Antyk jest pierwszą epoką w dziejach kultury i zarazem epoką najdłuższą. Pierwotnie twórczość literacka miała charakter ustny i była związana ze śpiewem i wierzeniami. W jaskiniach Europy odkryto malowidła pochodzące sprzed ponad 20 tys. lat. Przedstawiają one sceny polować. Można podejrzewać, że oprócz sztuk plastycznych istniała również ustna twórczość literacka, która nie miała jednak możliwości zachować się do naszych czasów. Pismo, czyli sposób utrwalania mowy, zostało wynalezione na Bliskim Wschodzie ok. 3,5 tysiąca lat p.n.e. Tam też rozwijała się literatura pisana, której przykładem jest epos o Gilgameszu. Pismo greckie powstało na bazie pisma fenickiego ok. VIII w. p.n.e. Z tego czasu pochodzą dwa arcydzieła literatury nie tylko greckiej, ale również światowej, czyli Iliada oraz Odyseja. Powstanie tak długich i skomplikowanych utworów świadczy, że istniała wcześniej w Grecji bogata literatura ustna. Dzieje literatury greckiej można podzielić na okresy panowania epiki (VIII w. p.n.e., Homer), liryki (VII-VI w. p.n.e., Safona, Tyrtajos), dramatu (V w. p.n.e., Sofokles, Eurypides). Literatura rzymska zaczęła się bujnie rozwijać od II w. p.n.e. Schyłek starożytności wiąże się z upadkiem zachodniej części cesarstwa rzymskiego pod koniec V w. n.e. W czasach antyku uformowały się kanony literatury, sztuki i kultury europejskiej, do których odwoływały się wszystkie kolejne epoki.
Powstanie
Poszczególne księgi Starego Testamentu powstawały na Bliskim Wschodzie stopniowo od XIII do I w. p.n.e., zaś Nowy Testament został napisany w drugiej połowie I w. n.e. Najpóźniej powstała Apokalipsa św. Jana. Większość ksiąg Starego Testamentu zapisano w języku hebrajskim (oprócz ksiąg Mądrości i obu ksiąg Machabejskich napisanych greką). Grecki był również językiem Nowego Testamentu (tylko Ewangelia św. Mateusza powstała prawdopodobnie po aramejsku). Prawie żadna księga Starego Testamentu nie została napisana przez jednego autora.
Nazwa i podział
Słowo "testament" pochodzi od łacińskiego wyrazu testamentum, oznaczającego przymierze. Wyraz "biblia" pochodzi od greckiej nazwy papirusu - biblios. Słowo to oznaczało również zwój papirusu - ówczesną książkę.
Biblia dzieli się na Stary i Nowy Testament. Judaizm uznaje tylko Stary Testament, chrześcijaństwo również Nowy Testament. Stary Testament składa się z 46 ksiąg, wśród których można wyróżnić kilka typów:
księgi historyczne (np. Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb),
księgi dydaktyczne (np. Hioba, Psalmów, Przypowieści, Eklezjasta),
księgi prorockie (np. Izajasza, Jeremiasza, Jonasza).
W skład Nowego Testamentu wchodzi 27 ksiąg, a wśród nich:
4 ewangelie (opisują życie, nauczanie, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa),
Dzieje Apostolskie (opisują działalność apostołów po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Jezusa),
listy (zawierają wskazówki dla nowopowstających wspólnot chrześcijańskich),
Apokalipsa św. Jana.
Najstarszym przekładem Biblii jest tłumaczenie Starego Testamentu na język grecki znane pod nazwą Septuaginta. Według legendy zostało ono dokonane w Aleksandrii przez 72 tłumaczy na życzenie króla egipskiego Ptolemeusza II. Najprawdopodobniej przekład powstawał jednak stopniowo w latach 250-100 p.n.e. dla Żydów zamieszkujących Aleksandrię, którzy nie znali już języka hebrajskiego. Najważniejszym tłumaczeniem Biblii była jednak tzw. Wulgata, czyli przekład na łacinę dokonany przez św. Hieronima w IV w. n.e. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa vulgaris- zwykły codzienne. Św. Hieronim użył języka potocznego, nie zaś wyszukanego języka literackiego. Przekład ten stał się obowiązującą wersją Biblii w kościele katolickim i podstawą przekładów na języki narodowe aż do XX wieku. Pierwsze polskie tłumaczenie Pisma Świętego powstało w XV wieku. Znane jest pod nazwą Biblii królowej Zofii. Najbardziej znanym polskim przekładem jest jednak Biblia Jakuba Wujka z końca XVI w., która stała się na kilkaset lat tłumaczeniem używanym w polskim kościele katolickim. Dopiero w latach sześćdziesiątych XX w. powstało nowe tłumaczenie oparte na tekstach w językach oryginalnych, nie zaś na Wulgacie. Przekład ten jest znany pod nazwą Biblii Tysiąclecia.
Psalm
Pierwotnie był to utwór wykonywany przy akompaniamencie liry. Greckie słowo psalmos oznaczało śpiew i grę na instrumencie o nazwie psalterion. Później słowem "psalm" zaczęto oznaczać zbiór hymnów pochwalnych. Obecnie tym mianem określa się utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym. Księga Psalmów Starego Testamentu zawiera 150 utworów. Dawniej autorstwo wszystkich utworów przypisywano królowi Dawidowi. Obecnie przyjmuje się, że psalmy powstawały stopniowo od XI w. p.n.e., zaś ich ostateczna wersja uformowała się między IV a II w. p.n.e. Dawid był prawdopodobnie autorem 73 z nich. Psalmy mają zróżnicowany charakter. Są wśród nich utwory dziękczynne, pochwalne, błagalne, patriotyczne, mądrościowe. Psałterz to nazwa zbioru psalmów. Najstarszymi polskimi przekładami psalmów są tłumaczenia znane pod nazwami "Psałterz floriański" (z przełomu XIV i XV wieku), oraz "Psałterz puławski" (XV w.). Psalmy tłumaczyli również najwybitniejsi polscy poeci różnych epok: Mikołaj Rej i Jan Kochanowski (renesansu), Mikołaj Sęp Szarzyński (barok), Franciszek Karpiński (oświecenie), a w XX wieku: Leopold Staff, Roman Brandstaetter i Czesław Miłosz.
Przypowieść
Przypowieść, inaczej parabola, to gatunek literatury moralistycznej. Charakteryzuje się schematyczną fabułą. Bohaterowie i zdarzenia służą ukazaniu uniwersalnych prawd moralnych. Opisywanych zdarzeń nie należy traktować dosłownie. Właściwy sens tego typu utworów jest symboliczny i wymaga dokonania interpretacji. Przypowieść ma za zadanie kształtować wzorce osobowe. Wszystkie elementy przypowieści są znaczące i trzeba je wyjaśniać w powiązaniu z całością. Przypowieści często występują w Ewangeliach, np. przypowieść o siewcy, synu marnotrawnym, miłosiernym Samarytaninie. Duża część nauk Jezusa ma formę przypowieści.
Stworzenie świata
Bóg stwarzał świat przez 6 dni. Pierwszego dnia stworzył niebo (wszechświat) i ziemię, oraz dzień i noc. Drugiego dnia stworzył nieboskłon. Trzeciego dnia oddzielił wodę od suchej powierzchni, stwarzając morza i lądy, a także powołał do istnienia rośliny: trawy i drzewa owocowe. Czwartego dnia stworzył ciała niebieskie: słońce, księżyc i gwiazdy. Piątego dnia - zwierzęta morskie i ptaki, zaś szóstego - zwierzęta lądowe i człowieka, który miał panować nad wszystkimi innymi stworzeniami. Siódmego dnia Bóg odpoczął i uczynił ten dzień świętym. Dniem tym była sobota, nie zaś niedziela.
Kain i Abel
Kain i Abel byli dziećmi Adama i Ewy, urodzonymi po wygnaniu z raju. Kain uprawiał rolę, zaś Abel hodował trzodę. Obaj składali Bogu ofiary - Abel ze zwierząt, Kain z roślin. Bóg przyjął jednak tylko ofiarę Abla, co zasmuciło Kaina. Wywabił więc Abla na pole i zamordował go. Bóg ukarał Kaina wypędzając go z jego ziemi i skazując na tułaczkę. By kara była długa i dotkliwa, sprawił, że żaden człowiek nie mógł zabić Kaina i skrócić jego cierpień.
