• Grażyna Adamczyk-Łojewska

• Wykład 1. Z. Metodologii. badań nauk.

• Istota, cechy i funkcje badania naukowego

• 1. Znaczenie umiejętności twórczego i metodycznego myślenia

Tytuł zawodowy magistra (różnych nauk) wiąże się:

1. z potrzebą opanowania określonej wiedzy przedmiotowej z danej dziedziny,

2. a co istotne, także umiejętności samodzielnego rozwiązywania różnych trudnych problemów, w tym w wyniku ich analizowania i prowadzenia badań;

Wyrazem nabycia tych umiejętności ma być napisanie (pod kierunkiem promotora) pracy naukowej - magisterskiej, w której powinny się znaleźć elementy samodzielnych badań (dociekań) oraz naukowego podejścia i naukowej metody rozpoznawania zjawisk(a).

O ile w przeszłości tytuł mgra był już na ogół przepustką do elit intelektualnych,

to współcześnie:

• jest coraz częściej wstępem do starania się o dalsze stopnie naukowe, coraz powszechniejszy staje się bowiem trójstopniowy system kształcenia (licencjat, mgr, dr );

• decyduje o możliwości podejmowania pracy na wielu stanowiskach, gdzie istotne jest posiadanie odpowiedniej wiedzy przedmiotowej, a także potrzeby i umiejętności jej samodzielnego rozwijania (to ostatnie jest szczególnie istotne w warunkach gdy, tak jak ma to miejsce obecnie), wiedza i postęp technologiczny bardzo szybko się rozwija i jest warunkiem wzrostu dobrobytu zarówno indywidualnego jednostki, jak i w skali społecznej, np. problem komputeryzacji, dostępu do internetu itp.;

Wiedza właściwie użyta staje się niejako substytutem innych czynników, pozwala na zmniejszenie nakładu uciążliwej pracy, na ograniczenie energii czy zużycia drogich surowców;

• Rozwój technik teleinformatycznych i Internetu zwiększa dostępność do wiedzy i informacji ale również wymagania i konkurencję;

• Dziś od większości pracowników, a nie tylko od ekspertów, wymaga się myślenia i działania kreatywnego (twórczego);

• Zawody przyszłości to takie, gdzie niezbędne są umiejętności tworzenia, redagowania i modyfikowania informacji i wiedzy [Kerckove 2001].

Stąd coraz większego znaczenia nabiera umiejętność twórczego i metodycznego myślenia i działania.

2. Badania naukowe i podstawowe pojęcia z nimi związane

Badanie, w tym naukowe, to wieloetapowy proces zróżnicowanych wewnętrznie działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne poznanie określonego wycinka rzeczywistości (np. społecznej, kulturowej, czy technicznej), która nie jest jeszcze znana.

Istnieje obszerna sfera badań pozanaukowych, w tym opartych na zdrowym rozsądku i badań gospodarczo użytecznych, stosujących niekiedy wyrafinowane techniki i metody naukowe, które jednak trudno nazwać naukowymi.

Dotyczy to np. popularnych badań opinii publicznej używanych do celów politycznych, a także w przemyśle i gospodarce dla celów marketingowych, gdzie stosuje się często wyrafinowane techniki próbkowania i wnioskowania statystycznego.

O naukowości decyduje zarówno:

• to co badamy - przedmiot (problem) badawczy,

• jak również metody jakimi się posługujemy.

Naukowym będzie taki problem, który opisuje czy rozwiązuje nowy problem lub w nowy sposób i poddaje to pod publiczną dysputę i osąd społeczności naukowej w publikacjach.

Badania naukowe charakteryzują się też określoną procedurą, polegającą na zastosowaniu odpowiednich, uznanych w świecie nauki metod, w tym narzędzi i technik

Narzędzia naukowe - to tzw. aparatura fizyczna lub pojęciowy aparat używany w badaniach naukowych (tj. zestaw z góry ściśle określonych pojęć).

Technika to naukowy sposób posługiwania się narzędziami (np. sposób dobierania próby badawczej itp.), a także zespół środków i sposobów pomocniczych stosowanych w badaniach, np. elektroniczna technika obliczeniowa, technika przetwarzania danych (graficzna, tabelaryczna) czy sposób zbierania danych.

W badaniach naukowych nikt nie posługuje się dowolnymi przypadkowymi sposobami, lecz celowo dobranymi, uzasadnionymi i zaplanowanymi.

Metoda zatem to świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania oraz dobór narzędzi i technik dla realizacji określonego celu. Sposób nadający się do wielokrotnego użytku.

Wyboru tego dokonujemy spośród znanych nam metod badawczych, uwzględniając celowość i możliwość ich zastosowania do danego zadania badawczego. Aby wybór był właściwy trzeba wcześniej poznać stosowane w danej dyscyplinie metody badawcze (ich możliwości i ograniczenia), aby jeszcze przed rozpoczęciem badań móc podjąć decyzję o wyborze metody najbardziej odpowiedniej.

Metodyka to natomiast zbiór szczegółowych wskazań (norm) określających sposób postępowania w badaniach realizowanych w danej dyscyplinie naukowej.

Metodologia to z kolei nauka o metodach badań naukowych, o skutecznych metodach docierania do wartości poznawczych - bardziej ogólna.

Przy czym metody mogą mieć charakter uniwersalny, mający powszechne zastosowanie i wtedy mówimy o metodologii ogólnej lub specjalistyczny przystosowany do określonych dziedzin, mówimy wówczas o metodologii konkretnych dziedzin lub ich grup np. metodologii nauk przyrodniczych czy społecznych itp.

