Kultura starożytnej Grecji i Rzymu. W dziejach kultury greckiej wyróżniamy epokę niepodległościową, zakończoną w 338 r. przed Ch., (rok bitwy pod Cheroneą) lub w 333 r., (roku bitwy pod Issos). Państwo Aleksandra Wielkiego nie było już niepodległą Grecją. W epoce niepodległości wyodrębnia się: - okres archaiczny, od czasów bajecznych do początku wojen grecko-perskich (zburzenie Miletu w 494 r.), - okres klasyczny, wiek V i IV przed Chr. Po okresie Grecji niepodległej mówi się o: - dobie hellenistycznej (od panowania Aleksandra Wlk do początków cesarstwa rzymskiego, tj. do 30 r. przed Chr.), - dobie cesarstwa rzymskiego. - po upadku Rzymu nastąpiła epoka bizantyjska. W szczegółowej periodyzacji, biorąc pod uwagę: literackie widzenie świata i człowieka, typowość uprawianych w danej epoce gatunków literackich i postawy twórców literatury można wyodrębnić następujące okresy:- wiek IX - VI okres archaiczny - przewaga poezji epickiej i lirycznej - wiek V - IV okres klasyczny - przewaga poezji dramatycznej, rozwój prozy literackiej i naukowej (filozofii, historiografii, wymowy) -wiek III - I okres hellenistyczny - zretoryzowanie prozy, nasycenie literatury uczonością i erudycją, ale i narodziny literatury popularnej skierowanej do szerokich kręgów odbiorców -wiek I - II okres rzymski - przewaga wtórnej, naśladującej, ale wysoce artystycznej prozy, narodziny literatury chrześcijańskiej, szeroko adresowanej, popularnej i moralizującej -wiek II - V okres chrześcijański - schyłek literatury pogańskiej i jej ostatnie osiągnięcia poetyckie (epopeja, epigram), rozwój literatury popularnej (romans), rozwój artystyczny i filozoficzny literatury chrześcijańskiej, pojawienie się literatury pastiszu. -Mitologia: Słynne mity MIT jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Mit wyraża emocje - najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne,
nieokreślone, otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym; np. przemienność pór roku zostaje przekształcona w barwną fabułę i uzyskuje motywację przyczynową w postaci bóstw uosabiających siły przyrody. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostaje wyjaśnione i przybliżone. Mity pełniły funkcje poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody; światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych; sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów; Głównymi bohaterami mitów są bogowie, demony i herosi, tj. ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, półbogowie (niekiedy zrodzeni ze związku bóstwa i człowieka). Mit tworzy świętą przestrzeń - miejsce, na którym żyją bogowie (np. Olimp). M Narodziny świata (kosmogonia) - z Chaosu (otchłani, bezkształtnej masy, mieszaniny powietrza, ziemi, wody i ognia) powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania.. 4. Rodzaje i gatunki literackie mające swój rodowód w starożytnej Grecji . Epika - Eposy Homera oraz epopeje późniejsze, cechy gatunkowe HOMER - najwybitniejszy epik helleński. Ślepiec, wędrowiec. Kwestia homerycka- spór o autorstwo Iliady i Odysei. Pozostawił podział na rodzaje (epika (epopeja (epos) , liryka(wiersze liryczne) i dramat (tragedie i komedie)) i gatunki literackie. Ważną funkcję w realistycznym obrazowaniu pełnią też EPOSY napisane HEKSAMETREM. STYL EPOSU jest podniosły, obfituje w drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji; - "Iliada" i "Odyseja" Homera (epopeje greckie), "Eneida" Wergiliusza (epopeja rzymska) - utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu (społeczeństwa) w przełomowym momencie historycznym; charakterystyczne jest wprowadzenie bogatego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa; "Iliada" Achilles heros grecki obraził się na Agamemnona- głównodowodzącego wojsk greckich za odebranie panienki - Bryzjdy. Wycofał się z walki. Trojanie zaczęli mieć przewagę. Przyjacielowi Patroklesowi odmówił i nie wrócił do walki, ale dał mu swoją zbroję. Patrokles zginął z ręki Hektora. Gdy Achilles dostał od Hefajstosa nową zbroję, zabił Hektora. Najwyższa wartość: męstwo, waleczność, bohaterowie wyolbrzymieni, skazani na walkę przez bogów, którzy zaplanowali przebieg. Bogowie ingerują w walkę. Hektor i Achilles kierują się moralnością bogów - gniew, przekleństwo, zemsta, obraza, zniechęcenie. Nawiązanie - Przekłady fragmenty:Jan Kochanowski (3 księgi),Lucjan Rydel, Juliusz Słowacki, Słowacki, Tetmajer., całość w XVIII- Ksawery Dmochowski, Stanisław Staszic. Postecie wykorzystał Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". "Odyseja" - Wybuchła wojna Trojańska, Penelopa urodziła syna Odyseuszowi - Telemacha. Odys udawał szaleńca ale się nie udało i poszedł na wojnę. Myślał że za 2 tygodnie wróci, bo Troja padła. Wracał 2 lata , różne przygody: w jaskini cyklopa. 2 zjadł reszta uciekła. Król Wiatrów Eol dał mu worek z wiatrami. W kraju Lajstrygonów obrzucono go kamieniami- ledwo przeżył. Potem czarodziejka Kirke zamieniła ich w świnie. Odys miał odtrutkę. Zmusił ją do zmiany w ludzi. Żyli tam rok. Terezjasz przepowiedział mu dalszą tułaczkę. Na wyspie syren przywiązany do masztu słuchał. Na wyspie Hekiosa zjedli święte krowy. Okręt się rozbił, Odys przeżył, znalazła go nimfa Kalipso. Został 7 lat. Gdy płynął do domu Posejdon przypomniał sobie klątwę cyklopów i rozbił okręt. Znalazła go córka króla Alkinosa Nauzykaa. powiedział swoje dzieje i pozwolił wrócić. Zamieniony w starca, stanął do walki o rękę Penelopy. Przestrzelił 12 toporów. Zrobił i opadły z niego łachmany. Rozpoznany przez żonę i Telimacha. . Wracał 10 lat, bogowie o tym decydowali. Odys nie różni się od bogów. Nie ma etyki. Chciał wracać do domu.
