Warunki powstawania torfowiska
Odpowiednie warunki, w których mogłyby przebiegać odpowiednie procesy torfotwórcze.
Musi to być teren porośnięty przez zbiorowiska roślinne, których obumarłe szczątki ulegają stopniowemu przekształceniu w torf, czyli osad organiczny o strukturze roślinnej tworzący złoże torfowe.
Najistotniejszym czynnikiem jest woda, która utrudnia zbyt szybki rozkład szczątków organicznych, nie dopuszczając do nich powietrza, a kwaśny odczyn torfu ogranicza działalność bakterii gnilnych.
Zatorfieniu sprzyjają różnego rodzaju zagłębienia gruntu trwale
lub okresowo zalewane wodą, posiadające na dnie trudno przepuszczalne dla wody warstwy gleby.
Najlepsze warunki do powstawania torfowisk istnieją w klimacie umiarkowanym, obejmującym północną strefę umiarkowaną.
Za torfowisko uznaje się utwór o co najmniej 30 cm warstwie torfu.
Ważna dla istnienia torfowiska jest warstwa roślinności torfotwórczej- akrotelm.
Warstwa torfu, czyli katotelm powstaje w wyniku akumulacji nierozłożonej materii organicznej.
Typy torfowisk
Torfowiska różnią się sposobem powstawania, sposobem przyrostu na grubość, stosunkami wodnymi i składem roślinności.
Wyróżniamy wśród nich trzy typy:
niskie,
przejściowe,
wysokie.
Najliczniejszą grupę roślin torfowisk stanowią mchy torfowce (Sphagnum).
Ich charakterystyczna budowa anatomiczna spowodowała, że mogą gromadzić w swoim ciele olbrzymie ilości wody. Odpowiedzialnym za to jest cały system martwych komórek wypełniających się wodą.
Torfowiec czerwonawy, Torfowiec spiczastolistny, Torfowiec brunatny, Torfowiec odgięty, Torfowiec magellański,
Torfowiec kończysty, Torfowiec brodawkowany
Torfowisko niskie
Torfowiska niskie to obszary najczęściej określane jako "bagna". Tworzą się one w miejscach trwale nawodnionych lub przez dłuższy czas zalewanych, na terenach źródliskowych, w dolinach rzek lub przy zarastających jeziorach.
W większości przypadków są one związane z żyznymi siedliskami, a zalegająca pod nimi warstwa silnie rozłożonego torfu jest cienka.
Torfowiska niskie przeważnie charakteryzują się bogatą florą. Występują tu najróżniejsze gatunki roślin kwiatowych, paprotników i mszaków. Flora torfowisk niskich nawiązuje do zbiorowisk szuwarowych (szuwaru właściwego i wielkoturzycowego), jak i do wilgotnych łąk i podmokłych lasów - olsów i łęgów.
Tatarak zwyczajny, Sitowiec nadmorski, Kropidło wodne, Rzepicha ziemnowodna, Strzałka wodna, Jeżogłówka gałęzista, Jeżogłówka pojedyncza, Turzyca błotna, Turzyca zaostrzona, Turzyca sztywna, Turzyca prosowa, Szalej jadowity, Kłoć wiechowata, Jaskier płomiennik, Fiołek błotny, Wierzbownica błotna, Wąkrota zwyczajna, Przetacznik błotny, Wełnianka wąskolistna,
Torfowiska niskie stanowią aż 92% powierzchni torfowisk w Polsce.
Torfowisko przejściowe
Torfowiska przejściowe są z reguły zbiorowiskami otwartymi, bezdrzewnymi, porastającymi bardzo wilgotne i podmokłe miejsca. Najczęściej mają one charakter zbitych darni tworzonych przez niskie turzyce.
W zależności od lokalnych warunków, roślinność torfowisk przejściowych może być bardziej zbliżona
do roślinności torfowisk wysokich lub niskich.
Większość zbiorowisk roślinnych torfowisk przejściowych ma tzw. charakter emersyjny. Oznacza to, że przy podniesieniu się poziomu wody, powierzchniowa warstwa torfowiska z podłożem i żywymi roślinami może pływać po tafli wody.
Torfowiska przejściowe są miejscem występowania dużej liczby rzadkich i ginących gatunków roślin,
z których wiele jest reliktami poglacjalnymi.
Stanowią ostoję dla takich cennych gatunków roślin jak: gnidosz królewski, wełnianeczka alpejska, wełnianka delikatna, skalnica torfowiskowa, rosiczka długolistna, rosiczka pośrednia, turzyca strunowa, turzyca bagienna, turzyca hosta, tłustosz pospolity, kosatka kielichowa, kruszczyk błotny, wątlik błotny, lipiennik Loesela, wyblin jednolistny, brzoza niska i wiele innych.
Większość z wymienionych powyżej gatunków wpisana jest do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin opisującej najrzadsze, zagrożone i najcenniejsze rośliny w naszym kraju. Właśnie w związku z tym torfowiska przejściowe zasługują na szczególną ochronę.
