wiedzy o świecie, zwłaszcza zaś o psychice i osobowości ludzkiej - dziedzinach trudnych do spenetrowania przez wiedzę naukową.
Wiedza spekulatywna. Wiedza ta zawarta jest w systemach spekulatywnych filozofii i religii. Ten sposób myślenia występował m.in. w VI w. p.n.e. w społeczności greckiej w okresie tzw. jedności filozofii i nauki. Filozofia była określana wówczas jako „wszechnauka”. Było to dalekie od naukowości i pociągało za sobą dużą ogólnikowość i spekulatywność rozważań
o rzeczywistości. Szczególnie pierwsze refleksje filozoficzne o naturze miały charakter mitów. Dopiero od IV w. p.n.e. (czasów Arystotelesa) pojawiła się wiedza oparta na logice i doświad-czeniu, co spowodowało wyodrębnienie się nauk ścisłych: astronomii (Arystoteles, Ptolemeusz), geometrii (Euklides), logiki (Arystoteles, stoicy), statyki (Archimedes), medycyny (Hipokrates) i in.
Mit - w sensie właściwym, także w etnologii - opowieść o charakterze sakralnym, która przedstawia istoty, będące personifikacją sił przyrody. Wśród tych opowieści szczególne znaczenie mają mity początku, mówiące o pochodzeniu świata, gatunku ludzkiego lub społeczeństwa. Mit jest aktywnym składnikiem kultury, dając uzasadnienie normom moralnym lub obyczajowym oraz dostarczając wzorów zachowania. W sensie szerszym, mit to zespół zbiorowych wyobrażeń dotyczących jakichś grup społecznych (np. westerny kształtowały mit kowboja). W socjologii mianem mitu określa się zazwyczaj silnie zabarwione uczuciowo wyobrażenia zbiorowe o irracjonalnym charakterze (np. mit złotego wieku).
Relacje między filozofią a mitami są złożone. W historii filozofii mit nie raz poddawano krytyce w imię racjonalnych kryteriów myślenia, sama jednak filozofia niejednokrotnie odwoływała się do mitów, czy wręcz tworzyła mitologiczne konstrukcje, zwłaszcza gdy rozważała początki ludzkości czy kultury (np. koncepcja trzech ras pierwotnych Platona w „Państwie”).
Mitologia - ogół wierzeń wyznawanych przez dane społeczeństwo, także zbiór tekstów, będących literacką czy naukową rekonstrukcją tych wierzeń. Termin m. używany nie tylko
w sensie opisowym, ale i wartościującym. W tym znaczeniu m. to zbiór kolektywnych wyobrażeń i przekonań, które z pozoru są racjonalne i zgodne ze zdrowym rozsądkiem, będąc w rzeczywistości zwykłymi przesądami.
Omówione cztery gatunki wiedzy ludzkiej: potoczna, naukowa, artystyczno-literacka, spekulatywna - tworzą wiedzę racjonalną. Tę wiedzę intersubiektywną, od wiedzy nieracjonalnej oddziela zasada intersubiektywności, zwana też słabą (lub słabszą) zasadą racjonalności. Wiedza spełnia warunek intersubiektywności jeżeli jest: a) intersubiektywnie komunikowalna, b) intersubiektywnie sprawdzalna. Ad. a) - wiedza racjonalna może być zrozumiana przez każdy normalny podmiot o odpowiednich kwalifikacjach; ad. b) - możliwość poddania wiedzy racjonalnej kontroli przez normalny podmiot, dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami, środkami i czasem. Inaczej więc - wiedza racjonalna to wiedza, która może być przekazana dowolnemu normalnemu (odpowiednio przygotowanemu) człowiekowi, i która poddaje się publicznej kontroli. Najbardziej intersubiektywna - wiedza matematyczna, a dalej - fizyczna, techniczna, biologiczna, humanistyczna.
Wiedza irracjonalna - zawarta głównie w mistyce oraz irracjonalnej filozofii. Nie spełnia przynajmniej jednego z warunków intersubiektywności. Jest ona nieuchwytna dla rozumu, sprzeczna z rozumowaniem. Cechuje ją irracjonalna i pozadoświadczalna droga poznania. Taką formę poznania przybiera niekiedy poznanie intuicyjne, często sprzeczne z zasadami logiki, lub poznanie mistyczne, mające polegać na bezpośrednim kontakcie z rzeczywistością nadprzyrodzoną (narusza wymogi intersubiektywnej komunikowalności).
Mówiąc o wiedzy racjonalnej i irracjonalnej ustosunkujmy się jeszcze do pojęć pseudonauki i paranauki. Terminy te, choć różne, często są używane zamiennie.
Pseudonauka - te fragmenty wiedzy irracjonalnej, które pozorują wiedzę naukową. Inne gatunki wiedzy, w tym wiedzy irracjonalnej, czynią to ze względu na duży i rosnący prestiż wiedzy naukowej, poprzez odpowiedni język, naśladujący terminy naukowe.
Paranauka - wiedza nie spełniająca ściśle rygorów naukowych, z której uczeni czerpią pomysły i hipotezy robocze. Jest to więc „przedsionek” do wiedzy naukowej, swoista „otoczka naukowa”. Nie spełnia zasady mocnej racjonalności, ale - w przeciwieństwie do pseudonauki - spełnia słabą zasadę racjonalności.
Nauka a ideologia
Podobieństwa ideologii i teorii naukowej (W. I. Neuman)
obejmują zbiory przekonań lub założeń wyjściowych;
wyjaśniają, jakie jest społeczeństwo, jak i dlaczego się zmienia;
proponują system pojęć i idei;
kwalifikują relacje między pojęciami, procesami i przyczynami.
wskazują na powiązania systemu idei.
Różnice pomiędzy ideologią a teorią naukową (W. I. Neuman)
Ideologia |
Teoria naukowa |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Nauka a religia
H. G. Wells - „Nauka i prawda ostateczna” („Wielkie eseje w nauce”)
Ostatnie stulecie - rozległa reforma aparatu pojęciowego nauki.
Reforma głównie w dziedzinie fizyki (ostatnio jednak również biologia - zwłaszcza genetyka).
Uczeni musieli zmienić swoje ogólne schematy myślowe.
Niektóre eksperymenty i obserwacje weszły w gwałtowną kolizję z ogólnymi koncepcjami filozoficznymi, które wcześniej zadowalająco służyły pracownikowi naukowemu.