Porównanie "Iliady" i "Odysei" - po 24 pieśni "I"- 50 dni, powst. IX-VIIIw, napis. VI p.n.e. - epizod z oblężenia Troi z wojny 10 letniej, "O" 40 dni, powrót Odysa po 10 letniej tułaczce. "Koń Trojański". "I" - epopeja bohaterska, batalistyczna, "O" - fantastyczna, przygodowa. WERGILIUSZ "ENEIDA" Dzieje najmłodszego króla Troi Priama- Eneasza. Poetycki opis wędrówki Eneasza z Troii do Italii. Jest jakby kontynuacją "Iliady". b) Liryka - Poeci antycznej Grecji i Rzymu i gatunki liryki (twórcy, pieśni…) LIRYKA GRECKA SAFONA - Poetka starożytnej Grecji, autorka pieśni weselnych, hymnów, modlitw, pieśni miłosnych, opiekunka dziewcząt.
"Pożegnanie" wiersz opisuje klimat domu Safony. Życie dziewcząt było beztroskie, pogodne, pełne przepychu, wesela, tańca, miłości. Safona uważała, że najważniejszymi wartościami w życiu są: śpiew, taniec i miłość "Pogarda dla nieznającej poezji" - wyraża pogardę dla beztalencia. W formie liryki pośredniej wyraża uznanie dla siebie. " Nie zrywałaś róż Pierii" - nie otarła się o sztukę. Buduje swój pomnik chwały. Bezrymowa, meliczna- śpiewna, zwrotka saficka -4 wersowa. Poezja refleksyjna i miłosna, styl wysoki. TYRTEUSZ-VII p.n.e. "Rzecz to piękna" - tematyka patriotyczna, ukazał piękno śmierci w obronie ojczyzny "Rzecz to piękna dla ojczyzny zginąć" - kto się tego zlęknie, okryje hańbą siebie i swoją rodzinę. Styl oratorski. Ten sposób myślenia przeniknął do współczesności i nazywany motywem poezji tyrtejskiej. Przewija się praktycznie we wszystkich epokach. ANKREONT- VI p.n.e. "Słodki bój"- pieśń skierowana do służącego, aby podmiot liryczny mógł wygrać "na pięści" z Erosem, greckim bogiem miłości. Język prosty, styl średni, charakter zabawy, z dystansem. Wiersze liryczne, pieśni biesiadne, wiersze fraszkowate. Jest to różnorodność gatunkowa. piewca wina i miłości, twórca wierszy lirycznych sławiących uroki życia oraz pieśni biesiadnych wyrażających pochwałę miłości i wina. Utwory o takich motywach (topos miłości) nazywają się anakreontykami. "Słodki bój", "Igraszki", "Piosenka", "Anonim/Anakreontyk". LIRYKA RZYMSKA HORACY- poeta liryczny Rzymu; zwał swoje utwory Carmina tj. pieśni - póˇniej zostały one nazwane odami. Świat poetycki Horacego jest pełen słońca i pogody, mądrej refleksji i spokoju. Jego liryki można podzielić na: a) ze względu na temat 1. Liryki patriotyczno- obywatelskie; 2. Refleksyjne; 3. Biesiadne; 4. Autotematyczne ( o poezji) b) ze względu na ukształtowanie monologu poety 1. Liryka inwokacyjna (w II osobie) - zwraca się do kogoś; 2. Liryka wyznaniowa ( I osoba) - wyznaje swoje uczucia. "O CO POETA PROSI APOLLINA" Prośba skierowana do Apollina o zdrowie, życie zgodne z naturą, nie troszczenie się o jutro "carpe diem", łagodna starość. Poeta nie pragnie dóbr materialnych, chce cieszyć się tym co ma. Poezja Horacego to poezja pełna refleksji, szukająca w filozofii pomocy moralnej. Łączy poeta epikureizm i stoicyzm.EPIKUTEIZM- carpe diem! - chwytaj dzień, ciesz się każdą chwilą.STOICYZM- nakazywał zachowanie równowagi ducha w szczęściu i nieszczęściu .Od Arystotelesa zaczerpnął poeta ideę "złotego środka""EXEGI MONUMENTUM AERE PERENNIUS" ("Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu").