Potop
Ludzie coraz bardziej grzeszyli, więc Bóg postanowił zgładzić ich zsyłając potop. Jedynie Noe wyróżniał się nieskazitelnością. Bóg kazał zbudować mu arkę (duży okręt), która miała uchronić go przed zagładą. Do arki Bóg nakazał zabrać całą rodzinę Noego, duże zapasy jedzenia i wody oraz po jednej parze (samiec i samica) wszystkich żyjących na ziemi zwierząt. Gdy Noe zrobił to wszystko i wszedł na arkę, zaczęły padać ogromne deszcze trwające czterdzieści dni i nocy. Wody było tyle, że przykryła nawet najwyższe góry, zabijając wszystkich ludzi i zwierzęta. Woda podnosiła się jeszcze przez sto pięćdziesiąt dni, aż w końcu zaczęła powoli opadać. Wtedy Noe wypuścił z arki kruka, ale ten zaraz wrócił. Następnie wypuścił gołębicę, która również nie znalazła żadnego suchego miejsca, na którym mogłaby usiąść. Dopiero za drugim razem gołębica przyniosła świeży listek z drzewa oliwnego. Gdy woda opadła zupełnie Noe wyprowadził z arki wszystkie zwierzęta, by rozmnażały się i zasiedliły na nowo całą ziemię. Synowie Noego: Sem, Cham i Jafet dali początek całej nowej ludzkości po potopie.
Wieża Babel
Wszyscy mieszkańcy ziemi po potopie mówili jednym językiem. Na równinie, na której zamieszkiwali, postanowili zbudować miasto i ogromną wieżę, której wierzchołek sięgałby nieba. Wieża miała być znakiem, by ludzie nie rozproszyli się po całej ziemi. Gdy Bóg ujrzał to, postanowił pomieszać ludziom języki, by nie mogli porozumiewać się i ukończyć budowy. Ludzie rozproszyli się wtedy po całej ziemi. Opowieść o wieży Babel ma wyjaśniać, skąd wzięły się zróżnicowane języki. Pokazuje również, że pycha ludzka, chęć dorównania Bogu i zbytnia wiara we własne możliwości może zostać przez Boga ukarana.
Księga Hioba
Hiob był sprawiedliwym i bogobojnym człowiekiem. Miał siedmiu synów i trzy córki, a także wielki majątek. Szatan powiedział jednak Bogu, że gdyby Hiob stracił majątek, wtedy zacząłby złorzeczyć Bogu. Bóg postanowił sprawdzić Hioba. Pozwolił, by wrogowie zagarnęli jego dobra i zabili dzieci. Jednak Hiob nie zwrócił się przeciw Bogu i nie oskarżał go o nieszczęścia. Wtedy szatan powiedział, że Hiob na pewno przeklinałby Boga, gdyby ciężko zachorował. Wtedy Hiob zapadł na trąd. Nadal jednak nie złorzeczył Bogu. Po tej próbie Bóg przywrócił Hiobowi dawny stan, oddał majątek w dwójnasób i obdarzył siedmioma synami i trzema córkami.
Księga ta jest przykładem teodycei biblijnej. Teodycea to koncepcja filozoficzna usiłująca tłumaczyć pochodzenie zła w świecie stworzonym przez doskonałego i dobrego Boga. Przyjaciele, z którymi Hiob dyskutuje, uznają, że cierpienie człowieka jest karą za grzechy. Nawet wtedy, gdy jest to trudne do zrozumienia, bo człowiek żył z pozoru pobożnie. Hiob nie uznaje takiego stanowiska. według niego cierpieć mogą również niewinni ludzie, gdyż plany Boże są trudne do odgadnięcia. Dobre czyny są nagradzane, a złe karane nie w życiu doczesnym, ale dopiero po śmierci. Cierpienie może ukształtować człowieka. Hiob jest symbolem wiary w sprawiedliwość Boga nawet w najtrudniejszym położeniu.
Księga Koheleta (Eklezjastesa)
Nazwa księgi pochodzi od hebrajskiego słowa kohelet, oznaczającego mędrca przemawiającego na zebraniu. Eklezjastes to grecki odpowiednik tego terminu. Treścią księgi są rozważania nad sensem życia. Autor próbuje znaleźć drogę do szczęścia, dochodzi jednak do wniosku, że wszystko na ziemi jest niewiele warte. Mówi o tym słynna sekwencja "vanitas vanitatum et omnia vanitas", co oznacza "marność nad marnościami i wszystko marność". Życie jest pełne trudów i utrapień, na świecie panuje niesprawiedliwość, a wszystkich ludzi czeka śmierć. Szczęścia nie zapewni ani mądrość, ani majątek. Radość można jednak uzyskać korzystając rozsądnie z darów Boga, czyli wszystkiego, co stworzył. Ze wszystkich swoich czynów będzie trzeba jednak rozliczyć się przed Bogiem.
Tradycja przypisywała autorstwo tej księgi Salomonowi. Obecnie przyjmuje się, że powstała ona na przełomie III i II w. p.n.e., zaś król Salomon był wymieniany, by nadać księdze wyższą rangę.
Przypowieść o siewcy
Oto siewca wyszedł siać. A gdy siał, niektóre ziarna padły na drogę, nadleciały ptaki i wydziobały je. Inne padły na miejsca skaliste, gdzie niewiele miały ziemi; i wnet powschodziły, bo gleba nie była głęboka. Lecz gdy słońce wzeszło, przypaliły się i uschły, bo nie miały korzenia. Inne znowu padły między ciernie, a ciernie wybujały i zagłuszyły je. Inne w końcu padły na ziemię żyzną i plon wydały, jedno stokrotny, drugie sześćdziesięciokrotny, a inne trzydziestokrotny. (Ewangelia wg św. Mateusza)
Wyjaśnienie tej przypowieści znajduje się w Piśmie Świętym. Ziarno rzucone na drodze oznacza człowieka, który słucha słowa Bożego, jednak go nie rozumie. Szatan łatwo może opanować takiego człowieka. Ziarno zasiane na skale symbolizuje człowieka, który natychmiast z radością przyjmuje Słowo. Nie ma jednak mocnych podstaw i załamuje się przy pierwszych przeciwnościach losu. Ziarno zasiane między cierniami oznacza człowieka, który słucha słowa, jednak ważniejsza jest dla niego troska o dobra doczesne. Wreszcie ziarno zasiane na żyznej ziemi oznacza człowieka, który kieruje się w życiu usłyszanymi przykazaniami bożymi.
Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie
Pewien człowiek został na drodze napadnięty, ograbiony, pobity i zostawiony. Ani kapłan, ani lewita nie udzielili poszkodowanemu pomocy. Uczynił to dopiero Samarytanin. Opatrzył rany, pielęgnował w gospodzie i zostawił gospodarzowi pieniądze, by ten dalej opiekował się chorym. Lewita to nazwa godności religijnej niższej niż kapłan. Lewici dokonywali ofiar kadzenia i całopalenia, byli też strażnikami w świątynii. Samarytanin to mieszkaniec Samarii. Żydzi unikali z nimi kontaktu. Przypowieść pokazuje, że najważniejsze są dobre uczynki. Kapłan i lewita, przedstawiciele narodu wybranego, którzy służą Bogu i powinni być przykładem do naśladowania, nie udzielili potrzebującemu pomocy. Miłosierdzie okazał dopiero przybysz z obcej ziemi. Zbawieni mogą być nie tylko Żydzi, ale również poganie. Bóg kieruje przykazania do wszystkich ludzi na ziemi.