Konieczność sprecyzowania od nowa idei przestrzeni, czasu i wieczności.
Potrzeba rewizji wcześniejszych zbyt naiwnych schematów myślowych.
Spór między predestynacją a wolną wolą odżył w kategoriach fizyki matematycznej.
Kim jesteśmy? Jaki jest sens naszego istnienia? Ograniczony charakter naszej inteligencji jako takiej oraz bytu w postaci, którą znamy.
Przekonanie, że dla takich umysłów jak nasze, ostateczna prawda o rzeczach jest na zawsze niepoznawalna i nieprzenikniona.
Teorie naukowe są mniej tymczasowe niż mitologie może tylko pod względem większej ich skuteczności w zastosowaniach.
Niemożliwością jest odebrać życiu tajemnicę. Istnienie pozostaje niewytłumaczalne. Ostatecznie tajemnica może być jedyną rzeczą, która naprawdę ma znaczenie.
Nauka nigdy nie rościła sobie pretensji do wypowiadania się o sprawach ostatecznych, co cechuje doktryny religijne.
Nauka nie wysuwa żadnych dogmatów przeciwko religii.
Nauka celowo jest powierzchowna. Dotyka dogmatu religijnego tylko o tyle, o ile jest on materialistyczny.
Chociaż nauka nigdy nie przeczy sobie absolutnie, ciągle zajmuje się rewidowaniem dawnych klasyfikacji oraz poprawianiem i formułowaniem od nowa swoich wcześniejszych twierdzeń. Nigdy nie udaje, że jest czymś więcej niż roboczym modelem faktów.
Nauka nie wyjaśnia - ona ustala relacje i powiązania między faktami w sposób możliwie najprostszy.
O prawomocności modeli naukowych świadczy rosnąca potęga nauki w kształtowaniu materii.
Najlepszą próbą dla teorii nauki jest to, że sprawdzają się w praktyce. Nauka nie żywi jednak nadziei na dotarcie do prawdy ostatecznej.
Nauka a kultura
Kultura - ogół wytworów, zwyczajów, technik i instytucji jakiejś grupy społecznej, narodu lub wielu narodów. Również zbiór wartości i norm. które jednostka przyswaja sobie w dzieciństwie w procesie akulturacji.
Spór filozoficzny: co ma decydujący wpływ na życie ludzkie: wychowanie czy dziedziczenie. Większość etnologów i socjologów - byt ludzki składa się głównie z czynników kulturowych; „natura ludzka” oznacza wyłącznie biologiczną stronę bytowania.
Nowe fakty z dziedziny biologii, genetyki, ewolucji czy medycyny podważają takie poglądy.
Przykład: Moralność jako owoc ewolucji
Wybór „mniejszego zła” - konieczność wyboru między dwoma możliwościami, z których żadna nie może być uznana za dobrą.
Łatwiej godzimy się na bezosobowe pogwałcenie norm moralnych.
Na ogół odrzucamy pogwałcenie osobowe.
Niechęć do gwałcenia osobowego norm moralnych dzielimy z innymi wyższymi naczelnymi.
Skąd się bierze moralność?
Arystoteles, Kant, Mill - moralność wypływa z rozumu; zachowania moralne mają na celu zwiększenie sumy szczęścia ludzkości.
Sentymentaliści (Hume, Smith): moralność wypływa ze zrozumienia innych ludzi.
Neurobiologia: przy podejmowaniu decyzji moralnych rozum i emocje niekiedy współuczestniczą, a niekiedy rywalizują ze sobą.
Dylemat „osobowy” - w mózgu aktywne obszary odpowiedzialne za emocje (jądro migdałowate w starej ewolucyjnie, limbicznej części mózgu).
Inne, niedawno wykształcone w toku ewolucji obszary (kora przedczołowa odpowiedzialna za myślenie) uaktywniają się, gdy dylemat bardziej „bezosobowy”.
Możliwość wyrządzenia krzywdy „bezosobowo” - szybka decyzja. Krzywda ”osobowa” - odpowiedź po dłuższym czasie: w umyśle trwa walka emocji z rozumem (jądro migdałowate kontra kora przedczołowa).
Zaakceptowanie pogwałcenia osobowych norm moralnych w imię abstrakcyjnego „wyższego dobra” nie jest proste.
Procesy rozumowe hamują procesy emocjonalne.
Badania wskazują, że to nie szkoła, Kościół czy dom wpoiły nam zasady!
Dylematy moralne rozwiązujemy podobnie, niezależnie od rasy, wyznania, kultury, płci, cywilizacji i religii.
Człowiek jest wyposażony przez ewolucję we wrodzony zmysł moralny.
Nasze normy moralne stały się częścią systemów religijnych - stąd przekonanie, że to religia uczy nas, jak odróżniać dobro od zła.
Religijność - zjawisko powszechne, ukształtowane w toku ewolucji i korzystne dla gatunku ludzkiego (spójność, regulacja życia grupy).
Religie towarzyszyły ludzkości od początku (może powstały wcześniej).
Religie i moralność nie wynikają z przyczyn pozaludzkich? Są związane z budową i działaniem mózgu i jego obwodów neuronalnych.
Hipoteza „lewopółkulowego objaśniacza świata”: lewa półkula mózgu racjonalizuje decyzje, wynikające z impulsu prawej. Mechanizm sterujący takim zachowaniem - „lewopółkulowy interpretator świata”.
Wniosek - tysiące, a może miliony aktywności mózgowych biegną niezależnie od siebie, poza obszarem naszej świadomości (kierują ruchem ciała, emocjami, myśleniem).
Gdy ujawniają się skutki naszych podświadomych poczynań, interpretator musi je wyjaśnić, tworząc odpowiednie teorie.
Nasza świadomość jest refleksją nad światem zbudowaną przez interpretatora.
Interpretator musi też wyjaśnić fakt moralności. Nie religia stworzyła moralność, ale wytworzył ją mózg w toku ewolucji, a wierzenia religijne wymyślił, aby usprawiedliwić istnienie moralności.
Spór filozofów: racjonaliści - moralność winna przynosić „większe dobro”; deontolodzy - pewne normy nie mogą być przekraczane, niezależnie od szlachetnego celu, jaki nam przyświeca.
Te dwie postawy filozofii moralnej odzwierciedlają fundamentalne napięcia między strukturami ludzkiego mózgu.
