Wykład:
Dziecko w środowisku monokulturowym i wielokulturowym. Teorie wyjaśniające wczesne kształtowanie się uprzedzeń wobec obcych
... Stereotypy na temat grup społecznych wydają się częścią wspólnego dziedzictwa społeczeństwa. ...Nikt nie może dorosnąć we własnym społeczeństwie, nie nauczywszy się stereotypów przypisywanych najważniejszym grupom etnicznym.
( H.J. Ehrlich, The Social Psychology of Prejudice1973)
Jak wyjaśnić wczesne kształtowanie się uprzedzeń wobec obcych?
Cztery alternatywne propozycje
Teoria osobowości autorytarnej
Koncepcja Theodora Adorno (Adorno i współpracownicy, 1950; Altenmayer, 1994) przyjmuje, że uprzedzenia i negatywne stereotypy innych grup powstaja u jednostki w wyniku jej wewnętrznego konfliktu, poczucia zagrożenia i niezadowolenia. Pomniejszanie wartości innych jest sposobem na poradzenie sobie z wewnętrznymi problemami, ukształtowanymi najczęściej we wczesnym dzieciństwie. Motywem utrzymywania się w ciągu życia niechęci i uprzedzeń do innych, są wewnętrzne (niezaspokojone) potrzeby jednostki.
Teoria społecznego odzwierciedlenia uprzedzeń (The Social Reflection Theory of Pejudice):
Ludzie są produktem swego społecznego kontekstu. Poprzez proces społecznego uczenia się (modelowanie, empatyczne przejmowanie wzorców, komunikowanie wartości, przestrogi, etykiety) dzieci -początkowo bezrefleksyjnie- przejmują postawy i stereotypy własnej grupy społecznej (Albert Bandura, 1977; Samuel i Pearl Olinerowie, 1988). Mechanizm transmisji kulturowej ( podejmowanie ról społecznych, dopasowywanie się) powoduje odpowiedniość postaw społecznych dorosłych i dzieci żyjacych w tym samym kręgu kulturowym.
Teoria tożsamości i kategoryzacji społecznej (Henry Tajfel, John Turner 1978)
Koncepcja ta sugeruje, że tworzenie się uprzedzeń wobec grup obcych jest efektem procesu kategoryzacji społecznej. Kategoryzacja `my'- `oni' jest funkcjonalna dla jednostki zarówno z perspektywy poznawczej jak i motywacyjnej. Pozwala kształtować i potwierdzać własną samoocenę, poprzez faworyzację grupy własnej. Podział na `swoich' i `obcych' odzwierciedla często realne stratyfikacje społeczne. Jak twierdzi Tajfel `da się stwierdzić bardzo wysoką wrażliwość dzieci na na prymitywne aspekty systemu wartości w swoich krajach'
Społeczno-poznawcza teoria rozwoju uprzedzeń (Frances Aboud, 1988; A Social Cognitive Theory of the Development of Prejudice).
Orientacja na innych (ukierunkowanie na innych) jest kształtowana u dzieci przez dwie nakładające się na siebie sekwencje rozwojowe. Pierwsza z nich, to stopniowe przechodzenie od procesów afektywnych do spostrzeżeniowych i następnie poznawczych. Druga, to przechodzenie od nastawienia na siebie (koncentracja na `ja'), do ukierunkowania na grupę i potem na indywidualne jednostki w ramach tej grupy. Rozwój ustosunkowań wobec innych, jest uwikłany w kontekst społeczny, zwłaszcza dotyczy to pozycji grupy własnej w społeczeństwie.
Konkurencyjne przewidywania wynikające z czterech przedstawionych modeli
Koncepcja osobowości autorytarnej
U małych dzieci brak jest uprzedzeń. Uprzedzenia powstają w efekcie wczesnych doświadczeń emocjonalnych i socjalizacyjnych, m.in. autorytarnego stylu wychowawczego rodziców (jedną z najbardziej spektakularnych analiz kształtowania się rasistowskich poglądów jest przedstawiona przez Alice Miller w tekście `Zniewolone dzieciństwo' droga dochodzenia przez Adolfa Hitlera do jego skrajnie antysemickich poglądów) . Uprzedzenia i tendencje dyskryminacyjne wobec grup `słabszych' staja się u osób autorytarnych znaczącą częścią osobowości. Powinny zatem stabilizować się i utrwalać wraz z wiekiem.