Przypowieść o synu marnotrawnym
Pewien człowiek miał dwóch synów. Młodszy z nich wziął swoją część majątku i opuścił dom. Szybko roztrwonił jednak posiadane środki. Musiał więc nająć się do pasienia świń. Cierpiał przy tym głód. Postanowił w końcu wrócić do domu, ponieważ nawet słudzy jego ojca żyli o wiele lepiej niż on teraz. Uświadomił sobie, że zgrzeszył rozrzutnością, więc nie liczył, że ojciec przyjmie go z radością. Chciał tylko pracować u niego. Ojciec jednak ucieszył się, że syn zrozumiał swoje błędy i wydał na jego cześć ucztę. Drugi syn rozgniewał się, że ojciec świętuje powrót syna, który stracił cały majątek, a nigdy nie wyprawiał uroczystości na cześć syna, który z nim został. Ojciec wytłumaczył jednak, że jest on z nim codziennie i wszystko do niego należy. Trzeba się cieszyć z powrotu syna, który zbłądził. Przypowieść mówi o tym, że nigdy nie jest za późno na nawrócenie się. Bóg przyjmie do królestwa niebieskiego każdego skruszonego grzesznika.
Apokalipsa św. Jana
Autorem tej księgi jest św. Jan Ewangelista. Nazwa pochodzi od greckiego słowa apokalipsis - odsłonięcie, objawienie. Została napisana na wyspie Patmos, gdzie św. Jan został zesłany w 95 r. n.e. Apokalipsa powstawała stopniowo, prawdopodobnie w trzech etapach. Poszczególne części zostały połączone w jedną całość na początku II w. n.e. Skierowana była do chrześcijan zamieszkujących Azję Mniejszą, którzy byli prześladowani zarówno przez Rzymian, jak i Żydów. Jednym z zadań Apokalipsy było podtrzymanie ich na duchu.
Apokalipsa jest utworem, który odsłania tajemnice Boga i przekazuje objawienie, którego doznał św. Jan. Opisuje przyszłe losy Kościoła, koniec świata, a także wyjaśnia sens dziejów. Rozwija ona wizje końca świata i sądu ostatecznego zawarte w Starym Testamencie w Księdze Daniela. Zawiera również napomnienia, groźby i pocieszenia. Język Apokalipsy jest wieloznaczny i pełen symboli. Księga składa się z wielu wizji. Głównym pouczeniem jest prawda, że Kościół po wielu trudach zwycięży, zatem należy być wiernym Chrystusowi i jego przykazaniom.symbol potęgi ziemskiej i nierządu, spłonie. Te klęski przetrwają tylko ludzie, którzy nie wyparli się Boga. Nastąpi tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi. Potem jeszcze raz Szatan zostanie uwolniony, by omamić ludzi. Zostanie jednak w końcu strącony do Piekła. Odbędzie się sąd, na którym staną wszyscy umarli. Zbawieni zamieszkają z Bogiem w Świętym Mieście.
Filozofia to nauka, która ma za zadanie wyjść poza częściowe rozważania nauk szczegółowych i dać pogląd na świat. Jej zakres jej ze wszystkich nauk najobszerniejszy, a jej pojęcia najogólniejsze. Filozofia narodziła się w Grecji i w starożytności nie była uprawiana w żadnych innych krajach. Jedynie Rzymianie kontynuowali osiągnięcia Greków. Sami nie dodali jednak istotnych nowości. W Grecji rozważania filozoficzne rozpoczęły się w VII w. p.n.e., a rozkwit przypadł na IV w. p.n.e. Pierwotnie filozofowie zajmowali się zagadnieniami przyrodniczymi. Później skierowali się ku zagadnieniom humanistycznym i etycznym. Jednym z ważniejszych problemów filozofii greckiej z punktu widzenia historii literatury jest próba ustalenia czym jest dobro, cnota, szczęście oraz odpowiedź na pytanie, jak ludzie powinni żyć, by uzyskać te wartości.
Sokrates
Żył w latach 469-399 p.n.e. w Atenach, gdzie działał głównie jako nauczyciel. Pod koniec życia został oskarżony o bezbożnictwo i demoralizację młodzieży. W więzieniu popełnił samobójstwo. Nie zostawił po sobie żadnych pism, ponieważ twierdził, że jedynie w rozmowie można przekazywać wiedzę. Jego poglądy są znane głównie dzięki przekazom jego ucznia Platona.
Według Sokratesa cnota jest najwyższym dobrem. Cnota to wartości moralne, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Prawa moralne mają charakter uniwersalny i nie zostały ustanowione przez ludzi. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem, ponieważ najszczęśliwszy jest ten, który posiada największe dobro, czyli cnotę. Ludzie, jeśli postępują źle, to dlatego, że nie wiedzą, co jest dobre. Wiedza jest więc podstawą cnoty. Cnoty można się nauczyć poprzez zdobywanie informacji o tym, co jest dobre.
Sokrates stosował dwie metody dyskusji:
1. Metoda zbijania. Fałszywą tezę przeciwnika przyjmował za prawdziwą i kolejnymi pytaniami doprowadzał do stwierdzenia sprzecznego z pierwotnym. Celem tego zabiegu było zdemaskowanie fałszywej wiedzy.
2. Metoda maieutyczna. Sokrates uważał, że każdy człowiek nosi w sobie prawdziwą intuicyjną wiedzę o dobru. Jeśli więc uzna, że jego dotychczasowa wiedza jest fałszywa (słynne stwierdzenie: "Wiem, że nic nie wiem"), wtedy przy pomocy kolejnych pytań można człowiekowi pomóc odkryć tę wiedzę.
Platon
Żył w latach 427-347 p.n.e., głównie w Atenach. Był uczniem Sokratesa. W gaju Akademosa założył szkołę, nazwaną później Akademią. Swoje nauki wyłożył w 35 dialogach. Wybrał tę formę, by jak najbardziej upodobnić przekaz pisany do rozmowy ustnej, którą cenił najwyżej.
Cnota dla Platona była harmonijnym połączeniem mądrości, męstwa, panowania nad sobą i sprawiedliwości. Dobro dzielił na idealne, stojące wyżej w hierarchii, i realne. Dobra realne, np. piękno ciało, są jednak konieczne jako szczebel do uzyskania dóbr idealnych. Piękno fizyczne prowadzi do świadomości piękna duszy. Sensem teorii miłości jest twierdzenie, że poprzez realne, doczesne cele można osiągnąć cele wieczne, idealne.
Platon stworzył również projekt idealnego państwa.
1. Ustrój nie powinien ulegać zmianom. Poeci, jako ludzie ulegający często zmiennym uczuciom, zostali wykluczeni z idealnego państwa.
2. Obywatele nie mogą dążyć do dobra na własną rękę, lecz działać wspólne. Każdy ma swoją rolę do spełnienia.
3. Państwo musi być oparte na wiedzy, ponieważ żeby czynić dobro, trzeba je znać. Dlatego na tronie powinni zasiadać mędrcy i filozofowie, którzy mają największą wiedzę.
4. Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są mu przydatni. Oprócz filozofów potrzebni są żołnierze i rzemieślnicy, zorganizowani w oddzielne grupy. Państwo powinno być stanowe i hierarchiczne.
5. Celem państwa nie jest zapewnienie obywatelom przyjemności ani dóbr doczesnych, ale dążenie do idealnego celu, czyli dobra. Wśród filozofów i wojskowych powinna zostać zniesiona własność prywatna.
Arystoteles
Żył od 384 do 322 roku p.n.e. Był uczniem Platona. W jego Akademii spędził dwadzieścia lat. Po śmierci Platona założył własną szkołę w Likeionie (stąd nazwa liceum).
Arystoteles uważał, że najwyższym dobrem jest szczęście rozumiane nie jako doznawanie przyjemności, lecz jako rozumne i cnotliwe życie. Arystoteles chciał ustalić, czym jest dobro, nie na drodze rozważań teoretycznych, lecz poprzez badanie zachowań ludzkich. Cnota jest to umiejętność zachowywania środka, umiaru między skrajnościami, np. męstwo jest środkiem między tchórzostwem a zuchwalstwem. Cnoty dzielą się na cnoty etyczne związane z życiem praktycznym (hojność, męstwo) i cnoty związane z pracą teoretyczną (mądrość, rozsądek). Systemu cnót nie da się wydedukować, można go tylko ustalić na drodze badań empirycznych.
Arystoteles wyodrębnił wiele dziedzin filozofii i zapoczątkował nauki przyrodnicze i doświadczalne. Szczegółowo opracował logikę i psychologię. Od Arystotelesa pochodzą pojęcia metafizyczne, takie jak: forma, materia, energia, istota rzeczy. Jego filozofia zdobyła uznanie dopiero w XII i XIII w. n.e. Stała się podstawą średniowiecznej scholastyki. Gdy pisano słowo "filozof" bez dodatkowych określeń, oznaczało to przywoływanie Arystotelesa.