Nasze odpowiedzi emocjonalne, odziedziczone po przedludzkich przodkach, a umocnione przez doświadczenie kulturowe i religię, podkreślają pewne absolutne zakazy, tak ważne dla deontologii.
„Kalkulacje moralne”, charakterystyczne dla racjonalizmu, są możliwe dzięki powstaniu w przednich płatach mózgowych nowych struktur, które zapewniają zdolność do myślenia abstrakcyjnego.
Moralność powstała przed religią (kod moralnego postępowania mają małpy człekokształtne). Religijność wypływa z budowy mózgu. Normy etyczne i moralne wcześniejsze niż wierzenia religijne.
Wierzenia religijne powstały dla wyjaśnienia pochodzenia naszej moralności: system religijny racjonalizuje wrodzone wybory moralne.
Komórki miłości bliźniego
W mózgu istnieje szczególny typ komórek nerwowych - neurony lustrzane. Nastawione na zrozumienie sygnałów wysyłanych przez innych i umożliwiających empatię.
Odkrycie neuronów lustrzanych może stać się dla psychologii tym, czym było odkrycie DNA dla genetyki. Prawdopodobnie to rozwój neuronów lustrzanych przyczynił się
w zasadniczy sposób do kształtowania ludzkiej świadomości i społeczeństwa.
Jedną z najważniejszych ich funkcji jest rozpoznawanie nastrojów, uczuć i myśli innych. Dzięki nim większość ludzi dobrze potrafi czytać z twarzy rozmówców.
Neurony lustrzane pozwalają też na uczenie się - obserwacja ruchów drugiej osoby wywołuje naśladowanie ich.
Dla problemu moralności neurony lustrzane odgrywają ważną rolę jako podstawa zachowań empatycznych.
obserwacja cierpiącego partnera (współczucie) pobudza obszary mózgu reagujące emocjonalnie również na ból własny.
Ewidentnie poglądy Hume'a i Smitha na znaczenie uczuć dla kształtowania moralności nie były bezpodstawne.
POJĘCIE NAUKI
Poglądy na wychowanie zawsze nawiązują do filozoficznych i ideowych przesłanek swojej epoki. Filozofia nauki może być jednak dziełem wyłącznie samych uczonych. Filozofia wobec nauki pełni przy tym podwójną rolę, będąc:
metodologią - bada i ocenia metody stosowane przez dyscypliny szczegółowe;
epistemologią - rozważa kryteria i założenia, na których opiera się nauka jako taka.
Nauka - pojęcie wieloznaczne, podlegające ewolucji znaczeniowej.
Najogólniej (niezbyt słusznie) - za naukę uważamy to, czy zajmują się naukowcy.
Potocznie: „nauka” to określenie czynności nauczania lub uczenia się. Ale „nauka” potocznie - to także ujęta w formie uzasadnionych twierdzeń i hipotez ludzka wiedza o przyrodzie, człowieku i społeczeństwie, zjawiskach i prawidłowościach rozwoju rzeczywistości, o sposobach badania i przekształcania otaczającego nas świata. Jest dziedziną społecznej aktywności człowieka, zmierzającej do obiektywnego poznania rzeczywistości i tworzenia konstrukcji naukowych: twierdzeń, teorii, praw.
Według filozofów - nauka to wszelkie racjonalne poznanie, które opiera się na obserwacji, rozumowaniu i ewentualnie eksperymencie. Tak pojęta nauka - przeciwieństwo słabo uzasadnionych opinii oraz poznania bezpośredniego. Zadanie nauki - odkrycie i sformułowanie praw, które rządzą zjawiskami oraz powiązanie tych praw w całość, noszącą nazwę teorii.
Nauka - forma twórczej działalności człowieka, której zadaniem jest poznanie prawidłowości świata - nie stanowi gotowego i zamkniętego systemu wiedzy!
Termin „nauka” - zwykle do oznaczenie konkretnej nauki, zajmującej się określoną dziedziną poznania, jak i nauki w ogóle (ogółu dyscyplin naukowych). W ogólności, nauka może być ujmowana co najmniej na siedmiu płaszczyznach, jako:
gatunek wiedzy (wiedza naukowa) - gotowy wytwór działalności badawczej: system uzasadnionych twierdzeń i teorii, zawierających możliwie adekwatną na danym etapie poznania wiedzę o prawidłowościach i zjawiskach określonego aspektu rzeczywistości;
rodzaj działalności (działalność badawcza), czynności podejmowane przez uczonych;
zespół metod badawczych (metoda naukowa);
zespół uczonych (społeczność naukowa);
zespół instytucji badawczych (instytucja badawcza), takich jak: akademie nauk, szkoły wyższe, instytuty badawcze (resortowe, zakładowe itp.);
składnik sił wytwórczych (naukowa siła wytwórcza) - nauka zespolona z techniką zajmuje się dzisiaj bezpośrednio także produkcją dóbr materialnych;
jedna z siedmiu form świadomości społecznej (świadomość naukowa).
Struktura nauki - zbiór niejednorodny:
podmioty nauki (ludzie nauki),
wytwory pracy naukowców (teorie naukowe),
obiekty materialne niezbędne do wytwarzania tych teorii.
Podmioty nauki |
Obiekty materialne nauki |
|
|
|
|
|
|
|
|
twórcami a odbiorcami) |
|
|
|
|
|
|
|
Dwa główne cele poznania naukowego:
zewnętrzny - funkcje społeczne, które pełni nauka, zaspokajając różne potrzeby społeczne (np. zapotrzebowanie praktyki produkcyjnej czy wychowawczej); nauka, starając się dać adekwatny opis rzeczywistości, służy społeczeństwu dwojako, czyli realizuje dwie funkcje:
teoretyczną - realizowaną poprzez wyjaśnianie zjawisk, opanowywanie teoretyczne świata;
praktyczną - realizowaną poprzez przewidywanie zjawisk, co jest warunkiem działania, a więc i przekształcania świata.
Funkcje te są realizowane przez wszystkie dyscypliny naukowe (zarówno teoretyczne czyli podstawowe, jak i praktyczne, czyli stosowane).
wewnętrzny - czysto poznawczy; cele stawiane przez uczonych bez oglądania się na zapotrzebowanie społeczne; interesuje ich prawda niebanalna - interesująca teoretycznie i użyteczna praktycznie.
PODEJŚCIE NAUKOWE
potocznie - postawa, którą powinien zajmować uczony, uprawiając swój zawód: połączenie walorów moralnych (bezinteresowność uczciwość) i intelektualnych (ciekawość poznawcza, krytyczny umysł, wierność wobec faktów i zasad obowiązujących w nauce, umiejętność stawiania problemów).