Teoria społecznego odzwierciedlenia uprzedzeń
Proces stopniowego nabywania (przejmowania) stereotypów i postaw podzielanych w rodzinie rozpoczyna się u dzieci bardzo wcześnie. Nabywanie to jest częściowo nieświadome (bezrefleksyjne), niezależne od własnej aktywności dziecka. Podstawową rolę w treści transmitowanych poglądów i nastawień ma kontekst społeczny i kulturowo podzielane wartości np. tolerancja i równość lub przeciwnie dyskryminacja i ksenofobia. Z przedstawionego modelu wynika oczekiwanie znacznego podobieństwa przekonań (a co najmniej zachowań) rodzice-dzieci. Utrwalanie się preferencji społecznych powinno postepować wraz z wiekiem i poszerzaniem wiedzy społecznej dziecka (poszukiwanie informacji zgodnych z przekonaniami!) - aż do czasu zgromadzenia znacznej ilości wielowymiarowych doświadczeń i wytworzenia indywidualnego systemu wartości.
Teoria tożsamości i kategoryzacji społecznej
Kategoryzacja społeczna pełni dla podmiotu funkcje poznawcze i motywacyjne. Związana jest z przynależnością do własnej grupy, z tożsamością i samooceną jednostki. Proces kategoryzacji nie wynika z pogłębionych przesłanek i wiedzy o grupach cudzej i własnej (małemu dziecku wystarczą `etykiety' lub pojedyncze, wyraziste kryteria). Proste, jednowymiarowe i konkretne kategoryzacje są dostępne poznawczo już dla małych dzieci. Można przypuszczać, że są to pierwotne procesy prowadzące do tworzenie się uprzedzeń wobec grup obcych. Z teorii tożsamości społecznej wnioskować można o tendencji do utrzymywania się podziałów `my' - `obcy' i wynikających z niego konsekwencjach, aż do czasu ustabilizowania się indywidualnej samooceny od oceny własnej grupy społecznej (co następuje najwcześniej w okresie dojrzewania).
Społeczno- rozwojowo- poznawcza teoria formowania się uprzedzeń
Nawet bardzo małe dzieci wykazują preferencje znajomych, a nieufność wobec osób obcych (przeciwna tendencja pojawia się w przypadku preferencji obiektów nieożywionych!). Najwcześniejsze kategoryzacje dotyczą płci i innych widocznych zewnętrznych atrybutów (kolor skóry, język, ubiór). Wraz z rozwojem poznawczym dzieci stają się coraz bardziej zdolne do rozumienia kategorii społecznych. Formuje się rozwojowe przejście od emocji poprzez percepcję do poznania oraz od koncentracji na samym sobie do świadomości przynależności grupowej, a potem różnicowania w obrębie tej grupy. Początkowo, procesy te prowadzą do przesadzonej faworyzacji grupy własnej i deprecjonowania grup obcych. Wraz z wiekiem uprzedzenia powinny się osłabiać, gdyż dziecko (począwszy od okresu operacji konkretnych) jest coraz bardziej w stanie rozpoznać arbitralność przydziału do grup i wzajemność perspektywy.
Badania dzieci, zwłaszcza badania rozwojowe są obszarem bardzo niewdzięcznym metodologicznie. Ogranicza się w nich manipulację eksperymentalną i sztuczne interwencje, zwraca szczególną uwagę na respektowanie zasad etycznych. Ponadto, każdorazowo pojawia się trudność interpretacji wzajemnych wpływów badanej zmiennej i etapu rozwojowego. Eksperymentator jest zawsze przedstawicielem grupy dorosłych, o określonej płci, roli społecznej, przynależności etnicznej i co w przypadku badań dzieci nigdy nie jest obojętnym elementem oddziaływania.
Zdecydowana większość badań dotyczących omawianego obszaru pochodzi ze Stanów Zjednoczonych). Materiał tam zebrany analizuje głównie relacje pomiędzy dziećmi białej większości i czarnymi dziećmi Afro-Amerykanów. Ze względu na szczególnie wyraziste (i rejestrowane w kodzie konkretnym) kryterium różnicowania (odmienny kolor skóry) dane amerykańskie niekoniecznie dobrze opisują prawidłowości odnoszące się do populacji europejskich. Referowane są też w literaturze przedmiotu analizy badań angielskich, francuskich, niemieckich i holenderskich - ale materiał dowodowy jest tu znacznie uboższy.