Stoicyzm
Kierunek ten został zapoczątkowany przez Zenona z Kition ok. 300 r. p.n.e. Stoicy głosili, że jest tylko jeden byt - materia. Zatem dusza, jeśli istnieje, również jest materialna. Zaprzeczali tym samym istnieniu świata niematerialnego, duchowego. Świat jest celowy i racjonalny, można go więc poznawać rozumowo. Ulega ciągłym przemianom. Najpierw rozwija się, później ginie, potem znów odradza się i rozwija.
Największym dobrem i szczęściem jest cnota. Żeby ją zdobyć, trzeba uniezależnić się od zmieniającego się świata i wszystkich okoliczności, które mogłyby zniszczyć szczęście, oraz wyrzec się wszelkich dóbr. Życie cnotliwe i szczęśliwe powinno być zgodne z rozumem. Cnota jest jedynym dobrem, zatem do szczęścia nie są potrzebne bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie. Mędrzec powinien je ignorować - ani nie pożądać, ani nie nienawidzić. Można jednak robić z nich dobry lub zły użytek. Niektóre z nich są więc godne wyboru (talent, bystrość umysłu, miłość, rodzina, umiarkowana majętność), inne godne odrzucenia. Złem jest życie wbrew naturze i rozumowi, czyli uleganie afektom, takim jak: zawiść, pożądliwość, zabieganie o dobra, smutek, obawa. Prawdziwego mędrca cechuje apatia, czyli beznamiętność, wyzbycie się afektów. Etykę stoików cechowała powaga i rozsądek, ale również optymizm, bo pokazywali, że możliwe jest jednak osiągnięcie szczęścia w życiu.
Epikureizm
Założycielem tej szkoły był Epikur z Samos (341-270). Celem życia według epikurejczyków jest osiągnięcie szczęścia, które polega na doznawaniu przyjemności (hedonizm). Do szczęścia wystarcza brak cierpienia. Przyjemność może być wewnętrzna (odczuwanie radości z życia pozbawionego cierpień) i zewnętrzna (zaspokajanie różnych potrzeb). Ważniejsza i łatwiejsza do uzyskania jest przyjemność wewnętrzna. W przypadku przyjemności zewnętrznych istnieje niebezpieczeństwo, że nasze potrzeby nie zostaną zaspokojone. Przyjemności zewnętrzne dzielą się na fizyczne (np. dobre jedzenie) i duchowe (np. przyjaźń). Przyjemności fizyczne nie muszą być wcale kosztowne. Lepsze są te skromne, gdyż łatwiej je uzyskać. Cnota i rozum nie są szczęściem (jak u stoików), lecz tylko sposobem uzyskania szczęścia, czyli przyjemności. Rozum ma za zadanie trafnie wybierać przyjemności. Człowiek może być egoistą, byle nie naruszał prawa i nie czynił krzywdy innym ludziom.
Twórcą tego nurtu był Pirron, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. Stwierdził on, że człowiek nie jest zdolny do rozstrzygania kwestii filozoficznych. Szczęście i spokój ducha może mu zapewnić tylko powściągliwość i powstrzymanie się od wygłaszania sądów. Sceptycy odrzucali sądy naukowe. Przyjmowali tylko stwierdzenia zjawisk (np. jem coś słodkiego, słyszę dźwięk). Przyczyny tych zjawisk pozostaną nieznane. Wszystkie spostrzeżenia są względne, nie można im ufać. Te same rzeczy są odmienne postrzegane przez różne osoby, zależnie od cech poznającego, jego nastawienia, chwili i miejsca przeprowadzania obserwacji. Nie da się ustalić obiektywnych zewnętrznych kryteriów poznawania świata.
sceptycyzm:
1. stanowisko filozoficzne, odrzucające w teorii poznania możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej, w metodologii postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu;
2. powątpiewające ustosunkowanie się do czegoś.
Cynicy
Założycielem szkoły był Antystenes z Aten, a najsłynniejszym przedstawicielem Diogenes z Synopy. Najważniejszym celem w życiu jest cnota. Wszystko inne, również wiedza, jest obojętne. Dzięki cnocie można uzyskać szczęście. Dobra materialne nie są do tego potrzebne. Jeśli człowiek będzie obojętnym w stosunku do nich, wtedy uzyska mądrość, wolność i niezależność. Teoretyczne twierdzenia tej szkoły wcielił w życie Diogenes. Wyzbył się wszelkich dóbr i żył bez domu i własności. Legenda przypisuje mu mieszkanie w wielkiej beczce. Cynicy wygłaszali drastyczne i często grubiańskie sądy o współczesnym sobie świecie. Naigrywanie się z opinii, kultury i powszechnie cenionych dóbr nazwano więc cynizmem.
Architektura starożytnej Grecji dzieli się na 3 okresy:
1. Archaiczny - do roku 500 p.n.e. (do najazdu Persów). Powstały wtedy pierwsze świątynie murowane.
2. Klasyczny - od 500 r. p.n.e. do 336 r. p.n.e. (do podboju Grecji przez Aleksandra Wielkiego). Wykształciły się wzory architektury greckiej.
3. Hellenistyczny - od 336 r. p.n.e. do 146 r. p.n.e. (wcielenie Grecji do Imperium Rzymskiego). Na skutek podbojów Aleksandra architektura grecka rozprzestrzeniła się na cały Bliski Wschód.
Świątynie
Ściany wznoszono z gładkich kamieni łączonych bez zaprawy. Na kolumnach umieszczano belki podtrzymujące dwuspadowy dach. Nad wejściem do świątyni między kolumnami a dachem znajdował się tympanon, czyli trójkąt ozdobiony rzeźbami. Świątynie miały najczęściej kształt prostokątny z wejściem od krótszego boku. Kolumny składały się z 3 części: górnej - głowicy, środkowej - trzonu i dolnej - podstawy (bazy). Trzony kolumn lekko zwężały się ku górze, a w środkowej części były wybrzuszone.
Porządki architektoniczne
W Grecji wytworzyły się 3 style architektoniczne zwane porządkami:
|
Mit jest to opowieść o bogach, bohaterach i wydarzeniach z nimi związanych. Stanowi on próbę wyjaśnienia nieznanych zagadnień bytu, życia, śmierci człowieka, zjawisk przyrodniczych. Mit przedstawia wierzenia danej społeczności. Istniał jako opowieść ustna o stałej fabule. Przekazywany ustnie przybierał różne warianty. W formie pisanej stracił związek z religią i stał się częścią literatury.
Mity pełniły różne funkcje:
poznawczą - umożliwiały interpretację zjawisk przyrody, zawierały obraz świata,
światopoglądową - stanowiły podstawę wierzeń religijnych,
sakralną - były związane z kultem i obrzędami rytualnymi.
Podstawowe typy mitów:
kosmogoniczne - ukazują powstawanie świata,
teogoniczne - przedstawiają narodziny bogów,
antropogeniczne - pokazują powstanie człowieka,
genealogiczne - opisują powstawanie rodów ludzkich.
Syzyf był królem Koryntu i ojcem Odyseusza. Zasłynął z przebiegłości. Jego sąsiad, który posiadał magiczne zdolności, podkradał mu bydło i zmieniał jego płeć oraz ubarwienie. Syzyf nie mógł się więc zorientować, gdzie przepadają jego zwierzęta. Kazał wreszcie wypalić na ich kopytach swoje inicjały. Wtedy dowiedział się, kto jest złodziejem. W tym czasie Zeus porwał córkę boga rzecznego Asoposa. Syzyf wiedział o tym i zdradził Asoposowi, gdzie jest jego córka. W zamian bóg sprawił, że w Koryncie wybiło źródło wody. Zeus o mało co nie padł ofiarą zemsty Asoposa. Postanowił więc ukarać Syzyfa. Wysłał do niego Hadesa, boga umarłych, by zabrał go do zaświatów w Tartarze i ukarał. Syzyf zakuł jednak podstępem Hadesa w kajdany i przetrzymywał w niewoli. W tym czasie ludzie na ziemi nie umierali. W końcu Hades została uwolniony przez Aresa, a Syzyf wtrącony do Tartaru. Przed śmiercią rozkazał jednak swojej żonie, by nie chowała jego zwłok. W zaświatach Syzyf poskarżył się królowej Persefonie na żonę, która rzekomo nie spełniła obowiązków wobec zmarłego męża. Królowa pozwoliła udać się Syzyfowi na ziemię, by mógł zemścić się za "zlekceważenie" i dopilnować pogrzebu. Syzyf nie miał jednak zamiaru wracać do Tartaru. Sprowadził go dopiero Hermes. Sędziowie umarłych wybrali dla niego za karę wielki głaz i kazali wtaczać na górę. Blisko szczytu głaz wymykał się Syzyfowi i musiał on od nowa zaczynać pracę.