Współczesna epistemologia: racjonalność naukowa nie może abstrahować od całego kontekstu kulturowego, w którym rozwija się nauka, ponieważ nie istnieje nic takiego jak niezmienny rozum. Ponieważ kryteria racjonalności są różne w różnych epokach, tak zwane podejście naukowe to w istocie nic innego, jak zbiór kategorii czy ogół pojęć, uznanych w danej epoce za obowiązujące, którymi uczony powinien się posługiwać w swojej praktyce badawczej. Podejście naukowe - związane ze świadomością, że wszystkie pojęcia, składające się na gmach aktualnie istniejącej nauki, mają charakter tymczasowy. Dlatego postęp w poznaniu wymaga stałej krytyki odziedziczonych pojęć i nie może się obyć bez zerwania ciągłości danej nauki (rewolucji naukowej).
Metoda - systematycznie stosowany sposób działania w jakiejś dziedzinie. Metoda naukowa - sposób badania, wyznaczający kolejne etapy postępowania uczonych w danej dziedzinie naukowej (świadomy sposób działania, możliwy do powtórzenia we wszystkich przypadkach danego rodzaju).
Podstawowy podział metod w nauce:
metoda nauk empirycznych (m. stawiania i krytyki hipotez, m. hipotetyczno-dedukcyjna): metoda o charakterze empirycznym, odwołująca się do faktów; wynikiem jej stosowania - twierdzenia tylko w pewnej mierze prawdopodobne (o charakterze hipotetycznym);
metoda nauk formalnych (m. sformalizowana, m. aksjomatyczno-dedukcyjna): występuje w matematyce i logice, ma charakter formalny: nie odwołuje się do faktów empirycznych - opiera się na faktach logicznych; tezy niezawodne, prawdziwe w sensie koherencyjnym; punktem wyjścia jest sformułowanie twierdzeń wyjściowych - aksjomatów.
Metody dedukcyjne dominują w naukach formalnych. Są niezawodne w tym sensie, że prawdziwość przesłanek pociąga za sobą prawdziwość wniosków. Dedukcja - wyprowadzanie zdań szczegółowych, wychodząc ze zdań ogólnych; wniosek wynika logicznie z przesłanek
(w badaniach pedagogicznych nigdy nie jest pierwszym, ani ostatnim ogniwem);
Metodzie dedukcyjnej przeciwstawiany szereg metod redukcyjnych. Redukcja - metoda badania i wyjaśniania naukowego, stosująca wnioskowanie redukcyjne (zawodne - przesłanki jedynie uprawdopodobniają wniosek; nawet przy ich prawdziwości nie ma gwarancji prawdziwości wniosku). Redukcja - sprowadzenie teorii lub zbioru praw jednej z dziedzin nauki do teorii uznanych za bardziej podstawowe (np. teorii psychologicznych do biologicznych, biologicznych do fizykochemicznych itp.). Niektóre metody redukcyjne:
metoda indukcyjna (przez proste wyliczanie lub indukcja eliminacyjna) -przesłanki są zdaniami o jednostkowych faktach (przedmiotach, zdarzeniach), a wniosek jest zdaniem ogólnym;
metoda wnioskowania przez analogię;
metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji (podstawowa w rozwiniętych naukach empirycznych) - upraszczające modelowanie badanych zjawisk.
Metody a) i b) - ważne w życiu codziennym, ale w nauce odgrywają istotną rolę jedynie na wczesnych etapach rozwoju danej dyscypliny naukowej.
W humanistyce (a więc także i w pedagogice), ze względu na jej odrębność przedmiotową, stosuje się zwykle inne metody badawcze, np.
metoda interpretacji humanistycznej: wyjaśnianie działań ludzkich i ich rezultatów przez odwołanie się do celów działających podmiotów oraz ich wiedzy wskazującej, jakie środki są skuteczne przy osiąganiu tych celów;
metoda historyczno porównawcza: porównuje się pewne zjawiska w celu uchwycenia podobieństw i różnic między nimi;
metoda hermeneutyczna: rzeczywistość podlega zrozumieniu (hermeneutyka - nauka
o symbolu); hermeneutyka Diltheya - wyjaśnianie podstawową procedurą nauk przyrodniczych, a stanowiące przedmiot hermeneutyki rozumienie - główną procedurą nauk humanistycznych; różnica: wyjaśnienie - proces wyłącznie intelektualny, rozumienie - angażuje wszystkie władze psychiczne człowieka.
Nauki przyrodnicze - doniosłe znaczenie eksperymentu laboratoryjnego.
Nauki społeczne - ograniczone zastosowanie tej metody (przyczyny natury poznawczej lub etycznej); trudno mówić o pełnej powtarzalności zjawisk, ich intersubiektywnej kontrolowalności, sprawdzalności i obiektywności. Najczęściej stosowane metody badawcze: ankieta, sondaż, wywiad, badanie opinii.
Wobec różnic między metodami przyrodoznawstwa a humanistyki od XIX w. do dziś - spór między naturalizmem metodologicznym a antynaturalizmem metodologicznym: na ile te różnice istotne, czy powinny być utrzymane (pogłębiane), czy humanistyka powinna wzorować się na metodach badawczych nauk przyrodniczych. Słuszny wydaje się umiarkowany naturalizm metodologiczny: dostrzegając odmienność stosowanych metod podkreśla zasadniczą jedność metodologiczną nauki.
ETAPY NAUKOWEGO POZNANIA
Rozwój nauki - nie tylko kumulacja wiedzy lecz również powtarzające się rewolucje naukowe, które prowadzą do obalenia paradygmatu, zastępując go nowym (np. geocentryzm - heliocentryzm). Paradygmat - zbiór zasad metodologicznych, definicji i pojęć, które na danym etapie rozwoju nauki są uważane za prawdziwe.
Etapy procesu naukowego poznania
Gromadzenie spostrzeżeń.
Rejestracja wyników obserwacji (eksperymentów).
Uogólnienie rezultatów obserwacji - ustalenie związków i zależności między faktami lub zjawiskami oraz ich wyjaśnianie w formie hipotez badawczych.
Weryfikacja (sprawdzanie) hipotez, formułowanie twierdzeń o charakterze praw empirycznych, budowa teorii.
