FORMULARZ 6.4

Informacje dotyczące
projektowania kwestionariuszy

Ten formularz zawiera wprowadzenie do zasad opracowywania kwestionariuszy. Znajdują się w nim:

• charakterystyka różnych rodzajów pytań, jakie mogą być ujęte w kwestionariuszach,

• pewne użyteczne wskazówki mówiące o tym, w jaki sposób należy postępować, a czego unikać podczas budowania kwestionariuszy, zwłaszcza przeznaczonych do samodzielnego wypełnienia przez respondentów.

Rodzaje pytań

Istnieje pięć podstawowych rodzajów pytań stosowanych w kwestionariuszach,

a mianowicie pytania:

• klasyfikujące,

• kodowane i kafeteryjne (wieloodpowiedziowe),

• otwarte,

• zróżnicowane semantycznie,

• wykorzystujące skalę Likerta.

Przyjrzyjmy się każdemu z wymienionych rodzajów pytań.

Pytania klasyfikujące

Charakterystyka

Pytania klasyfikujące umożliwiają wyodrębnienie grup osób objętych badaniem i przyporządkowanie poszczególnych respondentów każdej z nich.

Cele

• analiza danych,

• sprawdzenie stopnia reprezentatywności próby względem całej populacji według takich kryteriów, jak: wiek, płeć, pochodzenie etniczne, zawód, stanowisko, komórka organizacyjna.

Przykłady

PŁEĆ (proszę zaznaczyć odpowiedni kwadrat)

Mężczyzna □ Kobieta □

PRZYNALEŻNOŚĆ DO GRUPY ETNICZNEJ

(proszę zaznaczyć odpowiedni kwadrat)

Biały □ Czarnoskóry □ Banglijczyk □

innego

pochodzenia

Czarnoskóry □ Indianin □ Chińczyk □

z Karaibów

Czarnoskóry □ Pakistańczyk □ Azjata □

Afrykanin innego

pochodzenia

Kwestie do rozstrzygnięcia

• Trzeba określić miejsce, w którym powinny znaleźć się pytania tego rodzaju - na początku czy na końcu kwestionariusza. Naszym zdaniem, lepiej umieścić je w końcowej części kwestionariusza, ponieważ jeśli znajdą się na wstępie, może się zdarzyć, że respondenci nabiorą uprzedzeń i będą zniechęceni do udzielania odpowiedzi na kolejne pytania.

• Jeżeli kwestionariusz jest anonimowy, należy zwrócić uwagę, by pytania klasyfikujące nie stwarzały możliwości identyfikacji respondenta.

• Ważne jest, by dokładnie sprawdzić, czy zostały uwzględnione wszystkie możliwe warianty odpowiedzi.

Pytania kodowane i kafeteryjne (wieloodpowiedziowe)

Charakterystyka

W wypadku tego rodzaju pytań respondent ma ograniczoną możliwość wyboru odpowiedzi.

Cele

• sprawdzenie wiedzy,

• ustalenie faktów,

• dokonanie pomiaru postaw.

Przykłady

Jak długi musi być okres zatrudnienia pracownika, żeby mógł on wnieść skargę z powodu nieuzasadnionego zwolnienia z pracy ze względu na rasę lub płeć? Proszę zaznaczyć kwadrat przy jednej z niżej podanych odpowiedzi:

Jeden rok □

Dwa lata □

Nie ma ograniczeń czasowych □

Nie wiem □

Jakie są cele organizowania spotkań wyjaśniających? Proszę wskazać pięć głównych celów i umieścić cyfrę 1 przy tym, który uważa Pan (Pani) za najważniejszy, cyfrę 2 przy tym, który Pana (Pani) zdaniem jest drugi pod względem ważności itd.

Przekazanie informacji o zadaniach i celach działania □

Uzyskanie informacji oraz informacji zwrotnych □

Przedyskutowanie spraw dotyczących przedsiębiorstwa □

Przedyskutowanie zagadnień związanych z pracą □

Inne, proszę wymienić i określić ważność:

□

□

Zalety • Udzielanie odpowiedzi na takie pytania nie jest trudne i nie zajmuje wiele czasu. • Analiza odpowiedzi jest łatwa do przeprowadzenia.

Wady • Opracowanie pytań jest stosunkowo trudne, ponieważ trzeba dobrać je w taki sposób, by swoim zakresem obejmowały wszystkie zagadnienia będące przedmiotem zainteresowania. • Respondent jest zmuszony do wyboru z gotowych odpowiedzi, które mogą być tendencyjne.

Pytania otwarte

Charakterystyka

Respondent ma pełną swobodę przy udzielaniu odpowiedzi na tego rodzaju pytania.

Cele

• sprawdzenie zasobu wiedzy, zwykle dotyczącej bardziej złożonych obszarów
i zagadnień,

• dokonanie pomiaru postaw i poznanie poglądów.

Przykłady

Jakie informacje należy uwzględnić w protokołach dotyczących ... ?

Proszę opisać, co by Pan (Pani) zrobił(a), gdyby ... ?

Co sądzi Pan (Pani) o nowych propozycjach dotyczących ... ?