Dedal był bardzo utalentowanym wynalazcą. Razem z synem Ikarem przebywał na wyspie Krecie. Chciał wrócić do swojej ojczyzny Grecji, na co nie zezwalał jednak władca Krety. Wtedy Dedal skonstruował skrzydła, by mogli uciec drogą powietrzną. Nakazał swojemu synowi, by nie leciał zbyt nisko nad wodą, bo wtedy pióra namokną i zrobią się ciężkie. Przestrzegł go również, by nie wzlatywał za wysoko, bo wtedy słońce roztopi wosk, którym pióra są połączone. Ikar nie posłuchał jednak rad ojca. Wzbił się zbyt wysoko i słońce roztopiło skrzydła. Ikar spadł do morza i utonął.
Prometeusz był jednym z tytanów. Jego bracia zbuntowali się przeciw Zeusowi i ponieśli klęskę. Prometeusz nie przyłączył się jednak do nich. Atena nauczyła go różnych przydatnych umiejętności, m.in. architektury, astronomii, matematyki, nawigacji, medycyny, metalurgii. Premeteusz zaś przekazał tę wiedzę ludziom. Ubłagał też Zeusa, by ten nie zniszczył ludzkości. Zeusowi nie podobało się, że ludzie jest coraz więcej i zdobywają kolejne umiejętności. Pewnego razu bogowie poprosili Prometeusza, żeby rozstrzygnął, którą część ofiarnego byka należy przeznaczyć dla nich, a którą zachować dla ludzi. Prometeusz zastosował podstęp. Uszył ze skóry dwa worki. W jednym pod nieatrakcyjnym żołądkiem byka schował dobre mięso, zaś w drugim pod tłuszczem - kości. Zeus wybrał worek, w którym na wierzchu znajdował się tłuszcz. Gdy zorientował się, że padł ofiarą podstępu, postanowił nie dawać ludziom ognia, żeby jedli tylko surowe mięso. Prometeusz wykradł jednak ogień z Olimpu i podarował ludziom. Zeus za karę przykuł Prometeusza do słupa w górach Kaukazu. Codziennie przylatywał sęp, który wyżerał mu wątrobę, która odrastała w nocy.
Demeter była boginią łanów zbożowych. Z Zeusem miała córkę Korę. W Korze zakochał się Hades - bóg umarłych. Poprosił Zeusa o zgodę na ślub. Zeus nie chciał odmawiać bratu, ale wiedział, że Demeter nie zgodzi się na ten związek. Dał więc Hadesowi wolną rękę. Hades uprowadził wtedy Korę do Tartaru, gdzie pod imieniem Persefona została królową. Demeter bezskutecznie poszukiwała zaginionej córki. Dowiedziała się tylko, że ktoś ją porwał. Dopiero po jakimś czasie usłyszała, że był to Hades. Z zemsty zakazała drzewom rodzić owoce, a ziołom rosnąć. Przysięgła również, że ziemia pozostanie jałowa, póki Demeter nie odzyska córki. Zeus bał się, że ludzie zginą z głodu. Obiecał więc, że Kora wróci do matki, jeśli w Tartarze nie zjadła żadnej strawy. Okazało się jednak, że Kora spróbowała owocu granatu. Demeter zgodziła się więc, żeby Kora przez trzy miesiące panowała w Tartarze jako królowa, a przez dziewięć miesięcy przebywała z matką.
Pojęcie to zostało wprowadzone w XX wieku przez psychologa Carla Gustawa Junga. Archetyp jest to wzór zachowania i postawy człowieka wspólny dla całej ludzkości. Pojawia się on w mitach, wierzeniach i dziełach sztuki różnych kultur.
Archetyp Prometeusza ukazuje jednostkę, która buntuje się przeciw bogom w imię dobra ludzkości (typ społecznika). Bohater taki często jest samotny i cierpiący.
Archetyp Ikara prezentuje człowieka dążącego do realizacji marzeń. Chce on wznieść się ponad przeciętność, dokonać niezwykłych czynów, osiągnąć własne szczęście. Jest przy tym jednak lekkomyślny i nieposłuszny przestrogom.
amazonka - kobieta uprawiająca jeździectwo albo odważna, waleczna kobieta; mitologiczne Amazonki były wojowniczym plemieniem kobiet.
argusowe spojrzenie - czujne spojrzenie; Argus był stuokim olbrzymem, któremu Hera, żona Zeusa, kazała strzec kochanki Zeusa nimfy Io.
cerber - groźny, nieustępliwy stróż; Cerber był trójgłowym psem pilnującym wejścia do Hadesu.
eskulap - żartobliwie lekarz; Eskulap (gr. Asklepios) był bogiem lekarzy, mającym postać węża.
hekatomba - wielka liczba ofiar poświęcona dla jakiejś sprawy; gr. hekatombe to ofiara składana bogom ze stu sztuk bydła.
Kasandra - prorokini zwiastująca nieszczęścia, katastrofy; Kassandra była córką Priama, króla Troi, otrzymała dar wieszczenia, jednak nikt nie wierzył jej przepowiedniom.
kompleks Edypa - w psychoanalizie podświadomy pociąg płciowy do matki i wrogość do ojca występujące u kilkuletnich chłopców; Edyp, król Teb, nieświadomie zabił ojca i poślubił matkę.
koryfeusz - człowiek przodujący w jakiejś dziedzinie; w teatrze greckim koryfeusz był przodownikiem chóru.
krezus - bogacz; Krezus był królem Lidii w VI w. p.n.e. znanym z ogromnych bogactw.
Ksantypa- złośliwa i kłótliwa żona; Ksantypa była żoną Sokratesa, według plotek zasłynęła ze złego charakteru.
lakoniczny - oszczędny w słowach, zwięzły; Lakonia - kraina w Grecji, której stolicą była Sparta, Spartanie słynęli ze zwięzłych wypowiedzi.
list Bellerofonta - list zawierający polecenie zgładzenia doręczyciela; Belerofont został wysłany z listem zawierającym polecenie zabicia oddawcy.
marsowa mina - wojownicza, sroga mina; Mars - bóg wojny.
męki Tantala - ogromne cierpienie.
narcyz - człowiek zakochany we własnej urodzie; Narcyz był mitologicznym pięknym młodzieńcem, który odrzucił miłość nimfy Echo, za karę zakochał się we własnym odbiciu.
nić Ariadny - wyjście z trudnej sytuacji; Ariadna podarowała Tezeuszowi kłębek nici, dzięki któremu nie zabłądził on w labiryncie w pałacu Minosa.</LI.
Penelopa - dozgonnie wierna żona, Penelopa była żoną Odyseusza, oczekiwała powrotu męża, zwodząc zalotników.</LI.
pięta Achillesa - słaby punkt; Achilles był odporny na rany, można było ugodzić go jedynie w piętę.</LI.
płaszcz (koszula) Dejaniry - niezamierzone spowodowanie czyjegoś cierpienia; Dejanira podarowała Heraklesowi koszulę, nie wiedząc, że jest ona zatruta i spowoduje śmierć.