Fakty naukowe - twierdzenia oparte na spostrzeżeniach autentycznych, dokonywanych przy użyciu metody roboczej, właściwej danej nauce (empirycznie rozstrzygalne i w należytym stopniu uzasadnione na gruncie danej nauki).
Hipoteza - pomysł rozwiązania; zakładana przypuszczalna, wysoce prawdopodobna
i weryfikowalna (na podstawie zgromadzonych danych empirycznych!) odpowiedź na pytanie zawarte w poprawnie sformułowanym problemie. Pomysł - hipoteza lub konstrukcja (projekt). Wysuwanie pomysłów - proces heurystyczny: kontrolowany i kierowany przez specyficzne reguły, tzw. heurystyki (zawodne reguły wytwarzania pomysłów - w przeciwieństwie do algorytmów).
Sprawdzenie - przez badania empiryczne (na bazie zmysłowej); cztery rodzaje:
Sprawdzenie pozytywne:
całkowite (weryfikacja) - wykazanie prawdziwości twierdzenia;
częściowe (konfirmacja) - sprawdzenie w pewnym zakresie.
Sprawdzenie negatywne:
całkowite (falsyfikacja) - wykazanie fałszywości choćby w jednym przypadku;
częściowe (dyskonfirmacja) - osłabienie twierdzenia.
Obserwacja - świadomie ukierunkowany, zamierzony proces postrzegania; dotyczy zjawisk zachodzących niezależnie od badacza.
Eksperyment - sposób badania naukowego, mającego na celu rozstrzygnięcie jakiegoś problemu teoretycznego, gdzie albo wywołuje się samo badane zjawisko, albo wpływa na jego bieg (obserwacja zjawisk w warunkach kontrolowanych przez badacza).
Twierdzenia - wypowiedziane z asercją (tzn. uznane za prawdziwe lub prawdopodobne) zdania oznajmiające, mówiące o pewnej klasie zjawisk i o związkach między nimi.
Prawa nauki: twierdzenia, którym ze względu na funkcje, jakie są w stanie pełnić, nadaje się w nauce wysoką rangę poznawczą. Rozumienie:
pewien obiektywny związek zachodzący w przyrodzie lub w społeczeństwie (prawo lub prawidłowości przyrody - obiektywna zależność między zjawiskami, która jest: ogólna, konieczna, istotna i wewnętrzna);
twierdzenie opisujące jakąś prawidłowość (prawo nauki - poprzednik i następnik wraz
z co najmniej jednym kwantyfikatorem dużym).
Ponadto „prawo” funkcjonuje również w sensie ustawy stanowionej przez ludzi (przez organa ustawodawcze) - prawo w sensie prawniczym.
prawa - mają charakter ściśle ogólny, bezwyjątkowy, są nieograniczone względem czasu
i przestrzeni; nie są równoważne (skończonej) klasie zdań jednostkowych, przeważnie są otwarte ontologicznie(dotyczą też zjawisk przyszłych, nie dokonanych), zawsze są otwarte epistemologicznie (dotyczą też zjawisk jeszcze nie poznanych); prawa empiryczne (dotyczące zdarzeń - np. w naukach przyrodniczych) i prawa formalne (w logice i matematyce);
generalizacje - prawa probabilistyczne; prawidłowości, statystyki; mówią o zjawiskach, które zachodzą z określonym prawdopodobieństwem.
Pedagogika: twierdzenia empiryczne - oparte na kryterium doświadczenia, twierdzenia optymalizacyjne - oparte na kryterium efektywności.
Teorie naukowe - systemy twierdzeń logicznie i rzeczowo uporządkowanych oraz powiązanych określonymi stosunkami logicznymi, występującymi w danej nauce, spełniającymi przyjęte kryteria naukowości i poprawności metodologicznej. Opierają się na wynikach badań, są logicznie proste (pozbawione sprzeczności); pełnią funkcje wyjaśniające i prognostyczne.
Podział teorii: a) empiryczne: twierdzi się w nich coś o rzeczywistości dostępnej bezpośredniej lub pośredniej obserwacji; inaczej - twierdzenia syntetyczne (charakterystyczne dla nauk empirycznych i pedagogiki); b) analityczne: ich prawdziwość zagwarantowana
w sposób bezpośredni przez pewne umowy terminologiczne (charakterystyczne dla nauk dedukcyjnych, często pełnią funkcję pomocniczą w naukach empirycznych).
Charakterystyka teorii empirycznych (R. Wójcicki) na podstawie:
zakresu teorii (dziedzina, przedmiot);
aksjomatów - twierdzeń ogólnych przyjętych z góry, bez udowadniania (pewniki);
języka - zbioru terminów specyficznych;
rodzajów wnioskowań - dedukcyjnego, indukcyjnego, redukcyjnego.
pomiarów - metod badań empirycznych, zastosowanych do sformułowania teorii (obserwacja, analiza dokumentów, wywiady, eksperymenty itp.).
Teorie pedagogiczne - zintegrowany według zasady strukturalno-formalnej zespół praw, twierdzeń oraz koncepcji teoretycznych, odnoszących się do dziedziny pedagogiki (umożliwiających diagnozowanie, wyjaśnianie i przewidywanie zjawisk zachodzących w toku kierowania wycho-wawczego oraz podczas kształcenia, dokształcania i doskonalenia pedagogicznego nauczycieli).
PEDAGOGIKA JAKO NAUKA
Prakseologia uczy, że w strukturze każdej zorganizowanej działalności można wyróżnić: cel, plan, sprawcę, tworzywo, dzieło, sposób i środek działania, środowisko i zespół, w którym przejawia się dana działalność. Podobnie jest w pedagogice - cele, plany, treści, metody, wyniki, środowisko wychowawcze, formy organizacyjne pracy prowadzonej w danym zespole.
Pedagogika w toku dziejów stała się (B. Śliwerski):
filozofią (nauką o człowieku, paideią, antropagogią);
samodzielną częścią nauk humanistycznych;
przedmiotem kształcenia akademickiego i zawodowego;
subiektywną teorią wychowania;
wspólnotową formacją intelektualną.
Czy jednak pedagogika jest nauką?
Kryteria różniące naukę od innych form zorganizowanej działalności społecznej
(z idei Augusta Comte'a, XIX w. - „Kurs filozofii pozytywnej”):
własny przedmiot badań;
własny system pojęciowy;
własne metody badań;
własne teorie opisujące i wyjaśniające przedmiot badań.