Wynikiem badania naukowego powinno być mianowicie wiernie odzwierciedlenie rzeczywistości w postaci uogólnionej abstrakcji tej rzeczywistości. Chodzi o to, by uogólnienie to było obiektywne i dawało obraz jak najbardziej zbliżony do prawdy. Warunkiem uzyskania takiego obrazu jest przestrzeganie zasad metodologicznych badania naukowego na wszystkich etapach procesu badawczego, tj. podczas gromadzenia materiału badawczego, analizy i syntezy danych oraz sprawdzania poprawności twierdzeń i wniosków z wykonywanych badań.

Celem badania naukowego jest na ogół wykrycie prawidłowości występujących w badanych zjawiskach i na ich podstawie sformułowania pewnych ogólnych wniosków dla innych obiektów danego typu, a także ocen, porównań, które są istotne jeżeli chcemy zmieniać rzeczywistość.

Cechy poznania naukowego to:

• usystematyzowanie

• obiektywność

• sprawdzalność (wyniki powinny być weryfikowalne)

• utylitarny charakter

Wiedza, nawet bardzo bliska racjonalnej, ale nie poddająca się kontroli - weryfikacji, nie posiadająca wiarygodnego uzasadnienia, określana jest niekiedy jako tzw. paranauka (wiedza poza oficjalnym nurtem naukowym, przedsionek wiedzy, z którego uczeni czerpią niekiedy pomysły i hipotezy do badań rzeczywistych).

Bardziej negatywny wydźwięk ma określenie pseudonauka, jest to nie akceptowany powszechnie przez środowisko naukowe zbiór twierdzeń, nie dających się weryfikować. Nie poddawany również procesowi recenzji i dyskusji w czasopismach naukowych. Choć jest tu wiele kontrowersji .

Nauka, jako proces zdobywania wiedzy o świecie, może spełniać następujące funkcje:

• opisową (deskryptywną) - jak jest, jakie to jest?

• wyjaśniającą (eksploatacyjną) - czemu tak jest?

• prognostyczną (przewidywanie następstw) - jak będzie?

• praktyczną (utylitarną) - co należy robić, aby było to i tamto?

Nie zawsze jednak funkcje te występują łącznie.

Rozróżnia się tzw. nauki:

• podstawowe (teoretyczne)

• stosowane

W naukach podstawowych celem jest opis i wyjaśnianie badanej dziedziny rzeczywistości. Wyniki takich badań publikuje się dla nich samych. Są to badania naukowe nie zmierzające do bezpośredniego ich zastosowania.

Co nie wyklucza tego, że większość wyników badań podstawowych w końcu znajduje swe zastosowania, które wyzwalają potrzebę kontynuowania i rozwijania tego typu badań; np. zjawiska laserowe i ich dzisiejsze zastosowania we wskaźnikach, czytnikach, medycynie itp., również astronomia w epoce podróży kosmicznych nabiera nowego znaczenia.

Celem w naukach stosowanych jest natomiast zmiana rzeczywistości, opracowanie modeli i metod takiej zmiany - projektowanie zmiany rzeczywistości co wiąże się z praktyczną rolą teorii.

W badaniach stosowanych można rozróżnić dwie główne grupy problemów:

• zadania optymalizacyjno-decyzyjne

• zadania rozwojowe.

Problemy optymalizacyjnodecyzyjne, według Ackoff'a, polegają na analizie i ocenie alternatywnych metod działania, które są nam znane, z góry określone. Problem sprowadza się do optymalnego wyboru wariantu projektowego czy też podjęcia decyzji, np. wyboru z wielu znanych lekarstw tego najlepszego..

Problemy rozwojowe zawierają w swej istocie poszukiwanie (wynalezienie) lepszego sposobu działania niż obecnie dostępny, Np. wynalezienie lub ulepszenie lekarstwa.

W badaniach stosowanych - skierowanych na rozwiązanie określonych problemów - można sformułować kryteria ich oceny jakościowej i ilościowej,

odmiennie w tzw. badaniach teoretycznych, gdzie w sposób niejawny (implicite) ukryty jest cały szereg założeń i warunków.

Stąd w badaniach stosowanych istnieje większa przejrzystość metodyczna i możemy w sposób bardziej świadomy podejmować decyzje dotyczące przebiegu badań, ich jakości, przeznaczenia, kosztu, itp.

Badania naukowe dla awansu - powodem pewnej części badań w nauce i w technologii (nie zawsze jedynym), jest zdobycie stopni i tytułów w karierze naukowej,.

Takim istotnym kryterium oceny jest tu tzw. liczący się wkład do stanu wiedzy i umiejętności ludzkich. Charakteryzuje to rysunek 1.

Rys.1. Cykl badań naukowych i innowacyjnych . znaczący wkład do wiedzy.

Oceniany powinien wykazać się znajomością swej dziedziny badań, oraz potrafić znaleźć w niej swój problem badawczy. Może to być luka (brak) w stanie faktograficznym lub metodycznym dziedziny, niezgodności faktograficzne lub metodyczne, które zauważył. Może on także przedstawić nowe spojrzenie, lub podejście do znanych faktów, lub też nową organizację istniejących faktów i wniosków, a także synergiczne połączenie kilku wymienionych wyżej braków w stanie wiedzy.

Sformułowanie problemu lub tematu badawczego to zaledwie początek, ale znawcy twierdzą, że dobre sformułowanie problemu to połowa sukcesu, a więc warto prześledzić wszystkie implikacje i aplikacje roboczej wersji problemu, po to by wyartykułować go w najlepszy sposób.

Kolejnym krokiem jest próba rozwiązania tak sformułowanego problemu przy zastosowaniu naukowych technik, metod i technologii, tzn. uznanym w środowisku naukowych jako sprawdzone, przynoszące jedno i jednoznaczne, bądź powtarzalne
(z założonym błędem) rezultaty. Jeśli w ten sposób uzyskamy nowe nieznane rezultaty, lub potwierdzimy znane lecz otrzymane inną metodą, to możemy mieć nadzieję iż recenzenci rozprawy doktorskiej (bądź habilitacyjnej) uznają to jako liczący się wkład do wiedzy i umiejętności ludzkich.