W tym utworze autor oceniając swoje życie, dochodzi do wniosku, iż poprzez swą twórczość pozostanie niezapomniany w pamięci potomnych, że mimo iż umrze, każdy będzie o nim zawsze pamiętać. To właśnie jest dla Horacego typ pomnikiem, a on sam świadomy był swojej poetyckiej wielkości, co wyraża słowami : "non omnis moriar" ("nie wszystek umrę") Dramat - geneza, rozwój i cechy dramatu antycznego. Antygona - porównanie dramatu antycznego i Szekspirowskiego.SOFOKLES "ANTYGONA" Antygona córka Edypa, rozmawia z siostrą Ismeną o śmierci braci Antygona chce grzebać brata Polinejkesa wbrew zakazowi Kreona. Grzebie za co zostaje zamurowana. Postacie: (Antygona, Ismena, Kreon, Hajmon, Eurydyka, Terezjasz, Strażnik, Posłaniec, Chór ).W tym utworze najbardziej istotny jest konflikt, starcie się dwu przeciwnych sił, dwu przeciwnych racji. Argumenty Kreona, uzasadniające jego rozkaz, wydają się być słuszne. Jednak głęboko ludzkie i szlachetne są też racje Antygony. Kreon zakazuje pogrzebać ciało Polinejkesa, zostawia go na pastwę psów i sępów. Kreon był władcą despotycznym i bezwzględnym, który nie znosił sprzeciwu. Polinejkesa uważał za zdrajcę kraju, postanowił go ukarać. Antygona zdecydowała pogrzebać ciało brata, dokonała "świętej zbrodni"- złamała rozkaz Kreona - kierowała się w swym postępowaniu uczuciem " współkochać przyszłam , nie współnienawidzić". Antygona była wierna swym ideałom , zbyt kochała brata, nie mogła skazywać go na wieczną tułaczkę i cierpienia. Gdy Kreon za jej postępek skazał ją na śmierć , nie prosiła go o przebaczenie , okazała swą niezłomność. Gdy Kreon dowiedział się, że lud stoi po stronie Antygony, pyta: "Lud mi dyktować będzie co mam czynić? Mam więc dla innych państwa czy dla siebie?"- był despotą i tyranem. Cechował go "daltonizm moralny". Antygona do końca pozostała wierna prawom boskim i sobie. Kreon i Antygona dopuścili się "hybris" zgrzeszyli pychą i zostali ukarani. Utwór Sofoklesa jest ostrzeżeniem, a zarazem rozwinięciem stwierdzenia, że "pycha przychodzi przed upadkiem" i gubi ludzi. Zrozumiał to wreszcie Kreon, bo jej przypisał skutki swojego postępowania "Marne to państwo, co li panu służy""KRÓL EDYP" Oparty na mitach tebańskich o Edyp zabija ojca Lajosa i żeni się z matką Jokastą bo rozwiązuje zagadkę Sfinksa. Jego synowie mieli dzielić się tronem, zginęli w bratobójczych walkach. Władzę obejmuje brat Jokasty Kreon. Postacie: (Edyp, Lajos, Jokasta, Sfinks, Kreon.). Wiara w fatum - determinizm- los człowieka jest przeznaczeniem DRAMAT SATYROWY - chór występował w kostiumach przedstawiających satyrów (selenów) tj. towarzyszy Dionizosa, który wg. legendy prowadził wesoły tryb życia, grając, tańcząc i śpiewając przy winie, często w towarzystwie nimf.