Skalnica torfowiskowa, Wełnianeczka alpejska, Gnidosz królewski, Turzyca strunowa, Tłustosz pospolity, Kruszczyk błotny,
Torfowiska przejściowe stanowią jedynie ok. 3% wszystkich polskich torfowisk.
Torfowisko wysokie
Torfowiska wysokie kształtują się w bezodpływowych nieckach. Wraz ze swoim rozwojem tworzą charakterystyczną kopułę. Najczęściej zasila je woda opadowa. Są więc ubogie w składniki mineralne, co przy bardzo niskim pH podłoża sprawia, iż są siedliskami skrajnie trudnymi do życia.
Stąd charakterystycznie uboga, ale bardzo wrażliwa i ciekawa szata roślinna torfowisk wysokich. Rosną tu nieliczne drzewa, głownie sosny i brzozy. Za to torfowiska te porastają liczne krzewinki, takie jak bagno zwyczajne, borówka bagienna, żurawina błotna, wełnianka pochwowata czy też wrzos. Rośnie tu również powszechnie znana roślina owadożerna - rosiczka okrągłolistna.
Bagno zwyczajne, Borówka bagienna, Żurawina błotna, Wełnianka pochwowata, Rosiczka okrągłolistna,
Torfowiska wysokie stanowią zaledwie 4,3 % wszystkich polskich torfowisk.
Zagrożenia
zanik małych obiektów wodno-błotnych wskutek osuszania i postępującego deficytu wody oraz związanego z tym obniżania się poziomu wód gruntowych;
niewłaściwa realizacja tzw. "małej retencji", prowadząca do przegradzania cieków i niszczenia cennych przyrodniczo torfowisk dla budowy sztucznych zbiorników;
odwadnianie torfowisk przez systemy melioracyjne;
prowadzenie zalesień gruntów porolnych bez uwzględniania priorytetu dla cennych przyrodniczo siedlisk łąkowych;
postępująca, rabunkowa eksploatacja torfu z drobnych wyrobisk;
intensyfikacja rolnictwa, wynikająca ze Wspólnej Polityki Rolnej UE, prowadząca do chemizacji, zwiększenia dawek nawozowych, intensyfikacji wypasu oraz pokosów;
zwiększenie depozycji związków azotowych
i przyśpieszenie eutrofizacji siedlisk;
utrzymywanie się zanieczyszczenia wód;
niekontrolowany, skomercjalizowany rozwój turystyki;
Procesy murszenia i mineralizacji torfu
Procesy te zachodzą w wyniku silnego przesuszenia torfowisk i prowadzą do degradacji siedliska.
W wyniku obniżenia poziomu wody gruntowej, na jej miejsce wchodzi powietrze. Zawarty w nim tlen aktywuje proces mineralizacji, w trakcie którego dochodzi do uwolnienia z pokładów torfu dużych ilości azotu.
Azot przyczynia się do znacznego użyźnienia torfowiska. Efektem tego jest bardzo często wkraczanie na torfowisko gatunków, które dobrze czują się na żyznych siedliskach. Na zmineralizowanym torfie pojawia się pokrzywa pospolita. Jest to roślina bardzo szybko rozrastająca się i w ten sposób wypierająca z torfowiska gatunki typowo bagienne.
Murszenie torfu to proces prowadzący do utraty jego retencyjnych właściwości. Wysuszony torf zmienia swoją konsystencję i nie jest już w stanie chłonąć tak dużych ilości wody. Jest to proces nieodwracalny.
Ochrona
przeciwdziałanie nadmiernemu bądź nieuzasadnionemu odpływowi wody z obszaru torfowisk,
zaniechanie regulacji rzek i mniejszych cieków wodnych,
racjonalne korzystanie z zasobów wodnych,
ograniczenie stosowania nawozów mineralnych i środków ochrony roślin w bezpośrednim sąsiedztwie torfowisk,
podtrzymywanie bądź przywracanie ekstensywnego użytkowania ekosystemów półnaturalnych,
ograniczenie zalesiania cennych mokradeł nieleśnych,
ograniczenie eksploatacji torfu (torf eksploatować wyłącznie na cele lecznicze),
korekta warunków wodnych (podnoszenie poziomu wody
w torfowisku za pomocą zastawek lub zasypywania rowów odwadniających),
usuwanie drzew z kopuł torfowisk (np. usuwanie nadmiernie rozrastających się podrostów i nalotów brzozy),
niwelacja, profilowanie pionowych obrzeży torfowiska powstałych na skutek eksploatacji torfu,
przeciwdziałanie fragmentacji mokradeł na etapie planowania zagospodarowania przestrzennego,
w krajobrazie rolniczym pozostawienie nieużytkowanego rolniczo pasa gruntu, który będzie izolował torfowisko
od użyźniających spływów z otoczenia i zabezpieczał je przed eutrofizacją oraz zanieczyszczeniami chemicznymi środkami stosowanymi w rolnictwie.