Poziomy rozwoju (i uprawiania) nauki:

1. poziom empiryczny

2. poziom teoretyczny

3. poziom metodologiczny

4. poziom filozoficzny (aksjologiczny)

W badaniach stosowanych na poziomie empirycznym podstawowe znaczenie ma badanie na danym poziomie analizy przede wszystkim tego, co różni warianty (obiekty). W wykorzystaniu różnic (zarówno na poziomie kosztów jak i korzyści) między obiektami czy wariantami technicznymi, przyrodniczymi, produkcyjnymi i przestrzennymi kryją się bowiem ogromne efekty.

Bardzo istotny, zwłaszcza w naukach społecznych, w tym w ekonomii i zarządzaniu, ale nie tylko, jest poziom filozoficzny (aksjologiczny), wiążący się z reprezentowaniem celów (interesów) i wartości człowieka i społeczeństwa w nauce. Chodzi tu o etyczny poziom badań i wniosków, np. komu i jakim interesom służą badania.

Na wyższych poziomach uprawiania nauki konieczne jest często wykraczanie poza granice swojej specjalności w celu poszukiwania nowych idei. Wiąże się to z myśleniem wielopoziomowym (inter - i multidyscyplinarnym) wymaga również stosowania, zwłaszcza w naukach praktycznych, często nowych niestandardowych metod i technik pomiaru i oceny.

• Grażyna Adamczyk-Łojewska

• Wykład 2. Zarys metodologii badań nauk.

• Ogólne prawidłowości - procedury - postępowania naukowego

Metodologia określa m.in.:

• fazy (etapy) postępowania naukowego, w tym także:

• zasady formułowania problemów oraz hipotez (jest to przedmiotem tego wykładu)

1. Fazy rozwiązywania problemów naukowych

Różni autorzy proponują w tym zakresie różne podejścia.

Rudniański wyodrębnia 4 podstawowe fazy:

1. Postawienie i sformułowanie problemu w danej dziedzinie nauki;

2. Sformułowanie określonych pytań oraz hipotez

• aby problem był rozwiązywalny, należy przyjąć tylko takie hipotezy, które mogą być zweryfikowane, tj. pozwalają na formułowanie weryfikowalnych wniosków

3. Realizacja badań, czy sformułowane tezy (hipotezy) odpowiadają rzeczywistości, jakie są odpowiedzi na postawione pytania.

4. Ocena końcowa: czy odpowiedź została uzyskana, czy jest to odpowiedź pełna czy niepełna, w jakim stopniu przewidywania zostały potwierdzone przez badanie rzeczywistości.

Etapy badania naukowego (wg Łobockiego) są trochę b. szczegółowe:
1. Zaistnienie sytuacji problemowej
2. Formułowanie problemów
3. Formułowanie hipotez
4. Wybór i konstruowanie narzędzi badawczych
5. Wybór obiektu badań (osób i ich grup lub obszaru, grupy przedsiębiorstw itp.)
6. Przeprowadzenie badań
7. Opracowanie wyników

Pilch etapy badania naukowego przedstawia jeszcze b. szczegółowo:
1. Faza koncepcyjna
· Wybór przedmiotu i celu badań
· Sformułowanie problemów badawczych
· Postawienie hipotez
· Wybór terenu badań i dobór próby
· Typologia zmiennych i wskaźników
· Wybór metod, technik, narzędzi
· Definicje teoretyczne najważniejszych pojęć (tzw. aparat pojęciowy)
· Badania pilotażowe (ewentualnie)
2. Faza wykonawcza
· Opracowanie harmonogramu badań
· Przeprowadzenie badań właściwych
· Uporządkowanie materiałów badawczych
· Opracowanie klucza kodyfikującego
· Kodyfikacja i opracowanie statystyki
· Analiza wyników badań
· Weryfikacja hipotez
· Uogólnienie i wnioski końcowe

Uogólniając omawiane podejścia można w sposób syntetyczny wyróżnić następujące etapy pracy naukowej, które są jednocześnie głównymi składnikami metody naukowej:

1. ustalenie i uzasadnienie problemu oraz dostrzeżenie zagadnień pochodnych;

2. krytyka problemu w świetle dotychczasowych osiągnięć nauki (analiza literatury przedmiotu);

3. wyliczenie niezbędnych założeń lub twierdzeń (np. przyjętego aparatu pojęciowego, zakresu przedmiotowego i czasowego), a także hipotez;

4. ustalenie metod roboczych (obejmujące ewentualną krytykę metod dotychczasowych i wybór lub konstrukcję metod nowych);

5. przeprowadzenie badań naukowych: wykonanie czynności wynikających z postawionego problemu i wybranej metody roboczej;

6. opracowanie materiałów zebranych w czasie badań i ich synteza (posługujemy się bowiem danymi opracowanymi a nie danymi surowymi);

7. pisemne opracowanie wyników badań aż do stanu pracy gotowej do druku (np. problem opracowania tabel, wykresów), po czym ujawnienie ich w publikacji naukowej;

8. krytyczna ocena przebiegu własnych badań i pisemnego opracowania wyników.

• We wstępnej fazie koncepcyjnej (projektowej) badania naukowego uwzględnić zatem powinniśmy następujące elementy:

• problem badawczy (pytanie, cel, hipoteza)

• przegląd literatury przedmiotu, aby m.in. określić:

- wyniki dotychczasowych badań

- co już wiadomo

- co jest nadal nieznane lub kontrowersyjne

- w jaki sposób moje badania wypełnią lukę

• Stosowane i możliwe metody badania

• Harmonogram (w jaki sposób badamy; co badamy, tj. przedmiot, obiekt badania; kiedy badamy ustalając zakres czasowy badań i rozróżniając (czas przeprowadzenia od czasu, którego dotyczą badania);

• Planowane analizy i oczekiwane wyniki

2. Pierwszy etap, tj. sposoby i zasady formułowania problemu

Punktem wyjścia tego etapu jest sformułowanie pytania lub zbioru pytań.