Wykład:
Stereotypy społeczne, uprzedzenia, dyskryminacja. Większość i mniejszość
Stereotypy - reprezentacje indywidualne i zbiorowe (kulturowe)
Podejścia indywidualne - koncentracja na znaczeniu stereotypu dla jednostki.
Podejście kulturowe - najważniejszą podstawą stereotypu są wartości i zachowania społeczne, a więc wspólne dla danej kultury. Stereotypy muszą wyrażać konsensus społeczny
Stereotypy jako przekonania indywidualne - tradycja społeczno-poznawcza, orientacja wewnętrzna, intrapersonalna.
Stereotypy, jako jeden z rodzajów wiedzy na temat świata społecznego, powstają w miarę jak dana osoba gromadzi spostrzeżenia dotyczące różnych grup społecznych. Spostrzeżenia te są interpretowane, kodowane w pamięci, następnie wydobywane i wykorzystywane w kierowaniu reakcjami. Są umysłowymi reprezentacjami świata społecznego w naszej pamięci.
Stereotypy jako systemy zbiorowych przekonań
Modele kulturowe zakładają, że społeczeństwo stanowi podstawę przechowywanej wiedzy o grupach społecznych. Stereotypy są zbiorem informacji o grupach społecznych, rozpowszechnionym wśród członków danej kultury Stereotypy kulturowe stanowią część społecznej wiedzy jednostki i wywierają wpływ na jej zachowania społeczne. Nabywanie, utrzymywanie i pojawianie się ew. zmian w stereotypach zachodzi głównie poprzez język i komunikację w danej kulturze. Język wykracza poza poziom jednostki i powoduje przechowywanie stereotypów na poziomie zbiorowości.
Poznawcze funkcje stereotypów:
dążenie do poznawania, zrozumienia i dokonywania przewidywań na temat innych osób
dostarczenie użytecznych informacji na temat innych zwiększanie różnic międzygrupowych
zmniejszanie zróżnicowania wewnątrz grup
uzyskanie większej wyrazistości zjawisk społecznych
redukcja złożoności środowiska społecznego
uproszczenie operacji umysłowych w sytuacjach stawiających duże wymagania poznawcze
uzasadnianie negatywnych postaw wobec innych
uzasadnianie negatywnych zdarzeń spotykających inne osoby „ofiary”
uzasadnienie zachowania „status guo” uproszczenie komunikacji grupowej
Funkcje związane z samooceną (funkcje „gorące”, związane z „ja”):
utrzymanie i podwyższanie pozytywnej samooceny
odzyskiwanie pozytywnego obrazu siebie
podwyższenie statusu grupy własnej upośredniające wyższą samoocenę indywidualną
podtrzymanie standartów grupy własnej, upośredniające wyższą samoocenę indywidualną
podzielanie tożsamości grupowej, upośredniające wyższą samoocenę indywidualną
pozyskiwanie akceptacji osób znaczących, poprzez wyrażanie kulturowo przyjętych stereotypów innych grup
zdobywanie poczucia solidarności grupowej.