Zalety • Pytania otwarte nie sugerują odpo-wiedzi. • Respondenci mogą swobodnie wyrażać poglądy. • Odpowiedzi nie są obciążone błędami wynikającymi z konieczności wyboru jedynie spośród podanych możliwości. • Pytania są łatwe do opracowania.

Wady • Analiza odpowiedzi jest trudna do przeprowadzenia. • Pytania otwarte wymagają określenia zasad oceny odpowiedzi w wypadku sprawdzania zasobu wiedzy oraz stworzenia systemu kodowania odpowiedzi i łączenia ich w kategorie w wypadku badania postaw i opinii.

Pytania zróżnicowane semantycznie

Charakterystyka

Respondent ocenia dane zjawisko przy użyciu siedmiostopniowej skali preferencji. Można też wykorzystywać skale o innym zakresie.

Cele

• ocena poziomu umiejętności,

• dokonanie pomiaru postaw lub zebranie opinii.

Przykłady

Proszę ocenić poziom umiejętności przewodniczącego w zakresie prowadzenia zebrania, zakreślając właściwą ocenę na skali.

Wysoki poziom umiejętności	1 2 3 4 5 6 7	Niski poziom umiejętności
Uważnie słuchał wypowiedzi uczestników zebrania	1 2 3 4 5 6 7	Nie słuchał wypowiedzi uczestników zebrania

Co sądzi Pan (Pani) na temat wypadków zastraszania w miejscu pracy?

Uważam, że jest to bardzo poważny problem	1 2 3 4 5 6 7	Uważam, że jest to nieistotny problem
Uważam, że takie wypadki zdarzają się często	1 2 3 4 5 6 7	Uważam, że takie wypadki się nie zdarzają

Zalety • Przy tego rodzaju pytaniach istnieje możliwość ustrukturyzowania odpowiedzi. • Analiza odpowiedzi jest łatwa.

Wady • Odpowiedzi mają subiektywny charakter pod względem wysokości punktacji. Na przykład wyrażając opinię na temat tego samego zjawiska, jedna osoba może przyznać 3 punkty, inna 4.

Kwestie do rozstrzygnięcia

Należy zdecydować:

• czy punktację odpowiadającą ocenie pozytywnej umieszczać konsekwentnie po jednej stronie skali, na przykład tylko po lewej lub tylko po prawej; naszym zdaniem lepiej zachować stały układ skali,

• jaki będzie zakres skal; zazwyczaj przyjmuje się skale od 4 do 10 punktów,

• czy wykluczyć możliwość wyboru nierozstrzygającego, czyli zastosować skalę z parzystą liczbą cyfr, by skłonić respondentów do zaznaczenia odpowiedzi w górnej lub dolnej części skali; jest to dobry sposób na przeciwdziałanie skłonności respondentów do przyznawania punktacji położonej w środku skali.

Pytania wykorzystujące skalę Likerta

Charakterystyka

Respondent wypowiada się, zaznaczając na skali odpowiedź odzwierciedlającą jego
pogląd.

Cele

• dokonanie oceny poziomu umiejętności,

• dokonanie pomiaru postaw i zebranie opinii.

Przykłady

Co sądzi Pan (Pani) o nowych procedurach dyscyplinarnych? Proszę zaznaczyć kwadrat przy jednej z niżej podanych odpowiedzi.

Moim zdaniem nowe procedury:

	Zdecydowanie się zgadzam	Zgadzam się	Nie wiem	Nie zgadzam się	Zdecydowanie się nie zgadzam
Są łatwe do zrozumienia	□	□	□	□	□
Przyczynią się do poprawy dyscypliny	□	□	□	□	□

Proszę ocenić poziom umiejętności przewodniczącego w zakresie prowadzenia zebrania, według następujących kryteriów (proszę zaznaczyć kwadrat przy jednej z niżej podanych odpowiedzi):

	Słaba	Dostateczna	Dobra	Bardzo dobra
Kontrola przebiegu zebrania	□	□	□	□
Umiejętność słuchania	□	□	□	□

Zalety • Przy tego rodzaju pytaniach istnieje możliwość ustrukturyzowania odpo-wiedzi. • Istnieje możliwość nadania znaczenia poszczególnym elementom skali.

Wady • Zakres odpowiedzi jest ograniczony. • Odpowiedzi mogą być obciążone błędem.

Kwestie do rozstrzygnięcia

• Ważne jest, by zachować proporcje między odpowiedziami wyrażającymi opinie negatywne i pozytywne.

• Należy się zastanowić, czy warto dawać możliwość wyboru odpowiedzi położonej w środku skali (z tych samych powodów, które zostały wymienione w wypadku pytań zróżnicowanych semantycznie).

Wskazówki, z których warto skorzystać przy projektowaniu kwestionariuszy do samodzielnego wypełnienia

• Staraj się, by kwestionariusz był możliwie jak najkrótszy.

• Staraj się, by pytania były jak najkrótsze i możliwie proste.

• Używaj prostego języka, unikaj ściśle technicznych sformułowań, żargonu i akronimów.

Przykłady niewłaściwych pytań:

W ilu „wydarzeniach krytycznych” brał(a) Pan (Pani) udział?

