Grażyna Adamczyk-Łojewska

Wykład 5. Zarys metodologii badań nauk.

C.d. charakterystyki podstawowych metod jakościowych

1. Zogniskowany wywiad grupowy - fokusowy

2. Istota oraz przykłady technik i metod heurystycznych

Od. 1. Fokus - zogniskowany wywiad grupowy

Od. 2. Istota oraz przykłady technik i metod heurystycznych

Heurystka to dyscyplina zajmująca się metodami rozwiązywania problemów w warunkach niepełnej informacji; gdzie niedostatek informacji kompensowany jest intuicją.

Metody heurystyczne są szczególnie ważne w naukach stosowanych, gdzie chodzi o znalezienie nowego rozwiązania problemu, zaprojektowanie zmiany rzeczywistości, opracowanie modelu takiej zmiany.

Metody te są wynikiem:

• obserwacji praktyki w zaresie rozwiązywania problemów twórczych,

• bądź wyników badań psychologicznych nad twórczością [Gasparski, 1978, 1988].

Istnieje bogata literatura na temat tych metod. Metody te wzbudzały największe zainteresowanie w Polsce zwłaszcza w latach 70.i 80..

Tu ograniczono się do omówienia w skrócie tylko niektórych metod heurystycznych.

• Metoda uniwersalna Kartezjusza (1596-1650, 17 w.)

Wg Kartezjusza wiedza naukowa powinna spełniać warunek absolutnej pewności i oczywistości, tak jak formuła „myślę więc jestem”.

Wg Kartezjusza w dociekaniach naukowych należy:

1. starannie unikać pośpiechu i uprzedzeń oraz nigdy nie przyjmować za prawdziwą żadnej tezy, zanim nie stanie się ona dla umysłu jasna i oczywista;

2. dzielić każdą z badanych rzeczy na tyle części, na ile się da, aby osiągnąć najlepsze rozwiązanie;

3. rozumować w pewnym porządku, rozpoczynać od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do poznania przedmiotów bardziej złożonych;

4. czynić wszędzie wyliczenia - przeglądy, tak aby być pewnym, że nic nie zostało pominięte.

• Burza mózgów (twórcza dyskusja, spontaniczne myślenie grupowe, twórcą A.F. Osborn)

Wg Osborna, tj. twórcy tej metody, w twórczości podstawową rolę spełnia wyobraźnia i każdy jest zdolny do działania twórczego, a jakość wyników twórczych zależy od sposobu wykorzystywania tych zdolności.

Podstawowe zasady tej metody to:

1) szukając idei odraczać wartościowanie;

2) dążyć do jakości poprzez tworzenie ilości rozwiązań.

Zasada odroczonego wartościowania polega na rozdzieleniu w czasie dwóch podstawowych etapów myślenia, tj. wytwarzania pomysłów od ich oceny.

Wiele pomysłów rodzi się w mózgu dopiero po pewnym czasie i z reguły bywają one zapomniane. Przerwa między wytwarzaniem i oceną pomysłów pozwala na oderwanie się od logicznego, krytycznego sposobu myślenia, wyzwala tłumione impulsy, umożliwia swobodną grę wyobraźni i w ten sposób przyczynia się do powstawania nowych nierutynowych rozwiązań.

Czas przerwy to dalszy proces generowania pomysłów w umyśle (okres inkubacji często oryginalnych pomysłów.

Procedura

Po dostatecznie jasnym sformułowaniu problemu przystępuje się do tworzenia listy osób, które wezmą udział w sesji. W burzy mózgów grupowej liczba uczestników powinna wynosić od 6 do 15, a optymalna 12 osób o różnych specjalnościach. Pożądane jest aby grupa była zróżnicowana ze względu na płeć, ale niezbyt zróżnicowana ze względu na wiek i stosunkowo jednorodna pod względem poziomu wykształcenia, kultury ogólnej i rodzaju funkcji społecznych.

Sesja powinna rozpoczynać się od przedstawienia zadania i wyliczenia pytań oraz przypomnienia czterech reguł gry:

• krytyka jest gościem niepożądanym - należy odraczać wartościowanie pomysłów ;

• swobodna gra wyobraźni to wartość naczelna - każdy pomysł może prowadzić do rozwiązania;

• oczekuje się ilości - im więcej pomysłów, tym większa szansa, że znajdą się wśród nich dobre;

• oczekuje się ulepszania pomysłów - w wyniku interakcji współpracy.