Pola Elizejskie - mitologiczne miejsce pobytu błogosławionych dusz, również nazwa jednej z głównych ulic Paryża.
praca Danaid - bezowocna i niekończąca się praca; Danaidy, córki króla Danaosa, zabiły w noc poślubną swoich mężów, za karę musiały napełniać wodą beczkę z dziurawym dnem.
puszka Pandory - źródło nieszczęść; w puszce bogowie ukryli choroby i liczne nieszczęścia trapiące ludzi, Pandora otworzyła naczynie z ciekawości.
róg obfitości - źródło powodzenia, szczęścia.
spartański - pozbawiony wygód, prosty; starożytni Spartanie unikali zbytku.
stajnia Augiasza - ogromny nieporządek, bałagan, miejsce dawno niesprzątane: jedną z prac Heraklesa było uprzątniecie stajni należących do Augiasza, które były bardzo zaniedbane.
syzyfowa praca - praca bezowocna, niekończąca się.
Temida - wymiar sprawiedliwości; Temida - grecka bogini sprawiedliwości i prawa.
troglodyta - brutal, człowiek prymitywny, nieokrzesany; w gr. troglodyta - jaskiniowiec.
EPIKA GRECKA
HOMER
Według tradycji starożytnej autorem Iliady i Odysei był Homer. Jednak już w okresie hellenistycznym powstał spór, czy Homer rzeczywiście istniał i napisał obie epopeje, czy też są one zbiorowym dziełem wielu anonimowych wędrownych śpiewaków. Pod koniec XVIII spór ten zyskał nazwę kwestii homeryckiej. Wedle tradycji Homer był niewidomym wędrownym śpiewakiem (aojdem), pochodzącym z wybrzeży Azji Mniejszej. Czas powstania Iliady i Odysei umieszczany jest między XI a VII w. p.n.e. Najczęściej podawany jest jednak VIII w. p.n.e. Oba utwory łączy wiele podobieństw. Zawierają stałe epitety określające bohaterów, obszerne opisy, oba też napisane są heksametrem daktylicznym, czyli wierszem bohaterskim.
"Iliada" jako epos klasyczny
Iliada opisuje jeden z ostatnich epizodów trwającej 10 lat legendarnej wojny trojańskiej, w której Grecy oblegali miasto Troję znajdujące się w Azji Mniejszej na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Achilles obraził się na wodza Greków Agamemnona za to, że ten zabrał mu brankę wojenną. Nie włączał się do walki, mimo że oblegani Trojanie brali górę nad Grekami. Dopiero śmierć przyjaciela, Patroklosa, sprawiła, że Achilles znowu zaczął walczyć, aby pomścić towarzysza. W pojedynku zabił Hektora - syna króla Troi.
Iliada jest przykładem eposu. Obecne są w niej typowe dla niego cechy:
1. Iliada jest obszernym utworem epickim. Składa się z ok. 15 000 wersów. Epickość przejawia się również w osobie narratora, który opowiada o świecie przedstawionym.
2. Iliada napisana została tzw. wierszem bohaterskim, czyli heksametrem. Heksametr służył w starożytnej Grecji do opisu podniosłych wydarzeń. Wykorzystywał zjawisko iloczasu, czyli krótszego lub dłuższego wymawiania tej samej samogłoski (iloczas nie występuje we współczesnej polszczyźnie).
3. Świat przedstawiono z epickim dystansem. Narrator nie komentuje wydarzeń i ujawnia się tylko w inwokacji, czyli początkowych wersach utworu skierowanych do bóstw, muz itp.
4. Świat pokazany jest w momencie przełomowym. Akcja Iliady rozgrywa się podczas wojny trojańskiej.
5. Mityczni, legendarni lub historyczni bohaterowie są wyidealizowani. Na przykład Hektor jest uosobieniem dobra.
6. Zawiera drobiazgowe opisy i porównania homeryckie. Przykładem jest opis tarczy Achillesa i porównanie pościgu Achillesa za Hektorem do pościgu orła za gołębicą.
7. Zachowuje zasadę decorum. W Iliadzie podniosłość uzyskana została poprzez wykorzystanie wiersza bohaterskiego i odpowiedni dobór słownictwa.
Tarcza Achillesa
Opis wykuwania tarczy przez Hefajstosa zajmuje sto kilkadziesiąt wersów. Tarcza składa się z pięciu warstw. Na każdej z nich wykute są kunsztowne sceny, opisywane w poetyckich obrazach. W samym środku tarczy znajduje się złote wyobrażenie nieba, ziemi i ciał niebieskich. Na srebrnej warstwie umieszczony jest obraz wielkiej rzeki, która według ówczesnych wyobrażeń opływała świat. Na warstwach tarczy z cyny i spiżu pojawiają się sceny orszaku weselnego, rozprawy sądowej, oblężonego miasta, orki, żniw, winobrania, pasących się owiec, napaści lwów na stado bydła i tańczących chłopców oraz dziewcząt.
ODYSEJA
Bohaterem eposu jest Odyseusz, władca Itaki, który brał udział w wojnie trojańskiej i zasłynął z podstępów. Odyseja opisuje jego dziesięcioletnią tułaczkę po zakończeniu wojny i powrót do domu.
Epos rozpoczyna się 10 lat po zdobyciu Troi. Odyseusz przebywał wtedy u nimfy Kalipso jako jej kochanek. W tym czasie Penelopa, żona Odyseusza, która została na Itace i nie wiedziała, jakie są losy męża, odrzucała kolejnych zalotników. Syn Telemach wyruszył zaś na poszukiwanie ojca. Na rozkaz bogów Kalipso pozwoliła odpłynąć Odyseuszowi na tratwie. Jednak Posejdon zesłał burzę morską, która wywróciła łódź. Odyseusz znalazł się na brzegu morskim należącym do królestwa Feaków, którzy ugościli go na swoim dworze. W zamian Odyseusz opisał im swoją dziesięcioletnią tułaczkę. Najpierw dotarł do królestw Likonów, Lotofagów i Cyklopów. W tym ostatnim oślepił Polifema, za co później prześladował go Posejdon. Następnie Odyseusz znalazł się na wyspie króla wiatrów Eola i u czarodziejki Kirke. Opowiedział też o zejściu do Podziemi, gdzie spotkał poległych bohaterów, przygodach z syrenami (ptaki z kobiecymi głowami, które zwabiały żeglarzy śpiewem na skały), wybiciu stada bydła należącego do boga Heliosa i wreszcie spotkaniu Kalipso. Feakowie oddali Odyseuszowi do dyspozycji statek i pozostawili go śpiącego na brzegu wyspy Itaki. Odyseusz został rozpoznany najpierw przez sługę, potem przez syna Telemacha, a następnie przez wiernego psa Argosa. Pies, doczekawszy wreszcie pana, zdechł. Tymczasem zalotnicy w pałacu byli coraz bardziej bezczelni. Penelopa wyznaczyła w końcu zadanie. Kto napnie łuk Odyseusza i strzeli przez ucha tuzina toporów, ten zostanie jej mężem. Nikomu nie udała się ta sztuczka. Dopiero Odyseusz przebrany za żebraka wykonał to zadanie. Potem przy pomocy sługi i syna wymordował zalotników. Ich krewni chcieli się zemścić, ale interweniowała Atena, która cały czas czuwała nad Odyseuszem.
LIRYKA GRECKA
Tyrtajos
Żył w VII w. p.n.e. w Sparcie. Działał jako wódz i poeta. Uchodził za wzór patrioty. Napisał 5 ksiąg poezji, z których zachowały się fragmenty. Księgi zawierały pieśni wojenne, marszowe oraz elegie o charakterze politycznym. Zagrzewały do walki, promowały wojskowe ideały Sparty, takie jak całkowite oddanie się ojczyźnie, walka i śmierć w jej obronie. W wierszu Rzecz to piękna Tyrtajos mówi, że śmierć za ojczyznę jest o wiele lepszym postępkiem niż ucieczka z kraju. Uciekinier okrywa hańbą swój ród, nie ma majątku, nie budzi współczucia, wszędzie wita go wrogość. Należy zatem walczyć w obronie swojej ziemi i nawet zginąć, by inni nie musieli tułać się po świecie. Tyrtajos apeluje o męstwo w walce i wyzbycie się lęku przed śmiercią.
Tyrtajos był zwolennikiem militarnej dominacji Sparty. Wzywał do zniszczenia walczących o niezależność Messeńczyków. Dla polskich romantyków stał się jednak symbolem walki o wolność. Od jego imienia wywodzi się termin tyrteizm, oznaczający poezję patriotyczną, zagrzewającą do walki.
