Wykład II
Normatywność określ idealną (wręcz utopijną) wizję świata
Oświecenie - trend polityczny powstały w XVIII wieku, jego manifestacją była rewolucja francuska. Powstały 3 nurty oświeceniowe, które stały się podstawą współczesnych teorii politycznych:
Oświecenie francuskie - oświecenie to było najbardziej racjonalistyczne
Oświecenie szkockie - jest opozycja do oświecenia francuskiego, powstało w Edynburgu i oparte było na koncepcji społeczeństwa obywatelskiego (koncepcja ta oparta była na pewnych normach, regułach współżycia, „civil society”), emocjach i sentymentach. Oświecenie szkockie miało najbardziej wybitnych przedstawicieli, a głównymi jego przedstawicielami byli A. Ferguson i A. Smith. Podstawowym założeniem oświecenia szkockiego było przekonanie, że instytucje są dla ludzie a nie na odwrót. Jednostki natomiast nawet jeżeli są sobie obce to mogą współdziałać. Jednostka nie powinna podlegać państwu a państwo nie powinno ingerować w życie ekonomiczne i społeczne ludzi. Oświecenie to kładło nacisk na koncepcję własności - chodzi tu o własność polityczną i ekonomiczną. Własność jest skutkiem interakcji człowieka z przyrodą
Oświecenie niemieckie - było oświeceniem słabym, ogromnie racjonalistycznym i kładło nacisk na moralność jednostki. Wg głównego przedstawiciela tego oświecenia Emanuela Kanta „rozum praktyczny” mówi ludziom, jak mają działać aby ich działania były słuszne i sprawiedliwe. Mówił on też o tym, że nie wojna ale pokój jest stanem normalnym człowieka. Filozofia Kanta miała charakter antyreligijny i antypaństwowy. Inny przedstawiciel niemieckiego oświecenia Hegel mówił o tym, że to nie dobro jednostki, ale dobo wspólnoty stanowi podstawę działania
Cechy, które łączyły trzy powyższe oświecenia:
Postęp społeczny (odgrywał dużą rolę, był rozumiany jako poprawa stanu społecznego)
Wolność (realizacja koncepcji jednostki; wolność jako ujawnienie potencjału, który tkwi w każdym człowieku)
Racjonalność (antyreligijność - używając intelektu możemy poznać świat a nawet zamysły Boga, oświecenie odrzucało koncepcje Boga a przyjmowało koncepcję mówiącą o tym, że ważne jest to co jest teraz, ważny jest rzeczywisty świat i kieruje się on pewnymi prawidłowościami, po odkryciu których ludzie będą mogli stworzyć raj na ziemi)
Teorie polityczne oświecenia powstałe w oparciu o trzy powyższe założenia:
Liberalizm etyczny - teoria antyabsolutystyczna oparta na pewnej całościowej wizji jednostki
Liberalizm ekonomiczny - stworzony przez Smitha oparty był na dwóch zasadach: koncepcji własności wykluczającej ingerencję innych oraz twierdzenie, iż jednostka nie może być ograniczana ekonomicznie (zakaz ingerencji państwa w swobodę ekonomiczną jednostki). Smith uważał, że nieingerencja nie jest absolutna, dopuszczał on opodatkowanie jednostki a koncepcja własności jest koncepcją sprawiedliwą (własność nabywana jest przez pracę)
Liberalizm polityczny - jest koncepcją, która zdominowała spektrum debat politycznych dzieląc ludzi na przeciwników tej teorii i jej zwolenników. Liberalizm polityczny jest świadomy swoich słabości. Liberalizmowi politycznemu początek dał liberalizm etyczny
LIBERALIZM ETYCZNY I JEGO PRZEDSTAWICIELE
Karl Popper -autor dzieła „Społeczeństwo i jego wrogowie”. Pisał w latach '40 XX wieku, pochodził z rodziny emigrantów żydowskich z Australii. Jest to filozof, który wychodzi w swoich rozważaniach od krytyki historycyzmu (historycyzm jest to podejście filozoficzne do rzeczywistości pozwalające odkryć realistyczne, racjonalne podejście do świata, odkrycie świata idealnego). Krytykował Platona, a szczególnie jego teorie jaskini (która mówiła o tym, że osoby znajdujące się w jaskini widzą tylko cienie tego co znajduje się poza nią tak jak ludzie widzą tylko cienie idei). Platon był idealistą i uważał, że nie materia, ale byty pozamaterialne