Przedmiot badań pedagogiki - praktyka edukacji (funkcjonowanie instytucji edukacyjnych, stosunki międzyludzkie w nich panujące, zmiany zachodzące w ludziach poddanych działaniom edukacyjnym itp.); przedmiot pedagogiki istniał wcześniej niż powstała pedagogika naukowa → nie można powiedzieć, że pedagogika tworzy praktykę edukacji, która istnieje niezależnie od intencji i działań uczonych - oni tylko opisują tę praktykę, wyjaśniają zjawiska.
System pojęć pedagogiki - język opisu autonomicznej praktyki edukacyjnej konieczny dla komunikacji między praktykami edukacji a uczonymi; sieć pojęć, których desygnaty są ukryte w edukacyjnej codzienności konkretne terminy; system pojęć (w pedagogice tworzony i przyj-mowany w układzie kołowym) świadczy o dojrzałości dyscypliny naukowej: w pedagogice wciąż nie zawsze precyzyjne definicje i zgodność co do znaczeń (zachodzenie ich zakresów).
Metodologia badań - pedagogika w grupie nauk humanistycznych i społecznych, przedmiot zmienny, trudny do obiektywnego pomiaru, ale możliwa obserwacja faktów edukacyjnych i uogólnienia (→ metody ilościowe) lub odnoszenie wyłącznie do badanego kontekstu (→ metody jakościowe).
Teorie pedagogiczne - poznawcze i symboliczne reprezentacje praktyki edukacyjnej budowane na podstawie badań, złożone z twierdzeń ogólnych (pedagogika - nauka w stadium tworzenia swych teorii).
Osobliwości pedagogiki jako nauki:
złożoność - wiedza naukowa, jaką operuje pedagogika jest sumą różnych poziomów refleksji, złożony też jest przedmiot jej badań;
wieloaspektowość - w pedagogice spotykają się takie aspekty, jak: uniwersalność
i szczegółowość, podmiotowość i przedmiotowość, transcendencja i immanencja (transcendencja - to, co wobec świata i przynależnych doń bytów ma naturę całkowicie różną bądź absolutnie wyższą, w szczególności Bóg; przeciwieństwem jest immanencja - cecha wszystkiego, co jest składnikiem świata doświadczenia lub poznającej go myśli).
dynamiczność i otwartość - wszystkie wartości, cele działań wychowawczych zmieniają się, cała rzeczywistość pedagogiczna, zależna od wielu czynników, szybko się zmienia, zatem zmieniać się musi i pedagogika;
niejednorodność naukowa - cecha najbardziej charakterystyczna i „uciążliwa”: „jest pedagogika zarówno nauką teoretyczną, jak i praktyczną, humanistyczną i przyrodniczą, filozoficzną i społeczną, jest zarazem nauką i sztuką” (M. Nowak).
Wszystkie te cechy stanowią o trudności jednoznacznego zdefiniowania pedagogiki:
Badacze ujmujący pedagogikę bardzo szeroko: zbiór dyscyplin o wychowaniu (S. Wołoszyn);
W ujęciu węższym: stosowana filozofia wychowawcza (S. Hessen) lub pedagogika ogólna (Z. Mysłakowski);
Badacze późniejsi: teoria wychowania - urabiania (H. Muszyński).
Wychodząc z założenia, że pedagogika jest przede wszystkim nauką o człowieku, a wychowanie (działanie społeczne, zachodzące w interakcji i komunikacji) - wspomaganiem rozwoju osoby ludzkiej, można przyjąć, że pedagogika jest nauką o wychowaniu, kształceniu i samokształceniu człowieka w ciągu całego życia. Jej podmiotem jest człowiek a przedmiotem - działalność wychowawcza (pedagogie wszelkiego rodzaju).
Co do zadań, które realizuje pedagogika - opinie podzielone. Wydaje się jednak, że
w pedagogika humanistyczno-społeczna ma zadania nie tylko opisowe, ale i normatywne (nie tylko informacja, jak się coś robi, ale i zalecenia, co robić trzeba - pod warunkiem uwolnienia sądów od subiektywizmu, autorytaryzmu i demagogii). Pedagogika jest „nie tylko nauką stwierdzającą, konstatującą stan rzeczywisty istniejący w wychowaniu, lecz także przekształcającą rzeczywistość, a nawet konstruującą nowy świat” (S. Kunowski).
KLASYFIKACJA NAUK
Klasyfikacja - wyodrębnianie w zbiorze wyjściowym (tzw. zbiorze dzielonym) pewnych podzbiorów, zwanych członami podziału. Musi spełniać dwa warunki:
być rozłączna, tzn. dowolny element dzielonego zbioru może się znaleźć jedynie
w jednym członie podziału;
być adekwatna, czyli:
wyczerpująca, tzn. dowolny element dzielonego zbioru musi się mieścić w jakimś członie podziału;
wyłączna, tzn. w członach podziału mogą się znaleźć tylko te elementy, które są zawarte w dzielonym zbiorze.
Klasyfikacja: a) naturalna (tym bardziej, im więcej i ważniejszych cech może wystąpić
w charakterze zasady podziału (istotny walor). b) sztuczna.
PLATON - nauka to:
dziedzina poznania umysłowego:
poznanie o charakterze dyskursywnym (matematyka, geometria, astronomia);
poznanie o charakterze dialektycznym (filozofia);
dziedzina poznania zmysłowego (prawdopodobnego);
dziedzina umiejętności praktyczno-technicznych.
ARYSTOTELES (kryterium - stopień wyabstrahowania od przedmiotu)
wiedza teoretyczna (spekulatywna): człowiek dąży do poznania prawdy dla niej samej - nauki teoretyczne:
nauki fizykalne - przyrodoznawstwo, filozofia, przyroda; są to nauki pierwszego stopnia abstrakcji;
nauki matematyczne - nauki drugiego stopnia abstrakcji;
filozofia (metafizyka) - podstawa wszystkich nauk; zajmuje się bytem;
wiedza praktyczna - dla właściwego kierowania poznaniem; człowiek zmierza do poznania tego co jest dobre:
etyka;
polityka;
nauki pomocnicze dla polityki (ekonomika, strategia, retoryka).
wiedza wytwórcza - poznanie po to, by tworzyć rzeczy piękne i użyteczne;
poetyka;
sztuka.
Do XIX wieku - przeważają klasyfikacje subiektywne (podmiotowe, odwołujące się do człowieka). Przykład - podział nauk według władz umysłowych: a) nauki teoretyczne, oparte na rozumie, b) nauki historyczne, oparte na pamięci, c) sztuki, oparte na wyobraźni.