Sytuacja problemowa - ujawnia się na ogół w wyniku zgłębiania literatury przedmiotu lub w wyniku doświadczenia i praktycznego działania.

Podejmowanie określonych problemów społeczno-gospodarczych wynikać może z: zainteresowań badacza, jego systemu wartości, a także powiązania z określoną grupą społeczną w której funkcjonuje (tu przykład).

Przy formułowaniu problemu badawczego bardzo ważna jest znajomość rzeczywistości - dziedziny. Specjalista w danej dziedzinie to człowiek, który potrafi znajdować odpowiedzi na pytania, ale także formułować te pytania. Bardzo ważna jest zatem literatura przedmiotu, rzutuje ona na zasadność wyboru problemu i odpowiedniego doboru metod do rozwiązania problemu. - tu na temat różnic m. pracą licencjacką a mgr.

Problem badawczy to pytanie (a), na które chcemy uzyskać w pracy badawczej odpowiedź .

Poprawnie sformułowane problemy (tematy)badawcze w badaniach empirycznych powinny:

• wskazywać na zakres naszej niewiedzy,

• uwzględniać zależności miedzy badanymi zmiennymi,

• powinny być rozstrzygalne empirycznie,

• powinny mieć wartość praktyczną.

• Problemy badawcze mogą mieć różny charakter, tj. dotyczyć różnych kwestii:

1a. Problemy rozstrzygnięcia, „Czy …..?” (ma miejsce określone zjawisko, proces, mechanizm działania, np.);

1b. Problemy dopełnienia, „Jaki …..?”, „Co….?”, „Który….?” Np. jaki ma przebieg określone zjawisko, proces, jak oddziałuje na rozwój, czy przedsiębiorstwo itp.

2a. Problemy dotyczące właściwości zmiennych - od czego zależy zjawisko czy proces (np. czy zmienne te mają charakter trwały czy zmienny, sezonowy itp., zakres specyficzny dla danego podmiotu, czy szerszy, ogólny itp.);

2.b. Problemy mogą też koncentrować się na relacji pomiędzy zmiennymi (jak oddziałują BIZ na rozwój przemysłu, czy zmiany struktury przemysłu)

3a. Problemy naukowo-badawcze - rzeczywiście nieznane i nowe - oryginalne,

3b. Problemy subiektywnie badawcze (nieznane i nowe tylko dla badacza niezorientowanego w osiągnięciach naukowych) - zwłaszcza w pracach dyplomowych.

• Przykłady problemów ogólnych

Struktura obrotów towarowych Polski z zagranicą w latach 2000-2010.

(Problem z grupy 1b).

(Jak kształtowała i zmieniała się w badanych latach struktura obrotów towarowych?)

Czy i jak wpłynęło na badane zjawisko przystąpienie Polski do UE, a także kryzys światowy lat 2008-2009?

Następny krok to przeformułowanie pytania ogólnego na szczegółowe cele badawcze:

• Czy i jak zmieniał się (rósł czy malał) udział Polski w obrotach światowych handlu zagranicznego, tj. eksportu i importu,?

• Jak kształtowała się i zmieniała struktura eksportu wg grup towarów oraz kierunków geograficznych eksportu?

• Jak kształtowała się i zmieniała struktura importu wg grup towarów oraz kierunków geograficznych importu?

• Jak zmiany te wpływały na bilans handlowy i wzrost gospodarczy?

Zas44444444444

3. Zasady formułowania hipotez

PROBLEM = PYTANIE; HIPOTEZA = zakładana ODPOWIEDŹ na nie.

Hipotezy badawcze - twierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany wcześniej problem badawczy (Pilch)

• Hipoteza badawcza powinna:

• odnosić się jednoznacznie do problematyki badawczej, być wyrażona w sposób jednoznaczny i możliwie uszczegółowiony

• posiadać uzasadnienie w dotychczasowym dorobku naukowym, być niesprzeczna z udowodnionymi poprzednio twierdzeniami nauki

• podawać warunki sprawdzalności

• Weryfikacja hipotez/y jest głównym celem badawczym

Hipotezy badawcze powinny stanowić fundament konstrukcji całego projektu badania (pracy)

Projekt badania powinien mieć na celu przede wszystkim potwierdzenie lub obalenie hipotez(y) a nie badać jakiś ogólny problem lub zbierać ogólne informacje (dane);

Hipotezy powinny być weryfikowalne (do udowodnienia) a cele wykonalne przy pomocy zaprojektowanych metod i środków

Nie wolno mylić hipotez z metodami badań

- Metody są środkiem realizacji badania

- Natomiast stosowane metody i uzyskane wyniki mają potwierdzić lub odrzucić hipotezę

• Przykład hipotezy

W analizowanym okresie (2000-2010) zmieniała się wielkość i struktura obrotów towarowych Polski z zagranicą. Przystąpienie do UE wpłynęło na wzrost udziału Polski w światowym handlu, zwłaszcza w zakresie eksportu, a także na zmianę struktury obrotów w układzie grup towarów oraz kierunków geograficznych, co korzystnie wpłynęło na saldo bilansu tych obrotów oraz wzrost gospodarczy. (Tak przypuszczamy)

Można zrezygnować z hipotezy przy rozwiązywaniu problemu polegającego jedynie na opisie faktów i zjawisk, lub gdy przedmiot badań jest mało znany i trudno sformułować jednoznaczną hipotezę

4. Po określeniu zakresu problemowego (jak wyżej) ustalamy zakres przedmiotowy i czasowy badań, a następnie także metody i techniki badawcze

W naszym przykładzie:

• Zakres przedmiotowy badań obejmuje przede wszystkim gospodarkę Polski, w tym głównie obroty handlu zagranicznego. W wielu aspektach problemowych w analizie porównawczej zakres przedmiotowy zostanie jednak rozszerzony na inne kraje, zwłaszcza UE.