Safona
Najwybitniejsza poetka grecka żyła na przełomie VIII i VII w. p.n.e. na wyspie Lesbos. Z jej twórczości zachowało się niewiele. Prowadziła rodzaj szkoły dla dziewcząt arystokratycznego pochodzenia, w której uczyła je m.in. poezji, muzyki i dobrych manier. Pieśni Safony dotyczą głównie jej własnego życia i spraw osobistych. Głównym tematem jest miłość. Poetka podziwia urodę i wdzięk wychowanek, udziela przestróg i porad moralnych. W tzw. Modlitwie do Afrodyty prosi boginię, by ta przybyła i pomogła w zdobyciu miłości ukochanej osoby. Pieśń Zazdrość jest wyznaniem miłosnym dziewczyny skierowanym do przebywającego razem z nią ukochanego. Zawiera ona żywy i realistyczny opis uczuć i doznań zakochanej osoby, która w obecności mężczyzny drży, nie może wydobyć głosu, w uszach słyszy szum, jest bliska utraty przytomności. Safona pisała również o własnej rodzinie i małej córeczce. Zachwycała się jej urodą, ale również martwiła, że nie może zapewnić jej godziwej przyszłości i pięknych strojów.
Safona stała się bohaterką legendy, wedle której po tragicznej miłości do mężczyzny o imieniu Faon rzuciła się ze skały. Od nazwy wyspy Lesbos pochodzi określenie miłości między kobietami, czyli miłości lesbijskiej. Safona obdarzała swoje wychowanice silnym uczuciem.
Anakreont
Żył na przełomie VI i V w. p.n.e. w mieście Teos w Azji Mniejszej. W wierszach opiewał miłość, uczty i wino. Uczucia traktował jednak z dystansem. W jego twórczości dominował ton żartobliwy i drwiący. Ulubionym tematem byli młodzi chłopcy i dziewczęta oraz gry miłosne uprawiane między nimi. Anakreont zalecał korzystanie z uroków życia. Utwory miały zwykle niewielkie rozmiary. Od jego imienia utwory sławiące uroki życia, opisujące uczty, miłość, zostały nazwane anakreontykami. Pisali je późniejsi poeci greccy odwołujący się do stylu Anakreonta. W Polsce wiersze takie tworzyli między innymi Jan Kochanowski i Jan Andrzej Morsztyn.
TEATR STAROŻYTNEJ GRECJI
Teatr grecki narodził sie z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych Dionizjami. Pierwotnie podczas Dionizji występował chór satyrów pod przewodnictwem koryfeusza, który intonował pieśń wykonywaną następnie przez śpiewaków. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. Wielkie Dionizja organizowano w miastach, w marcu. Z nich powstała tragedia We wrześniu miały miejsce małe Dionizja, odbywające się na wsiach, które zapoczątkowały komedię. Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swojej tetralogii, czyli zestawu czterch dramatów, w skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia.
Poszczególni dramatopisarze greccy nie tylko pisali sztuki, ale również mieli zasługi w rozwijaniu formy przedstawień. Tespis w VI w. p.n.e. wprowadził pierwszego aktora i zbudował skene. Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmniejszył jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający psychiczne przeżycia bohatera, a także wprowadził postaci kobiece.
Sztuki greckie wystawiano zwykle pod gołym niebem. Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii.
Antygona jest przykładem starożytnego gatunku dramatycznego, tragedii. Sofokles żył w latach 496-406 p.n.e. Napisał ponad 120 dramatów, z których do naszych czasów zachowało się w całości 7 tragedii, a wśród nich oparte na mitologii: Antygona, Król Edyp, Elektra. Antygona została wystawiona ok. 442 r. p.n.e.
Treść dzieła Sofokles zaczerpnął z mitologii z tzw. mitów tebańskich. Antygona była córka Edypa, dawnego króla Teb. Jej brat Polinejkes połączył się z wrogami Teb, by w ten sposób przejąć w nich władzę. Drugi brat, Eteokles, bronił miasta. Obaj zginęli walcząc przeciw sobie. Kreon, nowy król Teb, nakazał pochować Eteoklesa z honorami, zaś ciało Polinejkesa, jako zdrajcy, zostawić ptakom na pożarcie. Antygona nie zastosowała się do zakazu i pochowała ciało brata. Została za to skazana na karę śmierci poprzez zamurowanie. Kreon po namyśle cofnął karę. Zrobił to jednak zbyt późno. Antygona zdążyła już popełnić samobójstwo. Samobójstwo popełnił też Hajmon, syn Kreona i narzeczony Antygony, oraz Eurydyka, żona władcy Teb.
Antygona dobrze ukazuje istotę antycznego tragizmu. Nieszczęścia spotykające bohaterów nie są karą za ich złe uczynki, ale wynikają z ciążącego nad nimi przeznaczenia - fatum. Wszelkie okoliczności składają się na splot nieszczęśliwych wypadków, tworzących sytuację bez wyjścia. Bohater nie ma możliwości wyboru dobrego rozwiązania. Wszystkie działania prowadzą do klęski. Jeśli Antygona pochowa brata to skaże się na śmierć, gdyż złamie zakaz wydany przez Kreona. Jeśli nie pochowa, to sprzeniewierzy się dawnym obyczajom i nakazom bogów, zalecających grzebanie umarłych. Konflikt między bohaterami jest starciem równorzędnych racji. Kreon prezentuje dobro państwa, ład społeczny, rozum, które nakazują karanie zdrajców. Nie może darować wyroku Antygonie, gdyż obawia się utraty autorytetu wśród poddanych. Popełnia jednak grzech hybris, gdyż jego działaniami kieruje duma i zuchwałość. Antygona kieruje się zaś wiernością nakazowi grzebania zmarłych i miłością do brata. Bohaterowie nie są wolni w swoich działaniach, gdyż ciąży nad nimi fatum, czyli przeznaczenie. Członkowie rodu, z którego pochodził Edyp, Antygona i jej bracia, zostali przeklęci przez bogów. Losy bohaterów musiały więc być tragiczne. Nie mieli oni możliwości ucieczki od fatalnego przeznaczenia.
LITERATURZA RZYMSKA
Horacy
Żył w latach 65-8 p.n.e. Był jednym z największych liryków rzymskich. Należał do kręgu Mecenasa, zamożnego męża stanu i pisarza, doradcy cesarza Augusta. Mecenas wspierał młodych pisarzy, a jego imię stało się synonimem opiekuna i sponsora artystów. Horacy był autorem Satyr, ośmieszających wady i słabości ludzkie, oraz Epod, atakujących złośliwych krytyków i słabych poetów. Pod koniec życia napisała 2 księgi Listów, skierowanych do różnych osób. Listy zawierały wywody na tematy filozoficzne i literackie. Najsłynniejszy jest list Do Pizonów, poświęcony zagadnieniom literackim, a szczególnie dramatowi. List był wielokrotnie tłumaczony w czasach nowożytnych na różne języki pod tytułem Sztuka poetycka.
Pieśni (Carmina)
Zbiór Pieśni to najbardziej znane dzieło Horacego. Składa się z 4 ksiąg (103 utwory). Tematyka pieśni, zwanych też odami, jest różnorodna. Zawierają wspomnienia osobiste np. dotyczące służby wojskowej. Niektóre z nich chwalą działalność cesarza Oktawiana Augusta. Większość głosi filozofię "złotego środka", czyli poprzestawania na małym, niepopadania w skrajności, zachowywania wewnętrznego spokoju. Radość autor wierszy czerpie ze skromnych uczt w gronie przyjaciół i miłości. Filozofia ta łączy elementy stoickie i epikurejskie. W jednej z pieśni Horacy zastanawia się jednak nad porzuceniem epikureizmu na rzecz kultu bogów. W pieśni 14 w księdze I znajduje się słynne porównanie ojczyzny zagrożonej wojną domową do okrętu, który uniknął rozbicia i znów wychodzi na wzburzone morze. Porównanie ojczyzny do okrętu powraca w literaturze i publicystyce różnych epok. III księga Pieśni zawiera nauki moralne skierowane do Rzymian, szczególnie do młodego pokolenia. Poeta mówi, że bogactwo nie gwarantuje szczęścia, ponieważ i tak nie da się uniknąć śmierci i lęku przed nią. Przedstawia również cnoty, które powinny charakteryzować Rzymianina. Są nimi: męstwo wojenne, pogarda dla śmierci, poczucie godności, wierność, posłuszeństwo.