5. Filozofia, poglądy filozoficzne starożytnych Greków i szkoły filozoficzne. Główne szkoły i prądy umysłowe powstały w VI i V wieku p.n.e. Cynicy - grecka szkoła filozoficzna (V/VI w p.n.e. - IV w n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą i ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm, praw ani autorytetów.Cynizm - postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów uznawanych w danej grupie. Brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm. Epikureizm - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341-270 p.n.e.), który uznawał za cel życia rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata; uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii. (“Trzeba wyzwolić się ze strachu bogów i śmierci”; “Straszną rzeczą jest konieczność, ale nie ma żadnej konieczności żyć w konieczności”; Bezmyślnych wyzwala ze smutków czas, mądrych - logika”; “Carpe diem” - chwytaj dzień, ciesz się chwilą.) Stoicy - szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (IV - III) w. p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania. Twierdzili, że szczęście zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga. W ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie Stoicyzm to postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju, hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach(znoszenie ze stoicyzmem niepowodzeń życiowych) Sceptycy - filozofowie, których zasadą naczelną było zachowanie dystansu wobec wszelkich zjawisk. Sceptycy zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymanie się od osądów. Sceptycyzm to stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej, w metodologii postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu (sceptycznie - nieufnie, niedowierzająco, powątpiewająco) Hedoniści - wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arstypa z Cyreny, a powracającej wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania. Sofiści - nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego, (Ateny, V i IV w p.n.e.) przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki. Uznali, że “człowiek jest miarą rzeczy” i stało się to zasadą relatywizmu teoriopoznawczego. Z zasady, że poznanie ludzkie jest względne wysunęli podstawę swego nauczania: żadne twierdzenie nie jest prawdziwsze od drugiego, może być tylko praktyczniejsze. Dlatego też uczyli zbijania argumentów przeciwnika za pomoca odpowiednio dobranych argumentów i sztuczek krasomówczych. Reprezentowali poglądy demokratyczne i wolnomyślicielstwo, ale z czasem popadli w skrajny relatywizm,. Sofista to człowiek świadomie posługujący się fałszywymi przesłankami, dowodzący nieprawdziwych tez za pomocą fałszywych argumentów Najwybitniejsi filozofowie i myśliciele starożytności Tales z Miletu - “pierwszy mędrzec”, który opierając się na szczupłych jeszcze wiadomościach z dziedziny przyrody (materialista), próbował odpowiedzieć na zasadnicze pytanie filozofii: jaka jest ostateczna przyczyna wszechrzeczy. Elementem, z którego miał jego zdaniem powstać wszechświat była woda. Heraklit z Efezu - uznał, że źródłem poznania jest dusza ludzka stanowiąca część kosmosu. W związku z czym nie ma potrzeby przeprowadzania wielu badań i osiągania wysokiego stopnia wiedzy. Dla poznania prawdy wystarczy poznać samego siebie. Boga często nazywał “logos” - rozum, traktując go jako swoiste “prawo natury”. Był materialistą głoszącym, iż: “świat jest jeden, nie został stworzony przez żadnego z bogów ani przez żadnego z ludzi, lecz był jeden i będzie wiecznie żyjącym ogniem, który według miary zapala się i według miary gaśnie”. (“Wszystko płynie” i “nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”) Pitagoras - prekursor idealizmu platońskiego. Łączył mistykę ze ścisłością typową dla matematyki. Po Pitagorasie nie pozostały żadne pisma, dlatego też trudno oddzieli to, czego sam nauczał od twierdzeń jego uczniów. Nie na podstawie obserwacji, lecz przekonania, że forma kuli jest doskonała, pitagorejczycy wysunęli tezę, że ziemia jest kulista. Uważali też, że w środku świata płonie ogień, dookoła którego krążą ciała niebieskie Z ognia owego czerpią swój blask a w czasie obrotu wydają tony muzyczne. Jest to tzw. Demokryt z Abdery - pierwszy filozof, który stworzył konsekwentnie zbudowany materialistyczny pogląd na świat, który jego zdaniem stanowiła materia zbudowana z niepodzielnych cząstek, atomów pozostających w ustawicznym ruchu. Twierdzenie to doprowadziło go do przekonania, że istnieją tylko dwa rodzaje wiedzy: prawdziwa - jej źródłem jest rozum i fałszywa, której źródłem są zmysły. Zajął się również zagadnieniami etyki. Uznał, że rozumowe poznanie dobra prowadzi do zadowolenia objawiającego się pogoda ducha (zyskał tym miano “śmiejącego się filozofa”). Należał, podobnie jak Arystoteles, do najbardziej uniwersalnych myślicieli. Sokrates (469 - 399 p.n.e.) - nauczyciel Platona. Głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. W odróżnieniu od sofistów wierzył w istnienie obiektywnej prawdy i możność jej poznania Utożsamiał dobro, szczęście i cnotę z prawdą, która jego zdaniem jest jednoznaczna, a podstawowym obowiązkiem człowieka jest jej szukanie. Mądrość bowiem, twierdził, prowadzi do cnoty, a zło wynika z nieświadomości. Za najlepszy środek poznania uznał metodę dialogu, w którym doprowadzał wywody przeciwnika do absurdu. W 399 p.n.e. uznano, że Sokrates stał się przeciwnikiem ateńskiej demokracji. Został oskarżony o szkalowanie instytucji państwowych, nieuznawanie państwowego kultu religijnego i deprawację młodzieży. Został skazany na śmierć przez otrucie cykutą. (“poznaj samego siebie” “wiem, że nic nie wiem”) Herodot (ok.484 - 424 p.n.e) - zwany jest ojcem historii. Odbył podróże po Europie i Azji i po powrocie do Aten postanowił zebrane wiadomości skupić wokół zagadnienia odwiecznego sporu między Europą i Azja. Mit przeplata z rzeczywistością, w historii widzi spełnianie się sprawiedliwości bożej Tukidydes (460 - 400 p.n.e) - autor “Wojny peloponeskiej”, przedstawiciel nowego pokolenia krytycznego i racjonalistycznego. Pragnie przede wszystkim wyjaśnić sens wielkich wypadków historycznych sobie współczesnych Jak Demokryt usunął działanie pierwiastka boskiego w przyrodzie, tak on ich ingerencję w historię. Hipokrates (460-377 p.n.e.) - zwany ojcem medycyny, wyznawał pogląd, że nie co innego jak środowisko klimatyczne ma wpływ na stan zdrowia i psychikę jednostek i ludów (medycyna “ludzka” i “laicka' w odróżnieniu do kierunku prezentowanego przez kapłanów) Platon (427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu idealizmu obiektywnego - platonizmu. Zakładał dualizm świata: świat idei - niedostępny zmysłom i świat materialny, znany człowiekowi, ale będący jedynie cieniem, niedoskonałą kopią pierwowzoru czyli idei. Najwyższą funkcję poznawczą przyznawał duszy obdarzonej, jego zdaniem, wrodzoną wiedzą o ideałach. Arystoteles (384 - 322 p.n.e.) - filozof uznany za najwybitniejszego myśliciela starożytności. Jego działalność obejmowała nieomal wszystkie dziedziny starożytności. Założył własną szkołę w Atenach. Zajmował się procesami zachodzącymi w przyrodzie. Twierdził, że każda rzecz jest bytem stworzonym z materii i formy, kształtującej materię - postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych, stwarzając w ten sposób podstawy rozwoju nauk przyrodniczych. Zajmował się też zagadnieniami etycznymi. Uważał, że istnieją 3 formy szczęścia: - życie wśród przyjemności, - życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela, - życie badacza i filozofa. Do prawdziwego szczęścia trzeba wszystkich trzech warunków. Zaleca “złoty środek” Dla literatury ogromne znaczenie ma jego “Poetyka” - rozprawa o literaturze, prawach rządzących poszczególnymi rodzajami i gatunkamiCyceron (106-43 p.n.e.) - rzymski mówca, filozof i polityk. Autor szeregu mów sądowych i politycznych (m.in. 44 po zamordowaniu Cezara, 14 atakujących Marka Antoniusza, którego uważał za wroga republiki), które cechowała erudycja, polot i dowcip. Pisywał również dzieła retoryczne dotyczące teorii wymowy, doboru materiału, sposobu wygłaszania, stylu i języka. Rozwijając poglądy Greków. W latach 54-51 i 46-44 powstały jego dzieła filozoficzne, z których najciekawszym jest “Topica” traktat dla którego punktem wyjścia był utwór pod tym samym zresztą tytułem, Arystotelesa. Cyceron jako eklektyk czerpał swoje poglądy z kilku systemów filozoficznych. Odpowiadała mu etyka stoicka, ostro przeciwstawił się swobodzie obyczajów, którą niesłusznie przypisywano wyznawcom szkoły epikurejskiej. Za najlepszą formę upowszechniania filozofii uznał dialog i stworzył łacińską terminologię filozoficzną. Zasługą Cycerona jest nie tylko to, że zapoznał Rzym z filozofią grecka, ale i to również, że w dziełach swych konfrontował myśl grecką z tradycją i rzeczywistością. Dzieła Cycero i jego osobowość wywarły doniosły wpływ na twórców europejskich. Seneka Lucjusz Anneusz (I w. p.n.e.) - wychowawca Nerona, autor popularnych pism etycznych i tragedii. Jego filozofia, interesowała go głównie etyka, oparta na stoicyzmie greckim uczyła jak żyć, by być szczęśliwym. W pismach zatytułowanych “Dialogi” prezentował ideał mędrca stoickiego, przestrzegał przed uleganiem afektom, zwłaszcza przed gniewem, uczył należytego wykorzystania życia wskazując na wartość pogody ducha, spokoju i korzyści płynących z obcowania z nauka i sztuką. Z kolei w dziele “O dobrodziejstwach” jednoznacznie określił zasadę na