Zakres czasowy badań obejmuje natomiast lata 2000-2010, tj. okres przed i po akcesji Polski do UE, a także okres obniżonej koniunktury światowej lat 2008-2009.

Następnie typujemy zmienne jakie chcemy badać.

Zmienne - cecha, czynnik, charakterystyka, właściwość odnosząca się do badanego zjawiska Dowolna właściwość, cecha, która przybiera różne wartości (a przynajmniej dwie).

• Wytypowanie do badania zmiennych oznacza uświadomienie sobie jakie cechy chcemy poznać przez badanie:
  - określony wcześniej problem (zjawisko czy procesy),

• związek między zdarzeniami istotnymi w tym problemie,

• wpływ jednego zdarzenia na drugie.

• Główne rodzaje zmiennych
  

1a. Zmienna niezależna zjawiska - cechy wpływające na przebieg zjawiska będącego zmienną zależna (przyczyna zmiennej zależnej).

1b. Zmienna zależna - zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk.

2a. Tzw. zmienne „twarde” - dające się mierzyć (kwantyfikowalne),

gdzie możemy wykorzystać analizę ilościową i metody statystyczne.

2b. Tzw. zmienne „miękkie” - niemierzalne lub trudno mierzalne,

gdzie istotna jest charakterystyka opisowa cech, wykorzystujemy tu metody analizy jakościowej, gdzie informacje (dane) mają postać tekstu,

np. opisany jest model organizacji zarządzania przedsiębiorstwem i wprowadzone w nim zmiany, czy np. tzw. studium przypadku (case study - czyt. kejs stady)

• Jeśli chodzi o metody statystyczne to rozróżnia się:

• metody tzw. statystyki opisowej (bez zamiaru szacowania parametrów), np.

• rozkład liczebności

• miary tendencji centralnej - różne średnie arytmetyczna, ważona itp.

• miary zróżnicowania - wariancja, odchylenie standardowe, współczynnik zmienności;

• miary współzależności, np., współczynnik korelacji

• metody statystyki indukcyjnej (tzw. poziom mistrzowski), gdzie:

szacuje się np. poziomy istotności parametrów, uwzględnia analizę regresji (wyznacza trendy) itp.

• Przy wyborze czynników do badań musimy także zdecydować czy będzie to:

1. analiza i ocena:

• jednoczynnikowa, tj. analizujemy jeden czynnik charakteryzujący badane zjawisko;

• wieloczynnikowa, analizujemy wiele czynników;

• analiza i ocena :

• jednokryterialna, tj. analizujemy jednoaspektowo dany czynnik(i), przyjmujemy jedno kryterium oceny, miary zjawiska;

• wielokryterialna, tj. analizujemy wieloaspektowo dany czynnik(i), przyjmujemy wiele kryteriów oceny, miary zjawiska;

• analiza i ocena :

• statyczna

• czy dynamiczna, np. procesów rozwojowych

4. Ponadto w badaniach np. przestrzennych analiza może być:

• jednopoziomowa

• wielopoziomowa

W naszym przykładzie:

1. Byłaby to analiza jednoczynnikowa, gdybyśmy analizowali tylko np. eksport.

Jeżeli analizujemy strukturę importu oraz eksportu - to jest to analiza wieloczynnikowa.

2. Byłaby to analiza jednokryterialna, gdybyśmy analizowali strukturę importu oraz eksportu tylko wg grup towarowych, np. PCN - tj. żywność, surowce, chemikalia, przemysłowe itd.

Wielokryterialna - gdy analizujemy i oceniamy strukturę wg grup towarów, a także np. strukturę geograficzną obrotów, np. grupy krajów rozwiniętych gospodarczo UE, rozwijających się itp. - tu co najmniej dwa kryteria.

3. Statyczna dla danego roku, czy niekiedy momentu (gdy badamy nie strumienie a zasoby).

Dynamiczna , jak się zmienia w czasie.

4. Byłaby to analiza jednopoziomowa, na jednym poziomie gospodarki Polskiej.

Jeżeli porównawczo analizujemy na tle innych krajów np. UE, czy również w układzie regionów Polski to jest to już analiza wielopoziomowa

Reasumując

Nasze badania w przykładowym temacie są wieloczynnikowe (analizujemy zarówno eksport, jak i import) oraz wielokryterialne, badamy eksport i import wg grup towarowych oraz geograficznych kierunków obrotów. Ponadto ma to być analiza dynamiczna i wielopłaszczyznowa, gdy oceniamy na tle struktury innych krajów, czy wg województw.

• Grażyna Adamczyk-Łojewska

• Wykład 3. Zarys metodologii badań nauk.

Ogólne sposoby rozumowania naukowego

• Ogólne metody postępowania naukowego i ich zastosowanie w naukach ekonomicznych

• Rozwój podejść metodologicznych

• Źródła błędów naukowych

Od. 1. Podstawowe ogólne metody, sposoby postępowania i rozumowania naukowego to głównie indukcja i dedukcja oraz analogia

• Indukcja jest metodą polegającą na tym, że na podstawie znajomości elementarnych i szczegółowych zjawisk, a także rozpoznawania zależności między nimi, przechodzi się do coraz bardziej ogólnych problemów.

Inaczej mówiąc, jest to wnioskowanie od szczegółu do ogółu. Od obserwacji poszczególnych konkretnych przypadków do odkrycia (sformułowania) prawidłowości.

• Dedukcja (odwrotnie niż indukcja) polega na przechodzeniu w toku procesów myślowych - wnioskowania - od ogółu do pojęć szczegółowych, tj. od ogółu do szczegółu. Dedukcyjne rozumowanie to takie, gdzie wnioski wynikają np. z przyjętych ogólnych założeń, definicji itp.