W XIX wieku zaczynają przeważać klasyfikacje obiektywne (przedmiotowe), odwołujące się do przedmiotu badania (kryterium obiektywne) i metody badawczej (kryterium częściowo obiektywne, a częściowo subiektywne). Dwa najdonioślejsze systemy klasyfikacje z tego okresu - Comte'a (w ramach nurtu pozytywistycznego) i Engelsa (nurt marksistowski).
Klasyfikacja Comte'a (kryterium abstrakcyjności; kolejność - ogólności i prostoty):
Nauki abstrakcyjne (o prawach i procesach kształtujących rzeczy):
matematyka
astronomia
fizyka i chemia
biologia i socjologia
(uszeregowane wg malejącego stopnia ogólności i prostoty)
Nauki konkretne (o konkretnych zespołach faktów i rzeczach):
socjologia
botanika
medycyna itp.
- żadna z nich (wg Comte'a) nie uformowała się jeszcze całkowicie.
Klasyfikacja Engelsa (nauk przyrodniczych na podstawie kryterium przedmiotowego
i metodologicznego; wg malejącego stopnia ogólności i prostoty - szczebli, przez które przechodziła przyroda):
mechanika
fizyka
chemia
biologia
nauki społeczne (historia, ekonomia, psychologia, socjologia itp.)
Obecnie - olbrzymia i rosnąca liczba dyscyplin naukowych. Zawężanie obszarów badań przez uczonych - w obrębie dyscyplin naukowych powstają jeszcze dziedziny teoretyczne, eksperymentalne, przedmiotowe i nieprzedmiotowe. Ta dyferencjacja i specjalizacja nauk wzbogaca wiedzę, ale powoduje niepożądane zwiększanie dystansu między badaczami i izolacje poszczególnych dziedzin naukowych. Na szczęście równocześnie ze zróżnicowaniem nauk postępuje ich integracja i unifikacja (S. Kamiński, 1992).
Miejsce poszczególnych nauk w systematycznych zbiorach jest prawie zawsze inne. Klasyfikacji wiele, różnorodne, według różnych kryteriów - zarówno ontologicznych (przedmiotowych), jak i metodologicznych. Zwykle - następujące, wzajemnie zazębiające się i zależne od siebie kryteria:
autonomia;
przedmiot formalny badań;
metody badań;
problematyka (rodzaj stawianych problemów);
zadania i cele, jakie sobie stawiają nauki;
rodzaj dostarczanych wyjaśnień;
sposób uzasadniania;
stopień ogólności, abstrakcji i prostoty.
Przykładowo, nauki można podzielić ze względu na:
Rodzaj badań:
nauki empiryczne - poznają rzeczywistość poprzez doświadczenie, swoje prawa
i prawidłowości weryfikują w praktyce;
nauki formalne (matematyka, logika) - oparte nie na doświadczeniu, ale na aksjomatach (twierdzeniach pierwotnych, nie wymagających uzasadnienia).
Przedmiot badań:
przyrodnicze - przedmiotem badań jest szeroko rozumiana przyroda; cel - wykrywanie prawidłowości zachodzących w przyrodzie, opisywanie ich i wyciąganie wniosków o zależnościach między nimi;
społeczne - przedmiotem badań jest człowiek z punktu widzenia jego „wnętrza”; cel - poznawanie człowieka, warunków jego życia, i prawidłowości, występujących w świecie go otaczającym (poznanie rzeczywistości społecznej i rządzących nią procesów.
Pedagogika - nauka zarówno przyrodnicza, jak i społeczna.
Inna klasyfikacja:
nauki filozoficzne: teoria bytu (metafizyka) i teoria poznania (gnozeologia), a obok nich: kosmologia (filozofia przyrody), antropologia lub psychologia filozoficzna (filozofia człowieka), aksjologia (filozofia wartości), etyka, estetyka i in.;
nauki niefilozoficzne formalne: logika formalna i matematyka;
nauki niefilozoficzne realne: przyrodnicze (fizyka, chemia, astronomia, biologia, antropologia przyrodnicza, nauki o ziemi itp.) oraz humanistyczne (psychologia, socjologia, historia z archeologią, językoznawstwo, historia i teoria sztuki, historia i teoria literatury, muzykologia, filmologia, etnografia, etnologia, prawoznawstwo, religioznawstwo).
Niektóre nauki humanistyczne są ujmowane (w pewnych szkołach) w sposób zbliżający je do przyrodoznawstwa (psychologia, socjologia) lub nauk formalnych (np. językoznawstwo). Inne nauki są właściwie zbiorem dyscyplin powiązanych wspólnym tematem (np. pedagogika jako zespół nauk o wychowaniu). Jeszcze inne - dają formalne ujęcie różnych, lecz pod pewnymi względami analogicznych dziedzin (cybernetyka, teoria informacji itp.). Mamy wreszcie rozmaite nauki „stosowane”, służące wprost działaniu i wytwarzaniu, zbliżające się ku umiejętnościom (medycyna, agronomia, teorie walki, gier lub polityki itp.).
Wyróżnia się również metanauki, czyli nauki o naukach, o poznaniu. Mieszczą się tu tak nauki filozoficzne (teoria poznania), jak i niefilozoficzne, zarówno formalne (np. logika), jak
i nieformalne (psychofizjologia i psychologia poznania, socjologia poznania, historia nauk itp.).
Niektórzy obok wspomnianych nauk wymieniają i teologię jako pewien szczególny typ wiedzy, spełniający (niektóre) formalne właściwości poznania naukowego, lecz treściowo nadbudowany nad religią. Zespołem nauk związanych z daną religią jest apologetyka, rozważająca wartość (prawdziwość) doktryny religijnej czy wiarygodność źródeł Objawienia, szukająca racjonalnych motywów wiary.
Klasyfikacja S. Kamińskiego (1992) - podział według kryteriów epistemologiczno-metodologicznych (przedstawiono tylko główne działy):
I. Nauki z przewagą badań podstawowych (n. teoretyczne):
Dyscypliny formalne (logika, matematyka).
Przyrodoznawstwo.
Humanistyka.
Filozofia.
II. Nauki z przewagą badań podstawowych (n. teoretyczne):
Technika.
Rolnictwo i leśnictwo.
Medycyna, nauki o ochronie zdrowia i wychowaniu człowieka.