Ile istnieje sposobów PD?

Proszę podać przykłady wykorzystania przez siebie MZPP.

• Unikaj pytań wymagających sięgania pamięcią do zamierzchłej przeszłości - odwołuj się do rozsądnie wyznaczonych odcinków czasowych.

Przykłady niewłaściwych pytań:

W ilu programach szkoleniowych uczestniczył(a) Pan (Pani) w ciągu ostatnich pięciu lat? (Czy ty sam jesteś w stanie przypomnieć sobie, w ilu takich programach brałeś udział w ciągu ostatnich pięciu lat? Być może okres jednego roku jest bardziej odpowiednim odcinkiem czasu?)

Ile razy w ciągu ostatnich sześciu lat korzystał(a) Pan (Pani) z pakietu oprogramowania komputerowego, na przykład arkuszy kalkulacyjnych? (Być może okres jednego miesiąca byłby bardziej miarodajny?)

• Unikaj pytań niejednoznacznych.

Przykłady niewłaściwych pytań:

Za ilu pracowników jest Pan (Pani) odpowiedzialny(a)? (Co to znaczy odpowiedzialny? Czy chodzi o pracowników, z którymi respondent bezpośrednio współpracuje? Czy może chodzi o wszystkich pracowników z komórki organizacyjnej, której jest kierownikiem, czy o tych, za których odpowiada w związku z łączącymi ich zależnościami służbowymi?)

Czy ma Pan (Pani) komputer? (Co to znaczy ma? W domu czy w pracy? Czy respondent ma komputer do wyłącznego użytku, czy ma tylko dostęp do komputera itd.?)

• Unikaj podchwytliwych pytań i nie używaj słów budzących emocje.

Przykłady niewłaściwych pytań:

Czy odnosi Pan (Pani) wrażenie, że Pana (Pani) kierownik powinien być bardziej pomocny?

Czy Pana (Pani) zdaniem w przedsiębiorstwie należy wprowadzić zakaz wykorzystywania telefonów służbowych do rozmów prywatnych?

• Unikaj pytań poruszających jednocześnie więcej niż jedną kwestię.

Przykład niewłaściwego pytania:

Czy sądzi Pan (Pani), że w przedsiębiorstwie należy przeprowadzać więcej szkoleń i że powinny one być lepszej jakości?

• Unikaj stosowania sformułowań wzajemnie się wykluczających i podwójnych zaprzeczeń.

Przykład niewłaściwego sformułowania:

Proszę podać, czy zgadza się Pan (Pani), czy się nie zgadza z następującym stwierdzeniem:

Kadra kierownicza nie powinna być rozliczana z czasu pracy

Zgadzam się □

Nie zgadzam się □

• Staraj się unikać pytań hipotetycznych, ponieważ uzyskasz hipotetyczne odpowiedzi.

Przykład niewłaściwego pytania:

W jaki sposób zareagowałby(aby) Pan (Pani), gdyby w sklepie klient zaczął krzyczeć i zachowywał się w sposób obraźliwy?

O wiele bardziej miarodajne jest odwołanie się do dotychczasowych doświadczeń, na przykład za pomocą pytania: „W jaki sposób zareagował(a) Pan (Pani), kiedy ...?”

• Jeśli zdecydowałeś się na umieszczenie pewnej liczby ustrukturyzowanych odpowiedzi, uwzględnij również możliwości wyboru takich odpowiedzi, jak: Nie wiem, Nie dotyczy, Inne (określ, jakie) itp.

• Zwróć uwagę na szczegóły.

- Zamieść wskazówki dotyczące sposobu wypełnienia całego kwestionariusza i (lub) poszczególnych pytań (np.: Proszę zaznaczyć tylko jeden kwadrat).

- Określ na wstępie kwestionariusza kolejność udzielania odpowiedzi na pytania lub zamieść w treści reguły przejścia (np. Jeżeli odpowiedział(a) Pan (Pani) TAK, proszę przejść do punktu 6).

- Zwróć uwagę, aby nie pokrywały się przedziały wartości (np.: Wiek 21-25, 26-30, 31-35, a nie 21-25, 25-30, 30-35).

Lektura uzupełniająca

Chcąc pogłębić wiedzę na temat zasad budowania kwestionariuszy, warto sięgnąć po pracę A. N. Oppenheima (Questionnaire Design, Interviewing and Attitude Measurement, wyd. 2, Pintos, London 1992). Użytecznych wskazówek, podanych w przystępnej formie, dostarczy również przewodnik poświęcony głównie temu zagadnieniu J. M. Converse i S. Presser (Survey Questions: Handcrafting the Standardised Questionnaire, Sage, London 1986). Autorzy ci poruszają nie tylko zagadnienia związane z formułowaniem pytań, lecz także udzielają wskazówek, w jaki sposób uniknąć pułapek.

© Copyright by Frances and Roland Bee 2000. Authorised translation from the English language edition published by arrangement with the Chartered Institute of Personnel and Development

© Copyright for the Polish edition by Oficyna Ekonomiczna, Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych Sp. z o.o. 2004

---