W naukach empirycznych jest to przechodzenie od pewnego domniemanego wzorca, modelu do obserwacji, w której sprawdzamy czy dany model, wzorzec się sprawdzi - inaczej jest to metoda hipotetyczno-dedukcyjna.

• Jednym ze sposobów rozumowania w naukach stosowanych, praktycznych może być też rozumowanie przez analogię.

Analogia może pomagać formułować nowe hipotezy, pomaga zrozumieć zjawiska i zdarzenia, tworzyć nowe metody badawcze. Np. w analizie systemów społeczno-gospodarczych wykorzystywane są niekiedy analogie z systemami przyrodniczymi itp.

Podobnie ogólne metody formułowania hipotez są również trzy:

• poprzez logiczne tłumaczenie faktów empirycznych - czyli rozumowanie indukcyjne, wyciąganie wniosków z doświadczenia, obserwacji;

• rozumowanie przez analogię - przenoszenie pewnych tez i zależności z jednych dziedzin po modyfikacji do innych dziedzin, może to dotyczyć również metod badawczych;

• poprzez intuicję - pomysł bez procesu rozumowania (czyli rozumowanie przez dedukcję).

Intuicja objawia się w postaci nagłego przebłysku myślowego, w którym dostrzega się myśl, rozwiązanie problemu lub odpowiedź na nurtujące pytanie. Natura intuicji wynika z tego, że jest ona procesem podświadomym, którego nie można kontrolować. Jest ona procesem bardziej kreatywnym i działającym na wyższym poziomie abstrakcji w porównaniu do myślenia logicznego. Jak się wskazuje wynikać może z podświadomego kojarzenie pojęć, wykorzystanie metod heurystycznych dla kreowania nowych pomysłów (hipotez), które są później weryfikowane.

Ogólne sposoby rozumowania, takie jak m.in. dedukcja, indukcja, analogia, o których była wyżej mowa, mogą mieć różny zakres stosowania w naukach ekonomicznych, w tym w dwu pokrewnych naukach społecznych takich jak ekonomia oraz nauki o zarządzaniu, gdzie z założenia przyjmuje się, że:

1. ekonomia (w tym miroekonomia) zajmuje się głównie aspektami ekonomicznymi, tj. efektywnością funkcjonowania przedsiębiorstwa i efektywnością rynków i alokacji zasobów na różnych poziomach organizacji (przedsiębiorstwa, kraju, globalnym),

2. natomiast nauka o zarządzaniu ma wprawdzie bardziej interdyscyplinarny charakter (zawiera elementy innych nauk psychologii, socjologii) np. polityka zarządzania zasobami ludzkimi, style zarządzania itp. ale głównie w odniesieniu do przedsiębiorstwa.

I tak specyfiką nauk o zarządzaniu jest mianowicie to, że częściej stosuje się tu rozumowanie indukcyjne (od szczegółów do ogólnych wniosków).

Natomiast w ekonomii, zwłaszcza zachodniej, w większym stopniu rozumowanie dedukcyjne, tj. wprowadza się założenia i twierdzenia (często o rozbudowanej, złożonej konstrukcji logicznej i niekiedy matematycznej - jak modele wzrostu), które się później weryfikuje i doskonali.

Wg Blauga (Metodologia ekonomii, z 1995 r.) istnieje przekonanie, że zadaniem nauk ekonomicznych jest projektowanie teorii dla wyjaśniania pewnych zjawisk, przy tym przyjmuje się, że bezpośrednia weryfikacja postulatów czy założeń teorii jest zbędna.

Ekonomia, podobnie jak nauki o zarządzaniu, traktowane są jako swoistego rodzaju „skrzynka z narzędziami”, weryfikacja empiryczna służy nie tyle do pokazania czy konkretne modele są prawdziwe czy fałszywe, ale czy są one możliwe do zastosowania w danej sytuacji.

Takie podejście jest bardzo wygodne (zdaniem Blauga) - zaakceptowany zostaje prawie każdy model, pod warunkiem, że jest ściśle i logicznie sformułowany, ma elegancką konstrukcję i obiecuje możliwość odniesienia do sytuacji rzeczywistych.

Takie podejście też jest często krytykowane, że teoria nawet prawdziwa ale tylko dla pewnych założonych warunków, do założonego modelu, który realnie nie występuje, ma czysto teoretyczny charakter i mniejsze znaczenie utylitarne. A próby wyciągania praktycznych wniosków, jak np. z konkurencji doskonałej, której tak naprawdę w praktyce nie ma, mogą być fatalne dla praktyki - na co wskazuje się coraz częściej.

Niektórzy słynni ekonomiści np. tzw. późny Hicks (Blaug, s. 175) łączą nawet pogardę dla weryfikacji empirycznej, z jednoczesnym naciskiem na znaczenie wniosków dla polityki gospodarczej, co jest stanowiskiem schizofremicznym.

Jedną z cech różniących nauki ekonomiczne od fizyki, chemii itp. jest to, że twierdzenia ekonomiczne jednocześnie wyjaśniają zachowania ekonomiczne i często pełnią funkcję swoistego rodzaju norm zachowania ustalonych przez poszczególnych naukowców (co może budzić wątpliwości (zdaniem Blauga).

Stąd, np. mówi się o tzw. ekonomii:

0. Normatywnej

1. Pozytywnej (obiektywnie zweryfikowanych twierdzeniach)

Stąd, na co wielu zwraca uwagę, obserwuje się pewne cechy konwergencji (upodobniania) obu dyscyplin i często występują istotne trudności zaklasyfikowania badań naukowych np. rozpraw doktorskich, do jednej czy drugiej dyscypliny.

Istnieją też np. różne podejścia metodologiczne w samej ekonomii.