są pierwotne. Wg Poppera historycyzm (filozofia) Platona ma swój początek w starożytności i istnieje w świecie aż do czasów Marksa, obejmując ideologią wszystkie władze faszystowskie, nazistowskie i komunistyczne. Twierdził, że platonizm jest podobny w swoich założeniach do komunizmu. Historycyzm Platona charakteryzował się społeczeństwem zamkniętym, odgórnie uporządkowanym, organizacje polityczne oparte na historycyzmie są ograniczone a najważniejsze jest w nich społeczeństwo (nie jednostka ale dobro wspólne jest ważniejsze). Społeczeństwo zamknięte charakteryzuje się kolektywizmem, jednostka nie jest inwiduum. Społeczeństwo otwarte natomiast charakteryzuje się pokorą odkrywczą oraz koncepcją jednostki (maksymalna autonomia jednostki). Popper twierdził, że wolność jednostki i jej autonomia może posunąć się tak daleko, aby nie szkodzić innym. Społeczeństwo otwarte charakteryzuje się też brakiem upolitycznienia jednostki w przeciwieństwie do społeczeństwa zamkniętego. Popper odrzuca możliwość utworzenia nauki opisującej rzeczywistość społeczną. Wg niego instytucje w pewien sposób ograniczają autonomie jednostki ale niektóre z nich są dobre i pozytywne. Jego zdaniem można, a nawet powinno się tworzyć takie instytucje, które przygotowywałyby jednostki do życia w zupełnej wolności (nauczałyby, badały). Popper uznaje różnorodność wartości (pluralizm wartości) i związany z tym dylemat wyboru między wartościami. Dylemat ten powinien być osobistą sprawą każdej jednostki, w żadnym wypadku nie powinien być rozwiązywany odgórnie. Popper postulował ograniczenie władzy państwowej.
Friedrich von Hayek - żył w latach 1889 - 1992. Był Austriakiem i przejął sposób myślenia Poppera. Jego największe dzieła to „Droga do zniewolenia”, „Konstytucja wolności”, „Prawo, ustawodawstwo, wolność”. Jego filozofia stała się podstawą neoliberalizmu praktycznego, stosowanego przez Ronalda Regana czy Margaret Tacher. Hayek reprezentuje konserwatywny wymiar liberalizmu etycznego. Uważał, że każde planowanie jest prostą drogą do zniewolenia. Postulował wolność ekonomiczną, która nie jest w stanie funkcjonować bez wolności politycznej. Spontaniczny ład społeczny ustanawia się przez realizację wolności i jest to ład racjonalny. Spontaniczność jest podstawą realizacji ładu społecznego ale nie ma to być wolność całkowita (ma to być wolność zmaksymalizowana). Hayek był przeciwnikiem demokracji, dopuszczał jednak pewne instytucje demokratyczne. Uważał, że władza powinna być ograniczona (checks & balances, trójpodział władzy). Życie spędził w Wielkiej Brytanii gdzie był świadkiem omnipotencji królowej angielskiej w Parlamencie. Takim właśnie ustrojem (ustrój westminsterski) Hayek był zainspirowany. Uważał , że władza, chociaż ograniczona powinna być silna (musi być w stanie narzucić swoja wolę jednostkom).Wolność jest dobra do momentu, gdy zaczyna szkodzić innym. Wg filozofii Hayek'a prawo jest wartością wyższą nie może być sprowadzone do samej legislacji ponieważ harmonizuje działania ludzi. Celem prawa jest obrona jednostki. Prawo nie powinno być zmieniane często. Wg Hayek'a takim prawem wyższego rzędu jest Konstytucja. Broni koncepcji „common law” oraz koncepcji antydemokratycznych. Powinno się tworzyć instytucje sprawdzające zgodność prawa niższego rzędu z prawem wyższego rzędu (konstytucją). Są to instytucje antydemokratyczne, np. Sąd Konstytucyjny. Opowiadał się przeciwko ustrojowi komunistycznemu i stworzył podwaliny pod krytykę „państwa dobrobytu” („państwo dobrobytu” - jednostki słabe mogą liczyć na państwo, równość szans, sprawiedliwość społeczna). Popper i Hayek nie zakładają równości między jednostkami, nie realizują postulatu równości materialnej ale równości szans. Krytykował paternalizm (przedmiotowe traktowanie ludzi). Uważał, że ludziom nie można niczego narzucać.