W czasie sesji prowadzący nadaje pracy pożądany kierunek wykorzystując dyrektywne pytania. Pytania te stanowią sedno metody Osborna, a jest tych pytań pięćdziesiąt. Autor ten wyróżnia dziewięć pytań głównych:

1. Zastosować inaczej?

2. Zaadaptować?

3. Zmodyfikować?

4. Powiększyć?

5. Zmniejszyć?

6. Dokonać substytucji?

7. Przegrupować?

8. Odwrócić?

9. Połączyć?

Lista pytań A.F. Osborna stosowana jest jako odrębna metoda heurystyczna - technika kwestionariuszy pytań, zwana inaczej listą pytań kontrolnych.

W czasie sesji należy notować wszystkie nasuwające się pomysły, powstrzymując się od ich natychmiastowej oceny. Dopiero gdy proces generowania pomysłów jest zakończony oraz po określonej przerwie, w czasie której mogą powstać nowe propozycje, przystępujemy do analizy i oceny wszystkich pomysłów.

Druga sesja - udoskonalania rozwiązań odbywa się po przerwie, która uzależniona jest od stopnia skomplikowania problemu. Przerwa powinna umożliwić wytworzenie dodatkowych pomysłów i nie dopuścić do zapomnienia istoty poprzedniej sesji. W praktyce przerwę ustala się na okres od 1 do 2 dni.

Istotne jest tutaj wartościowanie rozwiązań. Służyć temu ma lista typowych pytań:

1. Czy pomysł jest dostatecznie prosty?

2. Czy jest akceptowalny?

3. Czy jest korzystny?

4. Czy jest realizowalny?

Struktura procedury burzy mózgów (etapy, stadia, fazy) jest następująca:

1. Odkrywanie faktów.

1. Stawianie zadania.

1.1.1. Odkrywanie istoty zadania, ustalenie potencjalnych zadań składowych.

1.1.2. Ocena i wybór rzeczywistych zadań składowych.

1. Określanie zadania.

1.2.1. Odkrywanie dostępnego i pożądanego zbioru danych.

1.2.2. Uzyskiwanie rzeczywistego zbioru danych.

2. Odkrywanie idei.

2.1. Produkowanie pomysłów rozwiązania.

1. Udoskonalanie pomysłów rozwiązania.

3. Odkrywanie rozwiązań.

3.1. Wartościowanie rozwiązań.

3.1.1. Odkrywanie lub dobór potencjalnych sposobów wartościowania. 3.1.2. Wybór rzeczywistych sposobów wartościowania.

3.2. Wybór rozwiązań.

3.2.1. Przewidywanie następstw wyboru rozwiązania.

3.2.2. Ostateczny wybór rozwiązania lub rozwiązań.

• Metoda (technika) delficka

Nazwa techniki pochodzi od starogreckich Delf i jego wyroczni.

Istota techniki delfickiej polega na formułowaniu wniosków na podstawie badania opinii ekspertów na temat przyszłości.

Należy do grupy technik intuicyjnych, o sformalizowanym sposobem realizacji. Formalizacja ma na celu wykorzystanie zalet wypowiedzi grupowej oraz uniknięcie lub ograniczenia możliwych wad związanych z wypowiedzią grupową.

Grupa ekspertów biorących udział w badaniach składa się zazwyczaj z 20-100 osób.

- Cechą charakterystyczną techniki delfickiej w porównaniu z innymi metodami badania opinii ekspertów jest izolacja ekspertów. Badania dokonuje się drogą korespondencyjną, odpowiedzi udzielane są indywidualnie na specjalnych kwestionariuszach w ten sposób, że udzielający odpowiedzi nie ma żadnego kontaktu z innymi członkami ankietowanej grupy ekspertów.

- Cechą charakterystyczną techniki delfickiej jest też fazowość badań, najczęściej badania realizowane są w pięciu fazach.