Jedną z najbardziej znanych pieśni jest utwór zaczynający się od słów Exegi monumentum (Wybudowałem pomnik). Horacy mówi, że dzięki poezji zapewnił sobie nieśmiertelność, gdyż przetrwają jego utwory (Nie wszystek umrę). Zapewni mu to sławę u potomnych skuteczniej niż wystawianie materialnych pomników (Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu). Jest również dumny, że osiągnął szczyty kunsztu poetyckiego.
Fragmenty pieśni Horacego stały się powszechnie znanymi powiedzeniami np.:
Carpe diem - Ciesz się dniem.
Non omnis moriar - Nie wszystek umrę.
Wergiliusz
Żył w latach 70-19 p.n.e. Był wybitnym epikiem rzymskim. Napisał m.in. Bukoliki - zbiór 10 wzorowanych na Teokrycie sielanek, czyli utworów pokazujących wyidealizowane życie mieszkańców wsi i pasterzy. Tematem większości bukolik Wergiliusza jest miłość i perypetie z nią związane (nieodwzajemnione uczucie, zdrada kochanki, próby odzyskania niewiernego kochanka) rozgrywające się na tle malowniczych krajobrazów. W niektórych sielankach obecne są aluzje do wydarzeń i postaci współczesnych Wergiliuszowi. Inne jego dzieło - Georgiki - jest poematem dydaktycznym, składającym się z 4 części. Zawiera opis prac rolnych (np. wiosenna orka, użyźnianie ziemi), sposoby prognozowania pogody, wskazówki dotyczące uprawy drzew, hodowli bydła i innych zwierząt, a także pszczół.
Najważniejszym utworem Wergiliusza jest Eneida - epopeja wzorowana na Iliadzie i Odysei, składająca się z 12 ksiąg. Powstała w latach 29-19 p.n.e. Eneida oparta jest na micie o Eneaszu. Po upadku Troi bogowie rozkazali Eneaszowi zebrać ocalałych mieszkańców i założyć w Italii nowe miasto. Syn Eneasza Julus i jego potomkowie przez 300 lat panowali w Alba Longa. Potomek Eneasza Romulus założył Rzym.
Eneida powstała z inspiracji cesarza Oktawiana Augusta, wyrażała więc idee państwowe i religijne Rzymu. Eneasz jest typem idealnego władcy. Cesarz August przypisywał sobie pochodzenie z dynastii julińskiej (wywodzącej się od Julusa). Był więc przedstawiany jako spadkobierca Eneasza. Utwór pokazuje dochodzenie Rzymu do potęgi i uzasadnia dominującą pozycję. Rolą Rzymu jest ustanawianie prawa, ładu i porządku w barbarzyńskim świecie. Wergiliusz prezentuje patriotyzm, dumę narodową i wiarę w dziejową misję Rzymu.
Owidiusz
Żył w latach 43 p.n.e.- 18 n.e. W 8 r. n.e. został zesłany z nieznanych przyczyn nad Morze Czarne w okolice dzisiejszego miasta Konstanca. Był jednym z największych poetów rzymskich. W młodości napisał m.in. zbiór elegii miłosnych zatytułowany Amores, niezachowaną tragedię Medea, Heroides - zbiór fikcyjnych listów miłosnych do bohaterek mitologicznych oraz Ars Amandi (Sztukę kochania) - żartobliwy podręcznik flirtu i miłości. Pierwsza księga Sztuki kochania przedstawia sposoby zdobywania uczuć kobiecych, druga - metody utrzymania ich, zaś trzecia opisuje, w jaki sposób kobiety wzbudzają miłość w mężczyznach. Na wygnaniu Owidiusz stworzył zbiór elegii pt. Tristia (Żale), składający się z 5 ksiąg. Elegie te mają formę listów kierowanych do żony, przyjaciół, adwokata oraz samego cesarza Augusta. Poeta skarży się w nich na los wygnańca i marnowanie talentu literackiego, przywołuje dawne czasy, opłakuje obecne nieszczęścia, błaga o zmianę losu. Podobny charakter mają Listy znad Morza Czarnego.
Przemiany to obszerny utwór składający się z 15 ksiąg. Opowiada o metamorfozach bohaterów mitycznych. Każdy z nich ulega jakiejś przemianie. Autor przedstawia ok. 250 mitów, ułożonych chronologicznie od powstania świata aż do czasów prawie współczesnych Owidiuszowi. Poeta wykorzystał mity greckie, rzymskie, a także legendy dotyczące postaci historycznych (np. opowieść o Juliuszu Cezarze, który po śmierci został przemieniony w kometę).
Tragedia jest gatunkiem dramatycznym, czyli przeznaczonym do wystawiania w formie sztuki teatralnej. Arystoteles w Poetyce zawarł następującą charakterystykę tragedii:
Akcja powinna być zawikłana, zaś zdarzenia budzić w widzach uczucia litości i trwogi.
Nie należy pokazywać ludzi popadających ze szczęścia w nieszczęście, gdyż budzi to smutek, ani triumfów złych ludzi, ponieważ wywołuje to złość.
Bohaterem powinien być człowiek, który popada w nieszczęście w wyniku zbłądzenia (winy tragicznej).
Wśród innych cech tragedii antycznej można wymienić:
obecność bohatera tragicznego, pochodzącego z królewskiego rodu,
temat zaczerpnięty z mitologii,
zasada trzech jedności, czyli jedność miejsca (akcja rozgrywa się np. w jednym pałacu), jedność czasu (czas trwania akcji nie jest dłuższy niż 24 godziny), jedność akcji (sztuka przedstawia jeden wątek, nie ma wątków pobocznych, dygresji),
zachowanie zasady dekorum, czyli zgodności treści z formą, podniosłe wydarzenia opisywane są podniosłym językiem,
brak scen zbiorowych, na scenie występuje najwyżej trzech bohaterów,
część wydarzeń rozgrywa się poza sceną i jest relacjonowana przez chór lub bohaterów,
chór nie bierze udziału w akcji, występuje w roli komentatora, snuje refleksje filozoficzne, ocenia postępowanie bohaterów, wprowadza również w kolejne epeisodiony,
stychomytia, czyli wymiana zdań dwuwersowych, a następnie jednowersowych replik.
Części składowe tragedii antycznej:
parodos - przedstawia historię poprzedzającą akcję, wykonywany jest przez chór,
epejsodion - część tragedii, w której występują bohaterowie,
stasimon - część tragedii, w której chór wykonuje pieśń, epejsodiony i stasimony przeplatają się nawzajem,
eksodos - końcowa pieśń chóru.
Celem tragedii antycznej było wzbudzenie w widzach katharsis. Tragiczna akcja miała wzbudzać w widzach uczucia litości i trwogi, a następnie oczyszczać ich z tych doznań, a tym samym oczyszczać duszę i w pełni ją wyzwalać.
Epos, inaczej epopeja, to długi utwór wierszowany przedstawiający dzieje bohaterów na tle przełomowych wydarzeń. Wywodzi się on z tradycji ustnej.
Główne cechy eposu to:
obszerność,
zastosowanie wiersza bohaterskiego,
istnienie wszechwiedzącego bohatera, który ujawnia się tylko w inwokacji, czyli w początkowej apostrofie utworu, w której narrator zwraca się do bóstw, muz z prośbą o natchnienie,
epicki dystans - narrator nie komentuje wydarzeń, lecz jedynie opisuje,
świat przedstawiony w momencie przełomowym,
wyidealizowani bohaterowie,
epicka rozlewność - drobiazgowe opisy, rozbudowane porównania (tzw. homeryckie), w których jeden człon jest bardzo rozwinięty i stanowi odrębny obraz poetycki,
zachowanie zasady decorum - styl odpowiada przekazywanej treści.
Według Arystotelesa epos powinien obejmować jedną, całą i skończoną akcję. Można przedstawiać w nim zdarzenia cudowne, magiczne, sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem.