17. Społeczeństwo postmodernistyczne.
Pojęcia modernizmu i postmodernizmu. Dekonstrukcjonizm i antyhumanizm. Przemiany kulturowe w społeczeństwie postmodernistycznym. Egzystencjalne dylematy współczesności.
Problem bezradności poznawczej
M. Buber „Problem człowieka”
Teza: w dziejach człowieka występują epoki zadomowienia i bezdomności
Człowiek średniowieczny był zadomowiony
Zadomowienie kosmogeniczne - Arystoteles
Tomizm - uzasadnienie teologiczne
Hegel - zadomowienie tylko dla jednego pokolenia, zadomowienie logo-logiczne
Oświecenie - od tego czasu mamy do czynienia z bezdomnością człowieka, powstanie bezdomności związanej z pewną wizją wszechświata, bezdomność - człowiek nie wie, jakim jest fragmentem wszechświata, wszystko jest względne i nic nie jest ważne
Heidelberg - teoria nieoznaczoności, nasza rzeczywistość w sensie fizycznym jest dziurawa, cząstki mogą się przemieszczać
Przyczyny bezdomności: odkrycia naukowe, technologia, ekonomia
Zanik wspólnoty, zabrano człowiekowi pojęcie prawdy
Miś - definiuje to w innych kategoriach - esencja (pewna natura człowieka) i egzystencja (bycie, stawanie się) człowieka
A. Miś, Filozofia współczesna. Główne nurty
Humanizm - teza za, teza przeciw
HUMANIZM - termin stworzony w 1808r. przez F. J. Niethamera. Jest to albo określona teza dotycząca ludzkiej kondycji albo dyrektywa, traktująca pewną formę ludzkiej egzystencji za wartość. Dyrektywa zakłada ową tezę, występują między nimi bezpośrednie powiązania.
Pytania jakie zadaje sobie człowiek dotyczą jego sytuacji w świecie, pytając o wyznaczniki swojej egzystencji w świecie musi stanąć przez przed kwestią: czy zajmuje postawę podmiotową czy też jest jedynie przedmiotem wystawionym na działanie innych?-> kwestia komunikacji. Chodzi w niej o wielostronną łączność człowieka ze sobą, z innymi i ze światem zewnętrznym. Humanistyczne rozwiązanie tej kwestii określone jest jako doświadczenia ludzkiej wolności, wyraz optymistycznej ufności człowieka wobec świata, siebie samego i innych ludzi. Jest to teza humanizmu.
Negatywne rozwiązanie kwestii komunikacji nazywane jest tezą antyhumanizmu. Wyrasta ona z nieufności, jest przejawem poczucia niemocy i niewiary w siebie, a niekiedy świadomości zniewolenia i osaczenia, porażki i niespełnienia. Wówczas świat i człowiek nie są traktowani jako coś co można opanować, sprawować nad nim kontrolę, a przeciwnie: świat odbierany jest jako tajemnica, jest niepewny, nieprzewidywalny. Odnosi się to do świata przyrodniczego, bytu społecznego i drugiego człowieka. Neguje się zasadę intersubiektywności, porozumienia i zrozumienia. Wtedy człowiek widzi siebie jako przedmiot działania, nad którymi nie panuje.
Antyhumanizm jest wyrazem kryzysu egzystencjalnego (E. Levinas). Kryzys humanizmu ma swoje źródło w doświadczeniu ludzkiej bezradności, dzisiejszy świat dokonuje negacji humanistycznych idei - przekonanie o daje człowiekowi możliwości zapanowania nad światem i swoją egzystencją, możliwość nawiązania komunikacji z innymi i przeniknięcia całego bytu naukową myślą.
Dyrektywy humanizmu i antyhumanizmu:
Humanizmu - przekonanie, że człowiek jest najwyższą wartością i dobru człowieka, jego szczęściu i rozwojowi wszystko powinno być podporządkowane. Zakładać należy przy tym możliwość poznania czy samopoznania człowieka, umiejętność tworzenia wspólnot z innymi, widzi się szanse na opanowanie przez ludzkość warunków jej egzystencji, czyli przyjmuje się tezę humanizmu.
Dyrektywa ta wprowadza rozgraniczenie na esencję i egzystencję człowieka.
Egzystencja to nie tylko trwanie, ale też stawanie się
Czy istnieje ład obiektywny? Jeśli tak, to czy jesteśmy w stanie go zobaczyć, czy jest dla nas poznawalny?
Istnieje esencja - natura ludzka, człowiek żyje zgodnie ze swoją naturą, zgodnie ze swoim bytem, jeśli nie - niezgodnie ze swoim bytem
Zakłócenia komunikacji z bytem lub jej zerwanie - egzystencja nie jest zgodna z esencją - kryzys egzystencjalny
Idee humanizm w filozofi:
- apokatastaza - odnowienie, wszechpojednanie, myślenie o przyszłym stanie doskonałej szczęśliwości, kiedy człowiek będzie stanowił jedno z sobą, innymi i całym bytem.
- teoria alienacji istoty człowieka - myśl o możliwości ostatecznego poznania samego siebie i świata, nadzieja na ostateczne zapanowanie nad swoją egzystencją, idea wspólnoty gatunku ludzkiego.
a) zasada nadziei - rządzi powstawaniem takich myśli, rzadko kiedy ruguje całkowicie świadomość trudności, jakie czekają ludzkość na drodze do pełnej komunikacji
b) symbol labiryntu - często używany w rozważaniach nad losem ludzkim. Albo kondycja ludzka polega na szukaniu i walce, bywa że nie dochodzi się do niczego i traci się swoje życie w zmaganiach z losem, chociaż szczególnie wytrwali i dzielni przezwyciężają niebezpieczeństwa, a człowiek wie, że w labiryncie istnieje wiele ślepych dróg, ale ostateczny sukces jest możliwy (jest o to humanistyczne przesłanie tego symbolu), albo labirynt bez wyjścia, ostateczne zwycięstwo nie jest możliwe, pozostaje tylko błąkanie się - to już jest antyhumanizm.
Antyhumanizmu - to rhizoma (patrz niżej)
ANTYHUMANIZM - krytykuje humanizm za jego wewnętrzne sprzeczności, za to że prowadzi do terroru - w imię człowieczeństwa zwalcza się i represjonuje realnych ludzi. Zarzuca humanizmowi opieranie się na metafizyce (M. Heidegger). Starano się dowieść niemożność komunikacji (Derrika). Destrukcji uległo pojęcie podmiotu i przedmiotu.
Rhizoma - książka G. Deleuze i F. Guattarii „Rhizome”. Labirynt - obraz losu, myśli sensu i losu nazwany został właśnie rhizomą. Rhizoma to roślina o poplątanych i długich, unoszących się nad ziemią korzeniach, nie ma początku ani końca, Najważniejszą jej właściwością (już jako symbolu) jest to, że każdy fragment może się łączyć z innymi, nie ma wyróżnionego centrum, jest tylko wielość. Rhizoma może być rozerwana, nic nie wyrasta jedno z drugiego, nie ma głębokiej struktury. Wobec tego świat nie jest drzewem a rhizoma, czymś nieokreślonym, splątanym, pozbawionym struktury, człowiek w nim musi uznać dążenie do komunikacji za niewykonalne.
Antyhumanistyczna teoria o normadyzacji (normades = pasterz) - noramadzi nie są przywiązani do jednego miejsca, ciągle zmieniają otoczenie i ciągle żyją inaczej, zawsze są gotowi do zmian, nic w ich życiu nie jest pewne i ustalone.
MODERNIZM - to przekonanie, że oto nadszedł czas całkowicie inny od dotychczasowego, że nastąpił przełom czy nawet zerwanie z przeszłością. Manifestowanie rozczarowania dotychczasową kulturą i głoszenie jej upadku. Nastroje nihilistyczne i katastroficzne, ironia i autorefleksyjność. Modernistyczne myślenie określić można jako opanowane przez przekonanie, że komunikacja człowieka ze sobą, z innymi i światem albo nigdy nie istniała albo właśnie została przerwana. Rozum stał się czymś podejrzanym, razem z filozofia i nauką. Podważono humanistyczne ideały.
POSTMODERNIZM - zespól mniej lub bardziej powiązanych ze sobą zjawisk w sztuce najnowszej, filozofii i nauce oraz w obyczajowości, które wyrastają ze sprzeciwu wobec tradycyjnego humanizmu, niekiedy przeradzaja się w radykalny antyhumanizm. Termin ten sygnalizuje również zjawisko powszechnie dostrzegane: głęboki kryzys społeczeństwa zachodniego ery postindustrialnej oraz podstawowych zasad, na których opierał się rozwój nowoczesnej kultury - nowoczesności. Terminu postmodernizm używa się dla oznaczenia tendencji we współczesnej kulturze, które kontynuują modernistyczną literaturę i filozofie z końca XIX i początków XX w. Postmodernizm to cos, co nastąpiło po modernizmie dziedziczy po nim, jest w pewnym sensie jego kontynuacją, ale też wyrósł ze sprzeciwu i rozczarowania się modernizmem.
Kontynuacja ta może przybierać trzy formy:
jako wzmocnienie, radykalizacja tez modernistycznych
Derrika, M. Foucault, P. Bourdieu
reakcja na modernizm może postulować powrót do tego, co niegdyś modernizm kwestionował lub chociaż powrót do pewnych elementów przedmodernistycznej kultury, np. powrót do sacrum.
po stwierdzeniu, że świat utracił sens można chcieć wycofać się z tego świata lub dążyć do tego, by go zmienić, np. ucieczka w inna rzeczywistość.
S. Sontag, H. Marcuje
Postmodernizm może być pesymistyczny i optymistyczny (wniosek z powyższego)
DESTRUKCJONIZM - jeden z nurtów postmodernizmu. Chcąc zrozumieć jego sens należy odróżnić zasady krytycyzmu od zasady dekonstrukcji:
Zasada krytycyzmu - pojawiła się gdy człowiek zaczął odróżniać swoje halucynacje i wyobrażenia od rzeczywistości. Mówi ona, że należy dokładnie przyglądać się każdemu pojęciu, bo może się okazać tylko urojeniem ludzkiego umysłu (hipostazą). Nie sprzeciwia się zasadzie humanizmu. Zmierza do tego by odsłonić poznawalny przedmiot, udostępnić go podmiotowi. Należy dokonać krytyki świadomości aby uzyskać prawdziwą wiedzę.
Zasada dekonstrukcji - niektórzy filozofowie ja dodają, bo uważają, że sama zaś. Krytycyzmu nie wystarcza. Po pierwsze twierdzą, że przedmiot poznania ze względu na swoje istotne właściwości nie jest poznawalny - negacja idei poznawania jako odwzorowywania rzeczywistości i podważenie mniemania o prawdziwości teorii naukowych czy filozoficznych. Zostają one ujęte w konstrukcje ludzkiego umysłu (konstruktywizm) i nie muszą być prawdziwe. Po drugie podmiot poznający uznaje się za niezdolny do uzyskania prawdziwej wiedzy. Znowu - wiedza to konstrukcja podmiotu poznającego, poznawanie to konstruowanie. Podmiot nie jest w swym działaniu skrępowany nakazami i zakazami, ale może łatwo odejść od PRAWDY, o ile dojście do niej jest w ogóle możliwe. Uzyskanie prawdziwej wiedzy może być niemożliwe. Wtedy zakłada się, że poznawanie może zostać oczyszczone z czynników, które uniemożliwiają osiągnięcie prawdziwej wiedzy, można zredukować poznawanie do jego czystej, właściwej postaci.
Dekonstrukcjonizm wątpi w ludzkie zdolności poznawcze, odrzuca humanistyczne przekonanie o komunikacji.
Różnia -(Derrida „Różnia”). Zamiast szukać substancji, arche, absolutu, dokonuje się „afirmacji różni”. Różnia nie może być wyłożona, bo można wyłożyć jedynie to co w pewnej chwili jest obecne, jak np. byt obecny w swej prawdzie czegoś obecnego. Różnia jest tym co umożliwia uosabianie się bytu obecnego, sama nie uobecnia się nigdy, nie da się więc jej określić.
Logocentryzm metafizyki zachodniej - przekonanie, że istnieje jakiś logos, który da się wykryć i pozytywnie wyróżnić przez język.
Fonocentryzm - pismo to niedojrzały zapis mowy, która ma być wyrazem myśli, odzwierciedlającej byt.
Destrukcjonizm to też destrukcja istniejących konstrukcji myślowych i ewentualnie złożenie z uzyskanych tak elementów na oczyszczonym terenie nowej całości. Etap pierwszy polega na ukazaniu prawdziwych, mogących być ukrytymi i niewidocznymi, sensów w dekonstruowanej wiedzy. Można to robić na wiele sposobów, m.in. przy pomocy analizy semiotycznej, genealogicznej i funkcjonalnej.
Cztery elementy definicji POSTMODERNIZMU:
Cezury - pierwsze wzmianki 1946 r., w latach 60-tych, 70-tych w architekturze, później socjologia postmodernistyczna
Prawomocność - intelektualne korzenie (poj. rhizomy, nie możemy połączyć w jedną całość, rhizomatyka - bezradność poznawcza, w zetknięciu się z rewolucja technologiczną, ze zmianą społeczno-ekonomiczną, człowiek zdał sobie sprawę, że umiejętność myślenia jest produktem ubocznym ewolucji), E. O. Wilson „Konsyliencja” - przeciwstawia się postmodernizmowi, Giddens, Lyotard - postmodernizm nie jest faktem stałym
Zakres - nieograniczony
Treści - różnia, paralogia (sokal hoax - przykład paralogii)
Socjologia postmodernistyczna - współczesna socjologia jest bardzo mocno filozoficzna
Definiowanie poprzez problemy, które ona obejmuje:
Jesteśmy współczesnymi koczownikami, jesteśmy nomadami w sensie zawodowym, w społeczeństwie postmodernistycznym dwa rodzaje - nomadzi i włóczędzy
Problem konsumpcjonizmu, pojęcie konsumizmu przywoływał w swoich encyklikach Jan Paweł II, kondycja człowieka definiowana przez mieć, a nie być (E. Fromm)
Teoria komunikowania - w sensie sfragmentaryzowanym, rzeczywistość - metafora rozbitego lustra (postmodernizm mówi, że każdy rodzaj dyskursu jest uprawniony, socjolog i inny naukowiec uprawia swoją grę - nie jest mędrcem)
Imagologizacja zycia społecznego - rzeczywistość zapośredniczona przez media
Podejście postmodernizmu do zjawiska władzy
Program:
Pozytywny - możemy tylko interpretować rzeczywistość i jej doświadczać
Negatywny - nie ma żadnej wiedzy pewnej, nie możemy się spodziewać, że doświadczymy pewnej wiedzy
A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość
Nowoczesność znamionuje rozpowszechnione zwątpienie w opatrzność połączone z dostrzeżeniem dwoistej natury nauki i techniki, z jednej strony stwarzających nowe parametry ryzyka i zagrożenia, a z drugiej dostarczają ludzkości obiecujących rozwiązań - sceptycyzm.
Zmiany wykraczaja poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykaja się jego kontroli. Jego nadzieja na coraz skuteczniejsze podporządkowywanie sobie społecznego i naturalnego środowiska okazuja się bezzasadne. Wiedza przenika warunki działania, które opisuje i analizuje, co wprowadza wciąż nowe niejasności w obszar i tak już uwikłanych w błędne koła i podważalnych posttradycyjnych pretencji poznawczych.
Logika opatrznościowa zawiera w sobie pozostałości sięgającej czasów przednowoczesnych koncepcji losu. W warunkach nowoczesności los jest pojmowany w tradycyjny sposób, ale nie odpowiada fundamentalnemu przypisywaniu znaczenia dla ryzyka. Przyjmuje się do wiadomości i akceptuje to, że nasze działania nie układają się w z góry określony sposób i zawsze pozostają otwarte na przygodne zdarzenia.
U. Beck - „społeczeństwo ryzyka” - życie w nim to życie z analitycznym nastawieniem do możliwych sposobów działania.
Nowoczesny sposób działania ma charakter kontrfaktyczny - jest mnóstwo możliwych sposobów postępowania, myślenia „co by było gdyby…”. Możliwe warianty przyszłych zdarzeń są refleksyjnie układane w ramacha aktualnych warunków działania, kiedy ich częścią staje się wiedza o nich.
Kiedys członkowie wspólnot jeśli chcieli mogli życ wyłącznie zdani na wiedzę własnej wspólnotylokalnej lub najbliższej grupy rodowej - dziś jest to niemożliwe.
Różnica między tym co było kiedys a tym co jest teraz odnosi się do relacji między wiedzą techniczną i potoczna, wiąże się z dostępem, jaki mają laicy do specjalistycznych informacji.
Specjalizacja jest sednem nowoczesnych systemów abstrakcyjnych, Wiedza jest dostępna każdemu, komu tylko starczy środków, czasu i energii żeby ją zdobyć.
Dochodzi do zamazywania się jednych sfer wiedzy poprzez wyostrzanie innych.
J.F. Lyotard, Kondycja ponowoczesna: raport o stanie wiedzy
POSTMODERNIZM - termin z zakresu krytyki literackiej i artystycznej, mający pierwotnie odniesienie do pewnych trendów w architekturze, oznacza wtedy estetykę, która zrywa z modernistycznym awangardyzmem
Charakterystyczna dla postmodernistów jest krytyka metafizyki i wszelkich fundamentów, czy „reguł nad regułami”, pochwała pluralizmu, różnicy itd.
Postmoderne - należy tłumaczyć jako ponowoczesny, odnosi się do kryzysu nowoczesności rozumianej jako pewien projekt cywilizacyjny, szczególnie filozoficzny, a nie kryzys artystycznego modernizmu
U Lyotarda ponowoczesność zarysowana jest raczej jako nadchodzące i po części już istniejąca epoka
Podstawowa teza Lyotarda - mamy dziś do czynienia z kryzysem „wielkich narracji” lub „wielkich opowieści”, co prowadzi do rozmaitych rodzajów dyskursu, różnych wypowiedzi i zdań; na tym polega podstawowy wyróżnik ponowoczesności; jak doszło do tego rozpadu?
Nowoczesność u Lyotarda odpowiada epoce „wielkich opowieści”, których celem było legitymizowanie nie tylko nauki, ale także wszelkich działań społecznych; nadbudowując się nad dyskursami szczegółowymi albo nad językami empirycznymi, a roszcząc sobie pretensje do ich uzasadniania i fundowania, opowieści te mały status metanarracji
Dwa typy metanarracji:
Rozumu praktycznego - „opowieść wolnościowa”, wywodzi się od Rousseau, charakteryzowała zwłaszcza pewną tradycję francuską absolutnego rewolucyjną, odwołującą się do metafizycznie pojmowanego ludu, jako uniwersalnego podmiotu praktycznego oraz do konieczności jego emancypacji, nauka to tylko środek zapewniający triumf wolności
Rozumu absolutnego - „opowieść spekulatywna”, wywodzi się z niemieckiego idealizmu, urzeczywistnianego przez Hegla, w ……ludu stawia ducha w jego drodze do samowładzy, nauka miała tu być tylko momentem tego absolutnego ruchu i absolutnej spekulatywnej syntezy
Dziś w społeczeństwach postindustrialnych nie wierzymy już w wielkie opowieści i też utraciliśmy tęsknotę za nimi. Przyczyna - kolejna rewolucja technologiczna i triumf wolnorynkowego kapitalizmu, dzisiejsza epoka jest epoką zwycięskiego empiryzmu, odrzucającego wszelką metafizykę. Ale metanarracje rozpadły się też u swoich podstaw, też one same zaczęły się rozpadać.
Opowieść wolnościowa uznaje prymat proskrypcyjnej funkcji języka, zakłada różnicę między perskrypcją a deskrypcją, w efekcie postulaty praktyczne stają się grą językową (chodzi o sprawiedliwość) odmienną od gry językowej nauki (chodzi o prawdę).
Opowieść spekulatywna - matenarracja ducha, która chce być prawdziwą wiedzą zostaje rozsadzona przez rozwój szczegółowych nauk, okazuje się pseudo-wiedzą, gdy odnosimy do niej same kryteria naukowe, które miała ugruntowywać.
Wniosek: każda nauka ustanawia własne kryteria, kryteria postmodernizm polega na odkryciu, że nie istnieje metakryterium („reguła reguł”), która pozwalałaby rozstrzygać między tymi rozmaitymi kryteriami.
Upadek metanarracji oznacza wyzwolenie od nauki, co ma oznaczać właśnie, że nie dzieli się na dziedziny, a teorie i pomysły(tym bardziej płotne, im bardziej rozbijają tradycyjną koncepcję nauki
Najnowsza nauka dostarcza raczej argumentów, dlaczego w sposób pewny niczego wiedzieć nie możemy, ale to inspiruje.
Nie ma jednej prawdy (zgodnie z tym, co wyżej), można wymyślać nowe pomysły w nieskończoność, nauka staje się sztuką, zabawą, są jakieś reguły, ale nie jakieś ostateczne. Najistotniejszą właściwie ponowoczesną legitymacją nauka ma być legitymacja przez „paralogię”( wypowiedzi itp. Bez sensu, logiki, niezrozumiałe, pomimo zachowania pewnych ram)
Model ponowoczesnej nauki idealnej
Cywilizacja skuteczności
Technologiczny kapitalizm prowadzi do „paralogii” - sprzyja temu postępująca informatyzacja społeczeństwa, która rozsadza system, sprawiając, że zanika w nim centrum decyzyjne: dostęp do sieci komputerowych i możliwość do uzyskiwania i przetwarzania informacji staje się coraz bardziej powszechne a tym samym wymyka się spod kontroli
Ponowoczesność jest załamaniem nowoczesności jako globalnego projektu i też, czymś co z nowoczesności wynika, trochę stanowi tylko jej radykalizację
Nowoczesność - epoka „wielkich opowieści” od początku skazana była na klęskę, bo wyrosła z krytyki, która obróciła się przeciwko niej. Potępiała narrację tradycyjną, widząc w niej mit i bujdę, ale sama przekształciła się w superbajkę.
Ponowoczesność przyniosła ostatecznie odczarowanie świata, jest więc anty- i ultranowoczesna.
Społeczeństwo ponowoczesne przypomina mgławicę, składającą się z wielu dyskursów dyskursów gier językowych. Jednostki tworzą tożsamość graczy - wygrywa ten, czyje posunięcie jest „lepsze”, bardziej skuteczne, nowatorskie.
Idea sprawiedliwości - możliwość swobodnej gry dla wszystkich
K. Wilkoszewska, Wariacje na postmodernizm
Postmodernizm to określenie wieloznaczne::
co do swojej prawomocności:
nie zaistniały żadne nowe zjawiska, które by usprawiedliwiały potrzebę wprowadzenia tego terminu
granice czasowe:
mają tendencje do stałego rozszerzania się. Pojęcie to oznacza naszą teraźniejszość, drugą połowę XX w., od lat 60',
zakres znaczeniowy:
jest nieograniczony - sztuka, nauka, filozofia itd.
wypełniające je treści:
treści rozsadzają pojęcie - wiek nowych technologii a kres technologicznej dominacji. Ponadto żyjemy w czasach fragmentaryzacji i heteronomii, jedni traktują ten stan jako przejściowy i oczekują na postmodernizm, który przyniesie jakąś nową integrację, inni - że stanowić będzie koniec nadziei na integrację i wskazują optymistyczne widoki dla pluralistycznego i sfragmentaryzowanego świata.
Co wyróżnia postmodernizm?= pytania o rozum, racjonalność, rolę racjonalnego i humanistycznego oświecenia dla kulturalnego i politycznego oblicza zachodniego świata, problem przemocy, zagadnienie śmierci, stosunek do kategorii prawdy, problem nowej wrażliwości w obrębie świadomości estetycznej, analiza wpływu mediów.
Termin postmodernizm wskazuje, że obecnie zachodzi wielkościowy złożony proces zmian, niemal we wszystkich dziedzinach - sztuka, nauka, filozofia i w całej naszej kulturze.
Habermas -dla niego nadejście postmodernizmu jest bezzasadne, broni tradycji, moderna jest ciągle niespełniona i godna kontynuacji
Lyotard - moderna dobiega kresu, wraz z wyczerpaniem się oświeceniowych opowieści o emancypacji człowieka i o społecznym wyzwoleniu. Postmodernizm to nowy stan ducha, jeszcze nie nowa epoka.
Moderniści twierdzili ze ich epoka jest nieprzekraczalna, a wiec można sądzić że postmodernizm ma ambicje przekroczenia moderny. Nie jest to jednak pożegnanie z moderna, a przyjęcie wobec niej postawy pytającej. Postmodernizm jest to radykalny modernizm, albo pomaga głębiej zrozumieć modernę, jej motywy techniki, granice i błędy. Postmodernizm jest więc pełną świadomością moderny, która ta skrywała.
Początki:
USA lata 60'; artykuł L. Fiedlera z 1969 r. czy S. Sontag - postmodernistyczność możemy znaleźć wszędzie, gdzie uprawiany jest zasadniczy pluralizm - rozsypanie się świata, jego fragmentaryzacja witane są radośnie. Utraciliśmy tęsknotę za całością, idee jedności, gdyż wielość, rozmaitość mogą się teraz jawić jako szansa ()postmodernistyczny pluralizm). Tak rozwinęły się kontury pojęcia postmodernizmu.
Od 1975 termin ten funkcjonuje w architekturze
Nie było nigdy epokowego przełomu w ścisłym sensie.