jakiej winien opierać się porządek społeczny określając ja mianem wzajemnego świadczenie dobrodziejstw. Dramaty Seneki oparte na motywach greckich stały się wzorem dla dramatu renesansowego i twórców klasycznej tragedii europejskiej: Szekspira, Corneille' u, Racine' a i dramatu jezuickiego. Senekę czczono jako moralistę nazywając “męczennikiem filozofii”, wysoko cenili go autorzy chrześcijańscy Marek Aureliusz (121-181 n.e.) - cesarz rzymski zwany “filozofem na tronie”, greckim guwernerom zawdzięczał znajomość systemów filozoficznych opartych na racjonalizmie Był zafascynowany stoicyzmem o czym wiadomo z zapisków znanych jako “Rozmyślania” oraz z obszernej korespondencji z Trontem, nauczycielem wymowy. Jego “Rozmyślania” to osobisty dziennik pisany w języku greckim, nie przeznaczony do druku. Opublikowano go dopiero w 1599 r... Spisane uwagi mają charakter aforystyczny, wyrażają refleksje i spostrzeżenia w postaci maksym i zaleceń. Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości i humanitaryzmu. Uważał, iż człowiek, by osiągnąć szczęście, musi byćozumny i żyć w zgodzie z natura. Za prawdziwe dobro człowieka uznawał to, co od niego wyłącznie zależy, a więc: wstrzemięźliwość, szczerość, sprawiedliwość i odwagę. W dziele tym określał również obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, zalecał bowiem miłość do istot obdarzonych
6) Postawy i uczucia ludzkie opisywane w anyku (archetypy) Wiele mitów utrwaliło pierwowzory (archetypy) ludzkich postaw i pasji, i jako takie są składnikiem dzieł literackich i malarskich, muzycznych, itp. Edyp - tebańczyk, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z przepowiednią zabił własnego ojca i poślubił matkę. Ojciec Polinejkesa, Etoklesa, Antygony i Ismeny. Symbol Prometeusz - archetyp buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy. Tytan, który wbrew woli Zeusa nie tylko ofiarował ludziom ogień, ale też zakpił sobie z nich sprytnie ustalając zasady dzielenia mięsa ofiarnego. Za nieposłuszeństwo został skazany na męki: przykuty do skały na Kaukazie cierpiał niewypowiedziany ból, bowiem co wieczór ptak wydziobywał mu wątrobę, która za dnia odrastała. Uwolniony przez Herkulesa. Dedal - archetyp człowieka rozważnego, doświadczonego, ale postrzeganego jako skrajnego realistę. Uosabia tęsknotę za ojczyzna, pragnienie niezależności i wolności. Mitologiczny twórca labiryntu, znakomity architekt i wynalazca. Syzyf - symbol pracy bezowocnej, nie przynoszącej zamierzonego efektu Ikar - archetyp człowieka, który w pragnieniu pokonania granic, jakie stawia człowiekowi natura, potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia; symbol uniesienia, upojenia swobodą; również - klęski nauczyciela. Syn Dedala, zginął, kiedy pomimo upomnień ojca wzbił się zbyt wysoko i promienie słoneczne roztopiły wosk, którym zlepione były skrzydła. Niobe - królowa Teb, tak dumna ze swoich czternaściorga dzieci, że wynosiła się ponad Latonę, matkę Apolla i Artemidy. Zagniewana bogini uśmierciła jej pociechy, a zrozpaczona kobietę zamieniła w kamień. Symbol cierpienia matki. Herkules - syn Zeusa i ziemianki Alkmeny. Zasłynął jako wykonawca dwunastu prac. Symbolizuje odwieczny sen o potędze, jego przykład dowodzi, że dzięki męstwu i wytrwałości można dokonać czynów przekraczających pozornie możliwości człowieka. Kasandra - zwiastunka katastrofy, nieszczęścia BIBLIA W tradycji chrześcijańskiej jest to Pismo Święte (historia Sacra), które powstało pod wpływem natchnienie bożego Dla ludzi wierzących jest ona wykładnią zasad moralnych, zasad wiary, dla ludzi innych wyznań jest świadectwem kultury ludzi bliskiego wschodu i starożytnego Izraela. Jest także wspaniałym dziełem literackim. Jerozolima- miasto 3 religii - chrześcijańskiej, judaizmu i islamu. Początek ustnej tradycji chrystianizmu sięga XIX w. p.n.e. ("Dekalog"), IX/VII Izajasz; VII/VI Jeremiasz, Ezechiel, Daniel; V ostatni prorocy, Pięcioksiąg, Księga Hioba; IV - Księga Psalmów; III/II - Księgi Machabejskie. Przekład grecki ksiąg hebrajskich. 0 - Jezus Chrystus; I - Ewangelie. ZAWIERA księgi historyczne (epickie) dydaktyczne, prorocze i apokaliptyczne (dramat), poetyckie (liryka). Rodzaj epicki: poemat opisowy "Księga Rodzaju", biografia -"Ewangelie", powieść obyczajowa "Księga Rut", przypowieść w Ewangeliach, kroniki "Księga Kronik, Księga Królewska, Księga liczb, epistolografia - listy apostołów w Nowym Testamencie, zbiór praw - Księga Powtórzonego Prawa. Gatunki liryczne: pieśń miłosna "Pieśń nad Pieśniami", hymn Hymn do Miłości w Pieśni nad Pieśniami, psalm- Księga Psalmów, tren- Księga Samuela, Lamentacje Jeremiasza. Dramat: Księga Hioba, Pieśń nad Pieśniami. Spisana w 3 językach : hebrajsku, aramejsku i grecku PODZIAŁ BIBLII : "ST" I "NT".
"ST" 1. Prawo (TORA - "Pięcioksiąg Mojżeszowy" - 1. Księga Rodzaju (Genezis) 2. Księga Wyjścia (Exodus), 3. Księga Kapłańska, 4. Księga Liczb, 5. Księga Powtórzonego Prawa.) Zawiera dzieje ludzkości od stworzenia świata, dzieje patriarchów od Noego do Mojżesz, wyjście do ziemi obiecanej, historię Izraelitów aż po czasy króla Salomona. 2. Prorocy - obejmuje wydarzenia po śmierci Mojżesza, dzieje królestwa izraelskiego i judzkiego aż do ich upadku. 3. Pisma - to część, na którą składają się utwory poetyckie - "Księga Psalmów", "Pieśń nad pieśniami"; dzieła filozoficzne i księgi historyczne. "NT" Księgi historyczne (cztery Ewangelie) i Dzieje Apostolskie), Księgi dydaktyczne (Listy św. Pawła) i Księgę prorocką (Objawienie św. Jana). W BIBLII WYRÓZNA SIĘ : STARY TESTAMENT (ST) - zbiór pism judaistycznych, powstał ok. XII w p.n.e., teksty ST pisane były w j. hebrajskim, niektóre fragmenty w greckim i aramejskim; najdawniejszym tłumaczeniem ST jest Sepuaginta- tłumaczenie "siedemdziesięciu" (III - II w p.n.e.) - przekład na j. grecki dla Żydów , księgi biblijne ST- historyczne, mądrościowe-przypowieści , przysłowia, psalmy; prorockie -apokalipsa "Księga Rodzaju" ("Genezis") - Bóg stworzył ziemie, światłość (dzień) i oddzielił ją od ciemności (nocy). 2 Dnia niebo, 3 ląd od morza, drzewa, kwiaty. 4 dnia słońce, księżyc. 5 dzień - ptaki, ryby. 6 dzień inne zwierzęta. Potem człowieka na swoje podobieństwo. - geneza powstania świata. Psalmy - do śpiewania. Uwielbienia, dziękczynienia, prośby, przeproszenia. Proroctwa, "Pieśń nad Pieśniami"- dosłownie poemat liryczny o tematyce miłosnej. Oblubieniec i oblubienica są alegorią oblubieńczej miłości Boga do ludzi i kościoła, miłości Boga do narodu wybranego NOWY TESTAMENT (NT) - zbiór pism chrześcijańskich, powstał w okresie 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa, teksty NT pisane były w j. greckim; autorzy NT są sobie współcześni, toteż w Ewangeliach i Listach Apostolskich znajduje odbicie ta sama historia i kultura; czyny i słowa Chrystusa przekazywali w Ewangeliach jego uczniowi - trzy z nich - autorstwa Mateusza, Marka i Łukasza nazywa się synoptycznymi, gdyż zachodzi tu wspólne podobieństwo. Przypowieści "O siewcy", "O synu marnotrawny" ; "Hymn do miłości"; "Apokalipsa" - zamyka całość historii zbawienia". Biblia posiada wielu autorów, z których większość jest nieznana: teksty prawne łączono z Mojżeszem, księgi tzw.mądrościowe z królem Salomonem, hymny i psalmy z królem Dawidem
Przekładu całej Biblii na j. łaciński dokonał w IV w p.n.e. św. Hieronim- WULGATA. KATOLICKIE PRZEKŁADY BIBLII:
Biblia Królowej Zofii - XV w, Biblia Leopolity - XVI w, Biblia Jakuba Wujka - XVI w, INNOWIERCZE PRZEKŁADY BIBLII: Biblia brzeska XVI w , Biblia nieświeska XVI w , Biblia gdańska XVII w , Biblia Tysiąclecia -1965r - tłumaczenia z języków oryginalnych.
Stworzenie świata MITOLOGIA vs BIBLIA Biblia-monoteizm-człowiek podniesiny do godności Pana-Bóg mitologia-politeizm-człowiek- igraszka w rękach Bogów-Uranos i Gaja Związki Frazeologiczne z Biblii hiobowe wieści - wiadomość smutna, niepomyślna, złą, przygnębiająca; kainowe piętno - piętno zabójcy; owoc zakazany - rzeczy pozornie wartościowe, achęcające, warte wysiłku, a naprawdę szkodliwe, sprowadzające zło; salomonowy wyrok- wyrok mądry i sprawiedliwy;
Sodoma i Gomora- nieporządek, bałagan, centrum zła, miejsce rozpusty, przemocy, niesprawiedliwości wdowi grosz - złożenie daru kosztem wielkich wyrzeczeń, oddanie wszystkiego co się posiada; wieża Babel- niemożność porozumienia się, niezgodność w działaniu, planach; zamienić się w słup solo- (Lot) - znieruchomieć ze strachu, przestraszyć się jabłko Adama- zakazany owoc; krzak gorejący- Bóg przemówił do Mojżesza ukryty w krzakach; manna z nieba- cudowny ratunek, dar od Boga; miska soczewicy- oddać coś bezcennego za rzecz o małej wartości; raj- "Eden" - miejsce cudowne, wymarzone; ciemności egipskie - ogromne ciemności;
7 krów tłustych, 7 chudych - okres sukcesów, plonów i niepowodzeń; rzeˇ niewiniątek - topos wzięty z historii Jezusa - niewinne ofiary; 30 srebrników - zdrada Cytaty z Biblii PRZYPOWIEŚĆ (gr. parabole- zestawienie obok siebie)- utwór narracyjny, gatunek literatury moralistycznej; postaci i zdarzenia istnieją po to , aby wyjaśnić nadrzędne prawdy uniwersalne: moralne, filozoficzne, religijne.Przypowieść zestawia 2 rzeczywistośći: pierwsza jest obrazem życia codziennego (świat przedstawiony), druga znajduje się w swerze pojęciowej np. moralnej - dobro lub zło, wina i odpowiedzialność człowieka Zrozumienie i interpretacja przypowieści wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do znaczenia alegorycznego lub symbolicznego. PRZYKŁAD (łac. exemplum) 0dmiana przypowieści; opowiadanie , w którym postacie i zdarzenia służą jako przykład postaw moralnych; Przypowieści: "O SYNU MARNOTRAWNYM"- uczy, że zawsze trzeba umieć przebaczyć ludziom, dać im szansę poprawy i zrozumieć swój błąd "O MIŁOSIERNYM SAMARYTANINIE" - uczy tolerancji, pomocy, wrażliwości na los innych ludzi.
"O SIEWCY"- użyta przenośnia: siewcą jest Chrystus, zbożem - słowo Boże , glebą natomiast dusza ludzka.PSALMY RODZAJE PSALMÓW:-błagalne, -dziękczynne, -pochwalne, -królewskie, -patriotyczno-religijne, -mądrściowe
TŁUMACZENIA PSALMÓW - J. Kochanowski, M. Rej, M. Sęp-Szarzyński, F.Karpiński, L.Staff, Cz.Miłosz APOKALIPSA (gr. apokalypsis- odsłonięcie, objawienie) to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej opisującej tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniającej sens dziejów. Apokalipsa św. Jana jest najbardziej tajemniczą księgą NT, obfitującą w symboliczne wizje, obrazy, znaki, liczby. -cztery zwierzęta (lew, wół, orzeł, zwierze z ludzką twarzą), -7 trąb i 7 pieczęci, -smok walczący z niewiastą, -bestia Antychryst, -upadek "wielkiego Babilonu" ; i inne. "CZTERECH JEŹDŹCÓW APOKALIPSY" Otwarto 4 pieczęcie z 7 - symbol wyroków bożych. Pojawia się pierwsze z 4 zwierząt: 1.BIAŁY KOŃ, a na nim jeˇdziec - SYMBOL DOBRA, 2-CZERWONY KOŃ, jeˇdziec z wielkim mieczem -SYMBOL WOJNY, 3- CZARNY KOŃ, jeˇdziec z wagą- SYMBOL GŁODU, 4-ZWIERZE Z LUDZKˇ TWARZˇ i TRUPIOBLADU KOŃ, jeˇdziec o imieniu ŚMIERĆ, a towarzyszy mu OTCHŁAŃ- uosobienie krainy zmarłych. Dano jeˇdˇcom czwartą część ziemi , by zabijali mieczem , głodem i morem. Św. Jan przepowiada , że zwycięży zło. Prorokuje koniec świata, grozi, pociesza, przestrzega. Walka dobra i złą, upadek ludzkości, chaos i przywracanie ładu świata.
KSIĘGA KOHELETA - istotny w kulturze motyw rozważań nad kondycją ludzkiego istnienia, zadaje pytanie: czym jest życie ludzkie i człowiek. Odp "marność nad marnościami, wszystko marność. Wszystko marność i gonienie za wiatrem...". Pesymistyczna wizja człowieka i jego życia. Człowiek jest kruchy i przemija, ziemia trwa wiecznie. Czyni i dzieła ludzkie przemijają, a on sam nie nasyci się pożytkiem z trudu jaki ponosi w życiu. Człowiek nie zaznaje szczęścia, bo bogactwo, mądrość i rozum przemija i jest "gonieniem za wiatrem