Ma tu miejsce sprzężenie zwrotne pomiędzy opiniami indywidualnymi wszystkich ekspertów, a opinią większości (po każdej fazie wyniki przekazywane są ekspertom w formie statystycznych wskaźników), które z kolei oddziałują na odpowiedzi indywidualne w dalszych fazach. Następuje krystalizacja poglądów różnych ekspertów wokół oceny średniej.

Główne zalety techniki delfickiej:

1. wykorzystanie wiedzy i zdolności wielu ekspertów do opracowywania;

2. ostateczna treść uzyskanych wyników opiera się na opinii grupowej ekspertów, a nie na przekonaniu indywidualnego specjalisty; opinia grupowa jest bardziej prawdopodobna niż opinia indywidualna, a co za tym idzie bardziej wartościowa;

3. możliwość porównywania własnej opinii z opinią grupy oraz możliwość zmiany opinii wpływają wydatnie na jakość opinii;

4. dzięki zachowaniu anonimowości uczestników badania unika się szkodliwego wpływu wielu czynników psychologicznych, takich jak: dominacja indywidualności, dążenie do konformizmu, wewnętrzne oddziaływanie między członkami grupy;

5. nakład czasu i koszty badania są w odniesieniu do uzyskanych wyników znacznie mniejsze niż w przypadku zastosowania innych technik.

Technika delficka może być stosowana do następujących zagadnień:

1. opracowywania prognoz i innych szacunków długoterminowych;

2. badania przyczyn w ramach tzw. analizy czynników;

3. określania wartości szacunkowych dotyczących przyszłych i teraźniejszych czynności, w stosunku do których dysponujemy odpowiednimi danymi.

• Technika odwracania problemu

Według tej techniki poszukuje się pomysłów nie „jak polepszyć” badany przedmiot, ale „jak pogorszyć” - uprościć. Pomysły „jak polepszyć” często bowiem nie polepszają, lecz odwrotnie pogarszają wartość użytkową badanego przedmiotu. Wykorzystując to zjawisko, skupia się wysiłek na pomysłach „jak pogorszyć” zakładając, że pewna ich część okaże się pomysłami „jak polepszyć”.

Takie sformułowanie tej techniki - zasady dotyczy bardziej problemów praktycznych, technicznych, projektowo-konstrukcyjnych.

W problemach teoretycznych i wynalazczych może być ona stosowana jako zasada negacji. Stosując systematyczne zaprzeczanie pozornym prawdom i faktom oraz konstruktywnie wykorzystując odkrywające się w ten sposób perspektywy, można zrealizować szereg odkryć i wynalazków.

Na przykład, C.F. von Weizsacker [1978], znany fizyk, doszedł do wybitnych wyników (nagroda Nobla) przez trwającą, jak opowiada, całe lata „gimnastykę intelektualną polegającą na tym, że każdemu zjawisku przeciwstawiał w wyobraźni „antyzjawisko”, przebiegające wstecznie i starał się precyzyjnie określić, dlaczego jest to niemożliwe.

Podobna metoda nazwana została rozumowaniem przez odwrotność. W naturze mało jest faktów jednokierunkowych i wszystko na siebie oddziałuje; stąd gdy zjawisko A wpływa na zjawisko B, powinniśmy zadać pytanie, czy również B nie wpływa na A.

• Metoda „nowego spojrzenia”

Metoda ta opiera się na założeniu, że oddalając się od danego problemu w przestrzeni lub czasie, odnajduje się „nowe spojrzenie”, odnawia wyobraźnię i zmienia sposób myślenia. Jest przejawem „myślenia obok”, polegającego na przeniesieniu zainteresowania z centrum problemu na jego peryferie bądź cofnięciu się do genezy problemu, a w szczególnych przypadkach badaniu informacji marginalnych, dzięki czemu zwiększają się możliwości rozwiązania problemu zasadniczego. Również przerwanie na pewien czas rozwiązywania problemu uruchamia podświadome procesy inspirujące heurystycznie. Metodę tę można interpretować także jako szczególną predyspozycję obserwatora z zewnątrz do wykrywania usterek w stanie faktycznym i projektowania usprawnień. Spojrzenie nie obciążone rutyną, z dystansu - bardziej niezależne, gdy dostrzega się więcej i ostrzej.

8

---