Uprzedzenia są szczególnym rodzajem postaw
są to postawy wobec całych grup (kategorii) ludzi
są to postawy najczęściej oparte na stereotypowej (uproszczonej, jednowymiarowej, naduogólnionej) percepcji i na niepełnych informacjach
są to postawy silnie nasycone wartościowaniem i emocjami
są to postawy skłaniające do unikania kontaktu z wyodrębnionymi kategoriami obiektów, a więc trudne do zmiany na podstawie osobistego doświadczenia
są to postawy pozornie funkcjonalne, ochraniające “ja” (fizycznie, poprzez unikanie zagrożenia; psychicznie, utrzymujące dobrą samoocenę; i społecznie poprzez wyodrębnienie i faworyzację grupy własnej, do której się przynależy)
są to postawy często uformowane we wczesnym dzieciństwie i przejęte bezrefleksyjnie od osób znaczących
Wykład:
Postawy etniczne polskich dzieci i młodzieży - wyniki cyklu badań
Literatura:
Macrae C.N.; Stangor Ch.; Hewstone M. (1999) Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk, GWP
Nelson, T. (2003) Psychologia uprzedzeń. Gdańsk, GWP
Weigl. B (1999) Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieży. Warszawa, IP PAN
Weigl. B. (2000) Stereotypy i uprzedzenia. W: Strelau J.(red.) Psychologia, t. III. Gdańsk, GWP
Początki kategoryzacji społecznych
Najwcześniejsze kategoryzacje społeczne związane są z płcią. Płeć jest dla małych dzieci najważniejszym kryterium podziału społecznego W wieku przedszkolnym płeć ocenianego obiektu (taka sama lub odmienna jak podmiotu oceniającego) wywiera silny wpływ na klasyfikowanie ludzi , preferencje lalek), zapamiętywanie opowieści Dzieci przedszkolne potrafią też klasyfikować i wartościować obiekty społeczne według przynależności etnicznej, zawodu, wieku
Pierwsze wskaźniki świadomości etnicznej (różnicowanie fotografii różnych nacji np. czarni/biali), pojawiają się około 4-5 roku życia. Wtedy dzieci zaczynają demonstrować pierwsze preferencje/uprzedzenia etniczne,
Od około wieku pięciu lat u większości (amerykańskich) dzieci zaczynają się rozwijać wyraźne postawy rasowe
F. Aboud (1988) stwierdziła, że w próbach preferencji obiektów społecznych dzieci w okresie 4-7 lat wykazują największą faworyzację własnej grupy etnicznej.
Prawidłowość powyższa nie dotyczy dzieci z grup mniejszościowych, które do wieku około 7 lat znacznie częściej wybierają jako atrakcyjne obiekty społeczne, przedstawicieli uprzywilejowanej mniejszości
Barrett i Short (1992) używając metody rozmowy z brytyjskimi 5-10 latkami stwierdzili, że niechętna postawa wobec obcokrajowców jest silniejsza u młodszych badanych dzieci, w porównaniu z kolegami kilka lat starszymi, niezależnie od ubogiej wiedzy o innych narodach u większości badanych.
Analiza wiedzy i preferencji dzieci 6-12 letnich z kilku krajów Europy Zachodniej wykazała, że chociaż wiedza o faktach była u badanych dzieci niejednolita i fragmentaryczna, to najmłodsze dzieci wykazywały wyraźniejszą preferencję osób które spostrzegały jako członków własnej grupy narodowej. Ta preferencja zmniejszała się wraz z wiekiem, ale u większości wszystkich badanych była zauważalna
W wieku szkolnym większą rolę w kategoryzowaniu, niż płeć i wiek odgrywa (w USA) przynależność etniczna. Pojawia się też zdolność do tworzenia bardziej abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowości. Opisy obcokrajowców stają się bardziej bogate i zróżnicowane wraz z wiekiem, dotyczy to jednak grup ocenianych pozytywnie
Dorastająca młodzież z rodzin `mieszanych' rasowo wkłada znacznie więcej wysiłku (dane kliniczne) w określenie własnej tożsamości i dwukrotnie częściej niż w rodzinach `jednorodnych' (czarnych lub białych), chciałaby zmienić swoją przynależność rasową
Aktualne pytania
Czy dzieci polskie, żyjące współcześnie w społeczeństwie względnie jednokulturowym i monoetnicznym prezentują wyraziste postawy wobec przedstawicieli i grup innych narodowości?
Czy da się stwierdzić specyficzne postawy etniczne wobec wybranych grup narodowych np. mniejszości?
Czy postawy etniczne dzieci odzwierciedlają postawy dorosłych Polaków?
Czy postawy dzieci zmieniają się wraz z wiekiem i edukacją. Jaki jest kierunek ewentualnych zmian?
Wybrane wyniki
Badanie pierwsze
Osobami badanymi było 45 dzieci (7-latków), dobranych losowo spośród pierwszoklasistów trzech szkół podstawowych w Opolu.
Dzieci indywidualnie oceniały przedstawicieli 5 narodowości (Cygana, Niemca, Polaka, Portugalczyka, Żyda).