3. Istnieje tzw. ekonomia teoretyczna - klasyczna, neoklasyczna i inne szkoły ekonomii zachodniej.

4. oraz tzw. ekonomia stosowana, gdzie dokonuje się rozpoznanie i parametryzację zjawisk i obiektów ekonomicznych oraz na ich podstawie uogólniania pewnych zależności na potrzeby praktyki, polityki gospodarczej.

5. Skrajnym podejściem w tym zakresie jest. tzw. deskryptywna ekonomia japońska, która odrzuca normatywne elementy zachodniej ekonomii (klasycznej, neoklasycznej itp.). Zakłada, że każde zjawisko ekonomiczne ma swoją specyfikę i jest niepowtarzalne w przestrzeni i czasie. Badać można konkretne obiekty w danym miejscu i czasie i elementy z jakich się składa, a wnioski odnoszą się tylko do tego obiektu - nie można budować uniwersalnych teorii. Nie ma też uniwersalnych metod, każdy obiekt jest inny i wymaga indywidualnego podejścia.

Prawdziwe jest tylko to co zostało zbadane empirycznie, zweryfikowane. Każde zjawisko jest zdeterminowane jakimiś przyczynami i rolą nauki jest ich odkrywanie.

2. Rozwój podejść metodologicznych

Nie ma jednej logiki badań naukowych. Podejścia metodologiczne rozwijają się i zmieniają.

• W 19 wieku dominował pogląd o indukcyjnym charakterze wnioskowania naukowego. Rozpoczynała je obserwacja rzeczywistości prowadząca do formułowania bardziej ogólnych zależności a następnie teorii.

• W 20 w. umocnił się natomiast model hipotetyczno-dedukcyjny, prawa uniwersalne pojawiają się nie w wyniku uogólniania indukcyjnego doświadczeń, ale hipotez, domysłów i dopiero potem odnoszone są do zdarzeń.

• Wg Poppera twórcy tzw. falsyfikacjonizmu:

• weryfikacja - to pozytywne potwierdzenie, dowiedzenie tezy (hipotezy)

• falsyfikacja - zanegowanie, obalenie tezy

Znaczenie obu tych procesów w nauce jest różne, ma miejsce asymetria w tym zakresie.

Żadne uniwersalne twierdzenie nie może być pozytywnie do końca zweryfikowane na podstawie pojedynczych doświadczeń, przypadków, choćby ich było bardzo dużo

Nie można mianowicie w nauce dowieść, że coś jest prawdziwe. To, że fakty potwierdzają nie znaczy, że teza jest prawdziwa.

• Istnieje jednak logika dowodzenia fałszywości - falsyfikacji. Znaczenie falsyfikacji bardziej skutkuje w postaci obalenia tezy.

Przykład Poppera - tezę , że wszystkie łabędzie są białe, nie weryfikuje do końca choćbyśmy spotkali dziesiątki i setki białych łabędzi. Stwierdzając jednego czarnego możemy natomiast obalić tezę.

Nauka jest systemem twierdzeń, które poddane mogą być falsyfikacji. Teorie są przejściowo prawdziwe - do tej pory oparły się falsyfikacji. Pozytywnie weryfikowane są bardziej prawdopodobne, co nie znaczy, że pewne, nie mamy pewności, że nie zostaną negatywnie zweryfikowane.

Wg Poppera nie ma pewnej wiedzy empirycznej. Nauka to historia hipotez i ich falsyfikacji.

2. Z kolei wg filozofa Thomasa Kuhna historia nauki to okresy (status quo- stałego, określonego stanu rzeczy ) przerywane przez nieciągłe przeskoki od jednego paradygmatu do innego.

• Paradygmat - to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć, których raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu dopóki za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe w danej nauce, zgodne z danymi doświadczalnymi

• Różni go od dogmatu to, że nie jest on dany raz na zawsze - lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy.

Rozwój nauki, wg Kuhna, to proces swoistego rodzaju rewolucji naukowych, np. rewolucja kopernikańska, newtonowska, darwinowska, Einstaina-Planca .

Paradygmaty nie rozwijają się w sposób nagły ani nie zmieniają nagle - rozwijają się w procesie naukowego-intelektualnego współzawodnictwa i upływa zwykle sporo lat zanim nowe paradygmaty zostają uznane.

3. Źródła błędów naukowych

Błędy w nauce mogą wynikać:

1. z obiektywnych warunków niezależnych od badacza, np. złych warunków pracy, braku narzędzi, ze skomplikowania problemów badawczych;

2. z przyczyn subiektywnych - z psychiki badacza:

• z niedostatecznych kwalifikacji metodycznych, pośpiechu, który zmniejsza dokładność obserwacji, trafność wnioskowania, a m.in. także z:

• tzw. trwałych skłonności do popełniania błędów wynikających z ograniczeń psychicznych wrodzonych lub nabytych, przejawiających się w niechęci do wysiłku umysłowego (lenistwa umysłowego), przyjmowaniu prostych stereotypów i myślenia naiwnego

Wychowanie może korygować ograniczenia - sprzyjać wyrobieniu nawyków do systematycznej pracy, wysiłku intelektualnego, odwagi myślenia, krytycyzmu albo odwrotnie - nieprawidłowo motywować do bylejakości i przyjmowania prostego schematycznego myślenia.

5. Ze skłonności do myślenia uproszczonego, np. dostrzeganiu tylko jednej przyczyny, jednego związku, nie dostrzegania skomplikowania zjawisk. Przejawia się w ocenie na podstawie pierwszego wrażenia, przyjmowaniu stereotypów .

Wynika natomiast z ewolucyjnego dostosowania ludzkiego umysłu do praktycznego działania - wykonywania konkretnych prostych działań. Poznanie wymaga natomiast uruchomienia abstrakcyjnego i dokładnego, nastawionego na przyszłe cele.