Nie ma tu pedagogiki jako samodzielnej dyscypliny; jest ona w grupie II/3 - nauk stosowanych, praktycznych (psychologia, wychowanie i pedagogika).
Systematyzacja rzadko jednak przeprowadzana według kryteriów epistemologicznych lub metodologicznych, zwykle wynika z potrzeb organizacyjnych (informacja naukowo-techniczna i biblioteczna). Także w przypadku pedagogiki nie ma zgodności co do tego, do jakiej grupy nauk ona należy. Według polskich pedagogów powojennych pojmowanie pedagogiki też niejednoznaczne - od negacji, że jest nauką a tylko swoistą technologią (liczne słabości, nieostra terminologia i metodologia), poprzez utożsamianie jej z refleksją
o wychowaniu lub filozofią wychowania (ale nie nauką), aż do przyznania jej tego statusu:
B. SUCHODOLSKI - nauki humanistyczno-społeczne (na podstawie celów);
S. WOŁOSZYN - szczegółowe nauki o człowieku (jako nauka o wychowaniu);
K. SOŚNICKI - w centrum nauk humanistycznych;
W. OKOŃ - nauki społeczne;
M. KRENTZ - nie jest nauką samodzielną i autonomiczną; zbudowana z czterech działów, należących do innych nauk (filozofia, socjologia, psychologia, historia).
S. KUNOWSKI - pedagogika w centrum między naukami przyrodniczymi (nomotetycznymi)
a humanistycznymi (idiograficznymi); nie jest dyscypliną monolityczną, dzieli się na dziedziny.
THESAURUS (Wyd. J. Aitchison, Paryż 1977) - schemat podstawowy:
Dział ogólny.
Przyrodoznawstwo i technologia.
Nauki o wychowaniu (tu: pedagogika).
Nauki o kulturze.
Nauki o komunikacji.
Nauki o informacji.
Bardzo rozpowszechniony podział nauk na 12 działów: 6 teoretycznych (w tym
4 klasyczne i 2 współczesne) oraz 6 praktycznych:
Nauki matematyczne (matematyka, logika).
Nauki fizyczne.
Nauki biologiczne.
Nauki społeczne.
Nauki stykowe, czyli pograniczne (biofizyka, biochemia itp.).
Nauki kompleksowe (cybernetyka, teoria informacji, naukoznawstwo itp.).
Nauki stosowane (techniczne, rolnicze, ekonomiczne, pedagogiczne, medyczne, rekreacyjne).
Klasyfikacja National Science Foundation (przyjęta też przez UNESCO):
Nauki przyrodnicze (matematyka, fizyka, astronomia, chemia, biologia itp.).
Nauki inżynieryjne (hutnictwo, górnictwo, mechanika, budownictwo itp.).
Nauki medyczne (medycyna, stomatologia, farmacja i inne).
Nauki rolnicze (rolnictwo, leśnictwo, ogrodnictwo, weterynaria, …).
Nauki humanistyczne (humanistyka, sztuka, oświata i inne).
Pedagogika - nie pojawia się w tym podziale jako nauka autonomiczna, wchodzi w skład grupy V - nauk humanistycznych.
PEDAGOGIKA I JEJ DZIAŁY
Kryteria klasyfikacji szczegółowych dziedzin pedagogiki jako nauki (St. Kawula):
Kryterium celów działalności edukacyjnej (dydaktyka, teoria wychowania).
Kryterium metodologiczne:
Pedagogika ogólna (analiza wszelkich uwarunkowań procesu wychowania),
Pedagogika społeczna (akcent na rolę środowiska w wychowaniu).
Kryterium rozwojowe (pedagogika okresu żlobkowego, p. okresu przedszkolnego,
p. okresu wczesnoszkolnego, p. dzieci i młodzieży, andragogika).
Kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka - pedagogika specjalna i jej subdyscypliny: oligofrenopedagogika, surdopedagogika, tyflopedagogika, pedagogika rewalidacyjna, pedagogika resocjalizacyjna, pedagogika penitencjarna.
Kryterium instytucjonalne (dotyczy konkretnej, instytucjonalnej działalności praktycznej - bardziej niż refleksji teoretycznej: p. przedszkolna, p. szkolna, p. szkoły wyższej, p. wojskowa).
Kryterium problemowe - subdyscypliny wyróżnione ze względu na typ problematyki edukacyjnej (historia oświaty, pedagogika porównawcza, polityka oświatowa, kształcenie zawodowe, pedeutologia).
Kryterium dziedzin działalności ludzkiej (pedagogika obronna, p. działalności kulturalnej, p. sportu, p. pracy, p. zdrowia, p. pracy socjalnej, p. opiekuńcza, p. wychowawcza,
p. terapeutyczna, p. czasu wolnego i rekreacji).
POLSKA AKADEMIA NAUK wyodrębnia kompleks nauk pedagogicznych, uporządkowanych hierarchicznie w czterech działach:
podstawowe dyscypliny pedagogiczne:
pedagogika ogólna
historia oświaty, wychowania i doktryn pedagogicznych
teorie wychowania (moralno-społecznego, estetycznego, religijno-filozoficznego, patriotycznego)
dydaktyka (teoria nauczania-uczenia się; technologia kształcenia)
szczegółowe dyscypliny pedagogiczne wyznaczane rozwojem człowieka:
pedagogika rodziny
pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna
pedagogika szkolna (szkoły ogólnokształcącej, szkoły zawodowej)
pedagogika szkoły wyższej
pedagogika dorosłych (andragogika)
pedagogika specjalna (resocjalizacyjna, rehabilitacyjna, rewalidacyjna)
teoria kształcenia równoległego (edukacja równoległa)
teoria kształcenia ustawicznego (edukacja permanentna)
pedagogika ludzi starszych (gerontogogika)
dyscypliny pedagogiczne związane z różnymi obszarami działalności człowieka:
pedagogika społeczna
pedagogika kultury
pedagogika pracy
pedagogika zdrowotna
teoria wychowania technicznego
teoria wychowania obronnego
pedagogika czasu wolnego i rekreacji
dyscypliny z pogranicza (pomocnicze):
pedagogika porównawcza
pedeutologia
polityka oświatowa
ekonomika oświaty
organizacja oświaty i wychowania
filozofia wychowania
psychologia wychowawcza
socjologia wychowania
biologiczne podstawy wychowania
informatyka i cybernetyka edukacyjna
30