Problem pluralizmu w liberalizmie - idee Hayek'a i Popper'a zakładały pluralizm ale nie ukazywały ich dramatu.
Isaiah Berlin wskazał na ten dramatyzm wyboru w pluralizmie o jakim nie mówili Popper i Hayek. Berlin pochodził z Łotwy ale żył i pracował w Wielkiej Brytanii. Wskazał podstawy liberalizmu politycznego. Stworzył teorię, którą zobrazował za pomocą metafory o lisie i jeżu. Różnica w podejściu do życia między lisem a jeżem polega na tym, że jeż zna tylko jedną dużą rzecz i gdy do niej dojdzie zatrzymuje się natomiast lis zna wiele małych rzeczy i między nimi wybiera. Na podstawie tej metafory Berlin zbudował teorię niepołączalności wartości. Mówiła ona o tym, że wartości są sprzeczne i istnieje tragizm wyboru między nimi. Spontaniczność jest błędem i nie występuje żadna hierarchia wartości (przeciwstawienie się obiektywizmowi). Wprowadził na wolność negatywną i pozytywną ale zauważył, że w nich również są sprzeczności. Wolność do partycypacji w procesach politycznych jest wyrazem pluralizmu. Wolność pozytywna w ujęciu Berlina jest prawem do żądania pewnych świadczeń, jest to możliwość żądania od społeczeństwa stworzenia pewnych gwarancji do chronienia wolności negatywnej. Wskazał też podział na sferę publiczną, sferę prywatną i istniejącą między nimi sferę społeczną. Berlin krytykował paternalizmu (paternalizm - narzucanie pewnego rodzaju wartości odgórnie, traktowanie ludzi jako przedmioty a nie jako podmioty). Trzeba stworzyć instytucje, które rozszerzałyby wolności. Jednostka powinna być traktowana jako podmiot. Problem organizacji społeczeństwa powinien być oparty na wolnościach jednostki.
John Gray - stworzył agonistyczny typ liberalizmu. Był uczniem Berlina, ale był bardziej radykalny od swojego nauczyciela. Berlin uważał, że istnieje konflikt wartości natomiast Gray uważał, że liberalizm jest jedną z historycznie uwarunkowanych teorii i nie jest lepszy od innych teorii. To tak samo jak nie można myśleć, że rynek jest najlepszym sposobem organizacji życia ekonomicznego skoro istnieją wciąż społeczności, w których rynek nie istnieje a jego wprowadzenie tylko skomplikowałoby i pogorszyłoby sprawę. Nie można narzucać nikomu idei liberalnych tak samo jak nie można udowadniać wyższości liberalizmu nad innymi teoriami. Zakładał pluralizm polityczny w skali globalnej. Nie można bowiem jego zdaniem stworzyć systemu uniwersalnego (nie ma uniwersalnych wartości, każdy wyznaje własny system wartości). Próbował mimo to stworzyć uniwersalne zasady harmonijnego współżycia.
Richard Rortie - stworzył liberalizm pragmatyczny (jego poglądy sytuowały się między pragmatyzmem a modernizmem). Uznawał wyższość demokracji nad filozofią, postulował równość w uznawaniu wartości etycznych różnych jednostek. Uważał, że nie można stworzyć obiektywnych podstaw życia społecznego. Jego zdaniem życie społeczne składa się z „gier językowych” a to co jest poza tymi grami, co pozostaje, to demokracja.
Gerald Dworkin - liberał równościowy, profesor na uniwersytecie w Londynie i Nowym Jorku. Opowiadał się za równością szans i równością dostępu do środków. Poza tym postulował równość polityczną i równość minimalnego dochodu jako sprzyjającą harmonizacji współżycia społecznego. Popierał aktywność sądu najwyższego a tym samym uznawał ograniczenie władzy. Jego zdaniem autonomia publiczna sprowadza się do partycypacji jednostek lub grup w sferze publicznej a autonomia prywatna przyznana jest indywidualnie każdej jednostce. Akceptował uniwersalizm. Bronił wartości negatywnych (autonomii jednostki). Był też obrońcą konstytucjonalizmu amerykańskiego (był Amerykaninem).
3