Wskaźnikami postaw etnicznych były:
liczba zalet i liczba wad przypisana typowemu przedstawicielowi (kolejno) każdego z narodów
dystans od siebie, tzn. wybór miejsca w rzędzie ławek szkolnych dla ucznia każdej z narodowości
podział słodyczy i upominków pomiędzy siebie a rówieśnika z każdej narodowości
ocenienie każdej z grup narodowych na czterech wartościujących wymiarach (dobry, pracowity, prawdomówny, czysty)
Wybrane wyniki badań siedmiolatków:
wyraźna jest faworyzacja grupy Polaków i w mniejszym stopniu Niemców
wszystkie wskaźniki pokazują wyraźną defaworyzacja grupy Cyganów i w mniejszym stopniu Żydów
różne wskaźniki ustosunkowań wobec Żydów i Cyganów są spójne tzn. silnie skorelowane wewnętrznie
Podobne układy wyników uzyskiwano w szeregu badań z udziałem uczniów pierwszych klas szkół podstawowych.
Badanie drugie
Przebadano indywidualnie 58 dzieci z I, II, III i IV klasy (7-10-latki) z małej szkoły podstawowej w Opolu. Procedury i wskaźniki były analogiczne jak w badaniu poprzednim
Wybrane wyniki uczniów ze szkoły podstawowej:
liczba zalet spostrzeganych u Polaków (grupa własna) była znacząco wyższa niż we wszystkich innych grupach;
liczba zalet u Cyganów była znacząco niższa, a liąco niższa, a licząco wyższa niż we wszystkich pozostałych grupach;
wskaźniki dystansu, ofiarności oraz globalne oceny wartościujące wskazują na istnienie w świadomości uczniów trzech grup, inaczej spostrzeganych: grupy Polaków (najmniejszy dystans, największa ofiarność, najlepsze oceny); grupy Niemców (średni dystans, średnia ofiarność, średnie oceny); grupy Żydów, Rumunów i Cyganów (największy dystans, najmniejsza ofiarność, najniższe oceny).
Badanie trzecie
Przebadano grupowo 600 licealistów (15 -17-latkowie, równa proporcja płci) z terenu południowej Polski. Przedmiotem oceny był stosunek do 36 narodów europejskich, ustalany w pomiarach zależnych (wzajemne porównania narodów).
Wybrane wyniki licealistów:
wyraźna jest silna faworyzacja grupy własnej tzn. Polaków (efekt występujący systematycznie przy użyciu wszystkich wskaźników);
stwierdzono pozytywny stosunek badanych uczniów do narodów Zachodniej Europy (Francuzi, Włosi, Anglicy, Grecy); zaś zdecydowanie negatywny do Cyganów, do narodów bałkańskich, do narodów Europy Wschodniej;
uzyskany obraz jest uderzająco podobny do opinii reprezentacyjnej próbki dorosłych Polaków (porównanie do badania CBOS z maja 1996 „Stosunek Polaków do innych narodowości).
Komentarz podsumowujący wyniki własne
Badania opisujące zasięg i intensywność specyficznych postaw etnicznych u dzieci i młodzieży przyniosły szereg powtarzalnych efektów. Najważniejszy z nich to ustalenie, że już u małych, siedmioletnich dzieci istnieją skrystalizowane stereotypy dotyczące różnych grup narodowych i przejawy apriorycznej sympatii lub niechęci do innych. Tendencje te potem występują ze znaczną trwałością. Faworyzacja i dyskryminacja poszczególnych grup narodowych pojawia się u dzieci już u progu edukacji szkolnej. Wyniki są powtarzalne i systematyczne.
Da się stwierdzić wyraźne przejawy faworyzacji grupy własnej (Polaków) i narodów bogatej Europy Zachodniej.
Niechęcią darzeni są przedstawiciele narodów bałkańskich i dawnych krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Dwie grupy mniejszościowe Romowie (Cyganie) i (w mniejszym stopniu) Żydzi są obiektem wyraźnych uprzedzeń. Obie grupy są w kraju nieliczne (do 20 000 osób), funkcjonują zatem w percepcji dzieci i młodzieży raczej jako negatywne „etykiety” niż jako osoby realnie wchodzące w konflikt interesów z polską większością. .
Wykład:
Czy można uczyć i nauczyć tolerancji. Edukacja dla wielokulturowości w Polsce i na świecie
Literatura:
Ambrosewicz-Jacobs J., Hońda L. (2003) Dlaczego należy uczyć o Holokauście? Kraków, Uniwersytet Jagielloński, Katedra Judaistyki
Macrae C.N.; Stangor Ch.; Hewstone M. (1999) Stereotypy i uprzedzenia. Gdańsk, GWP
Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce (2003). Warszawa. MSWiA
Weigl. B (1999) Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i młodzieży. Warszawa, IP PAN
Weigl. B. Maliszkiewicz. B. (1997) Inni to także my. Program edukacji wielokulturowej w szkole podstawowej. Gdańsk, GWP
...Mamy dwie możliwości: albo podjąć jakiekolwiek, choćby ograniczone działanie, albo czekać, aż uprzedzenia i dyskryminacja jakimś cudem same znikną z życia społecznego” (Henry Tajfel, Social Stereotypes and Social Groups, 1981)
I. Społeczny kontekst zjawiska
Współczesna polska szkoła (pedagodzy, programy wychowawcze, reforma oświatowa) deklaruje gotowość do prospołecznych działań ukierunkowanych na podzielane europejskie wartości: tolerancję, demokrację, brak uprzedzeń wobec mniejszości, poszanowanie praw człowieka itp.
Działania edukacyjne mogą być przykładem takiego sposobu zmiany stereotypów, w którym dokonuje się integracja podejścia indywidualnego i zbiorowego. Mają one, z jednej strony ukierunkowanie indywidualne - w tym sensie, że zmierzają do wywoływania zmian w systemach poznawczych i systemach wartości poszczególnych osób; z drugiej strony są to również działania ukierunkowane na zbiorowości, ponieważ odwołują się do grupowo podzielanych norm i wartości podkreślających współpracę lub tolerancję.
Czy istnieje wiedza pozwalająca planować zmianę uprzedzeń społecznych?
Klasyczna wiedza o zmianie postaw odwołuje się do procedur dostarczania różnego typu argumentacji, aktywizowania zachowań niedostatecznie uzasadnionych, wpływania na spostrzeganie wiarygodności źródeł informacji, nadawania nowych znaczeń emocjonalnych bodźcom społecznym, satysfakcjonującego kontaktu itp.
Znaczenie nowych informacji (poszerzanie zasobu wiedzy). Uprzedzenia dotyczące wyodrębnionej grupy społecznej są związane ze stereotypowym, często nieprawdziwym zbiorem twierdzeń na temat tej grupy. Uzupełniając niepełną wiedzę przypisaną nieakceptowanej grupie i dostarczając informacji niezgodnych ze stereotypem można, choć bynajmniej nie zawsze się to udaje, osiągnąć stopniową zmianę niechętnej postawy społecznej lub spowodować tworzenie subkategorii tzn. schematu umożliwiającego istnienie stereotypu grupy i obrazu jednostki (modyfikacja opisana jako “model kumulacyjny - księgowanie”, lub „model podtypu”). Dostarczając jednostce niepodważalnych dowodów pokazujących skrajną nietrafność stereotypu grupowego (doświadczenie znacznej rozbieżności) można, wywołać zmianę radykalną (opisaną jako “model konwersji”). Uwypuklając informacje istotne poznawczo, a neutralne ewaluatywnie można doprowadzić do wzbogacenia i zróżnicowania obrazu grupy dotychczas stereotypizowanej lub też (w przypadku dostarczania wielu informacji peryferyjnych) rozmycia stereotypu grupy społecznej (procedura nazwana “modelem rozcieńczenia”)
Problemy tożsamości społecznej. Teoria tożsamości społecznej Henry'ego Tajfla (1978) sugeruje, że skuteczne interwencje modyfikacyjne muszą dotyczyć zmiany sposobu spostrzegania grup - własnej i cudzej, oraz zmiany spostrzegania relacji pomiędzy tymi grupami. Zmiana taka może nastąpić pod wpływem informacji pochodzących z zewnątrz, lub pod wpływem osobistego doświadczenia, np. kontaktu z przedstawicielami grup obcych. Badacze reprezentujący poznawcze podejście w psychologii społecznej zakładają, że dla zmiany postaw grupowych konieczne są zmiany w poznawczych reprezentacjach grup “my” i “oni”, a dokładniej - proces rekategoryzacji społecznej, zmieniający poznawczą relację między grupą własną i obcą.
Skoro bowiem przyjmuje się, że podstawową przyczyną dyskryminacji jest wynik procesu społecznej kategoryzacji, poprawę relacji międzygrupowych można osiągnąć zmieniając wyrazistość funkcjonujących kategorii społecznych.