6. Ze skłonności do akceptowania złudzeń wynikającej z przeceniania własnych zainteresowań, często bardzo wąskiego punktu widzenia, oraz bagatelizowaniu innych alternatywnych podejść.

7. Istotny wpływ na poznanie ma tzw. masa apercepcyjna, która narasta w umyśle podświadomie z różnych źródeł i łączy zasób wiedzy naukowej i potocznej. Skłaniać może do nieobiektywności, szczególnej selektywności, obrony przed nową wiedzą.

8. Prawidłowe myślenie mogą również zakłócać emocje, uczucia - negatywne lub pozytywne do zjawisk, obiektów, tj. sympatie lub uprzedzenia - mają wpływ na oceny i interpretacje m.in. zjawisk gospodarczych, zwłaszcza gdy są to emocje nie kontrolowane.

9. Szczególny przypadek to tzw. myślenie życzeniowe związane z tłumieniem krytycyzmu i uznawaniem za prawdziwe to co chcemy, żeby było prawdziwe. Skłania do lekceważenia opinii odmiennych i preferowania opinii korzystnych.

10. Bardzo istotnym i częstym błędem w naukach społecznych (ekonomii i zarządzaniu) są błędy wynikające z ideologicznego myślenia, np. zgodnego z tzw. „jedynie słuszną, poprawną”, obowiązującą w danym środowisku czy czasie doktryną (kiedyś marksistowską, potem z tzw. fundamentalizmem rynkowym itp.), która jest przyjmowana jako aksjomat.

Powstają wtedy nie w pełni obiektywne teorie - ich składnikami mogą być zdania prawdziwe, ale zestawione w całość z pominięciem pewnych aspektów.

Tego typu ideologizacja (religijna, nacjonalistyczna, liberalna, egalitarna) może być umiarkowana i to jest często, że ktoś ma takie poglądy i z tym się nie kryje, np. Ricardo klasyk ekonomii miał wyraźną niechęć, co się przejawia w jego twórczości, do tzw. klasy próżniaczej - pozostałości klasy feudalnej (ziemiaństwa), uznając ją za przeżytek i hamulec rozwoju przemysłu i handlu.

W wielu przypadkach przy bardzo złożonych problemach ten brak obiektywizmu jest jednak niekiedy trudny do identyfikacji.

Ideologizacja określonych celów, wartości występuje często w społeczeństwach niedemokratycznych (totalitarnych), bądź nie w pełni demokratycznych, gdzie nie docenia się pluralizmu, gdzie ideologizacja pewnych celów i wartości bywa narzucana w drodze manipulacji prowadzonej w interesie najsilniejszych układów (grup) w określonym kraju czy w skali globalnej.

Ideologizacja wynikać może m.in. również ze zbyt jednostronnego podejścia do kształcenia, zwłaszcza na poziomie wyższym, sprowadzonego do wąsko specjalistycznej wiedzy przedmiotowej. Brak szerszej, interdyscyplinarnej wiedzy przedmiotowej w określonych specjalnościach, jak i wiedzy metodologicznej może skłaniać do ideologizacji - trochę ślepej wiary. Do jednoaspektowego „ideologicznego” podejścia do nauki, bądź też wiary w wybrane i oderwane od realnego życia teorie.

Takie procesy ideologizacji nauki mogą się przekształcać nie tylko w „pobożne życzenia” (wishful thinking), ale i mity, np. mit klasy średniej, na co zwracają dwaj amerykańscy pisarze Edward Luce [2010] i Michael Lind [2010 na przykładzie USA.

• Jak pisze Edward Luce [2010], w artykule pt. „Rozeźlona amerykańska klasa średnia, czyli kto zabił amerykański sen”, powolny ekonomiczny upadek amerykańskiej klasy średniej zaczął się na długo przed wybuchem kryzysu, który jedynie pogłębił osobistą recesję, przeżywaną przez zwykłych amerykanów od lat. Ekonomiści nazywają to zjawisko stagnacją przeciętnej pensji. Roczne dochody 90 proc. amerykańskich rodzin nie zmieniły się od 1973 roku - w ujęciu realnym wzrosły przez ostatnie 37 lat zaledwie o 10 proc. To oznacza, że większość Amerykanów od ponad pokolenia stoi w miejscu. W tym samym czasie dochody najbogatszego jednego procenta Amerykanów potroiły się. W 1973 roku prezesi zarabiali średnio 26-krotność średnich dochodów, a w 2010 r. jest to ponad 300 razy więcej.

Większość ekonomistów uważa wielką stagnację za problem strukturalny - co oznacza, że jest ona niezależna od fazy cyklu gospodarczego. Mimo dobrej kondycji gospodarki w latach 2002 - 2007 średni dochód amerykańskich gospodarstw spadł o 2 tys. dol..

To pierwszy w historii przypadek, gdy większość Amerykanów miała się gorzej na końcu wznoszącego się cyklu niż na początku. Jeżeli w dzisiejszej Ameryce, jak pisze cytowany autor, rodziłeś się na dnie, to jest bardziej prawdopodobne, że tam pozostaniesz przy rosnącym poziomem nierówności.

Wielu przedstawicieli amerykańskiej przyczyny wielkiej stagnacji upatruje, jak pisze cytowany autor, m.in. w globalizacji. Rozwój Chin, Indii, Brazylii i innych krajów ograniczył płace na Zachodzie i pozbawił pracy osoby nawet średnio wykwalifikowane. Przemysł zapewnia obecnie jedynie 12 procent miejsc pracy w USA.

Wnioskowanie statystyczne - metoda wyciągania wniosków o stanie populacji na podstawie badań próbki,

będącej określona częścią całej populacji, bliżej patrz np. [Ackoff 69 s. 7].

Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowana w 1962 roku

The Financial Times Limited 2010; Diennik Gazeta Prawna, Magazyn, 13-15.VIII. 2010.

17

---