Każdy członek społeczeństwa należy do wielu kategorii społecznych, różnie wyrazistych. Kategorie te i grupy są (lub mogą być) ze sobą porównywane. Teoria tożsamości społecznej Henry'ego Tajfla (1978) i teoria autokategoryzacji Johna Turnera (1987) proponują dwa typy zmian w strukturze reprezentacji “my”- “oni”, prowadzące do redukcji wzajemnej niechęci. Pierwszą jest doprowadzenie do skrzyżowania kategorii społecznych tzn. używania w opisie i ocenianiu grup własnej i obcej nie jednego, lecz szeregu kryteriów wymuszających zmienne przyporządkowanie obiektów społecznych (innych ludzi) czasem do grupy własnej, czasem do obcej (np. skrzyżowanie kategorii narodowej i płci). Efektem takiego zabiegu poznawczego jest zmniejszenie wyrazistości różnic międzygrupowych i zmniejszenie użyteczności pojedynczych aspektów oceny.
Kolejną, poznawczą procedurą zmiany kategoryzacji społecznych jest doprowadzenie do poczucia wspólnej tożsamości grupowej przez przedstawicieli niechętnych sobie grup. Jak pokazały badania, cel ten może być osiągany poprzez podkreślanie podobieństw interpersonalnych, wspólne ponadgrupowe zadania, uwypuklanie przynależności do wspólnej grupy nadrzędnej
Znaczenie pozytywnego kontaktu. Rola wzajemnego kontaktu w przełamywaniu konfliktów międzygrupowych analizowana była w psychologii równie często, co niesystematycznie i powierzchownie. Klasyczny już naturalny eksperyment Muzafera i Carolyn Sherifów (1956 ) z młodzieżą pokazał, że nie każdy kontakt pomiędzy zwaśnionymi stronami może mieć pozytywne znaczenie dla grup.
Późniejsze opracowania pokazały, że powinien to być kontakt odwołujący się do nadrzędnego celu lub zadania, przynoszący pozytywne konsekwencje emocjonalne wszystkim zaangażowanym stronom, najlepiej dobrowolny. Kolejne dane szczegółowe pokazały, że inne - z perspektywy redukcji uprzedzeń - są konsekwencje kontaktu “personalizującego”, inne zaś kontaktu spostrzeganego jako międzygrupowy. Podobnie, odmienne rezultaty przynosi kontakt z typowym przedstawicielem grupy obcej, w porównaniu ze spotkaniem delegata grupy spostrzeganym jako wyjątek. Kontakt interpersonalny, pomiędzy jednostkami będącymi przedstawicielami odrębnych grup powoduje dostrzeżenie podobieństwa do „ja” i osłabienie działania kategorii. Pozytywne efekty takiego kontaktu rzadziej jednak przenoszone są na grupę spostrzeganą jako całość. Kontakt międzygrupowy pozwala na wewnętrzne zróżnicowanie grupy obcej, co powinno być ważnym elementem redukcji uprzedzeń. Z drugiej strony kontakt międzygrupowy, częściej niż kontakty interpersonalne, wzbudza lęk.
Praktyka społeczna pokazuje, że w przypadkach bardzo silnego, zadawnionego antagonizmu międzygrupowego, obarczonego realnym konfliktem interesów i wzajemnymi uprzedzeniami - to właśnie czasowy brak realnego kontaktu - może być skuteczną drogą redukcji wrogości.
Podsumowanie
Da się przygotować zróżnicowane programy edukacyjne polepszające stosunek dzieci do grup obcych
Oddziaływania takie mogą odbywać się w warunkach normalnej działalności szkolnej
Efektywne oddziaływania modyfikacyjne muszą odwoływać się do spójnych przesłanek teoretycznych. Poszerzanie wiedzy, torowanie dostępności poznawczej, uwypuklanie wzajemnego podobieństwa, tworzenie warunków satysfakcjonującego kontaktu (także symbolicznego), doprowadzenie do umiejętności rekategoryzacji reprezentacji „my” - „oni” wydają się najbardziej obiecującymi tropami oddziaływań w pracy z dziećmi i młodzieżą.
Barbara Weigl, APS 2005, wykłady w ramach fakultetu „Konflikt, stereotypy, uprzedzenia”
9