Edukacyjne zastosowania multimediów

 

Definiowanie multimediów

Media to pośredniki w procesie pozyskiwania informacji i komunikowania, oznaczają m.in. nośniki komunikatów i systemy komunikowania. Pojęcie multimediów upowszechniło się w polskiej literaturze pedagogicznej w latach osiemdziesiątych w kontekście koncepcji kształcenia multimedialnego rozumianego jako kompleksowe wykorzystywanie w procesie edukacyjnym wielokodowych komunikatów medialnych. Współcześnie pojęcie multimediów kojarzymy jednoznacznie z komunikatami dostępnymi w postaci elektronicznej (na nośnikach cyfrowych lub poprzez sieć) stanowiącymi połączenie różnych form medialnych: tekstu, obrazu, dźwięku, sekwencji filmowych i animowanych.

Jedne z najlepszych definicji tego pojęcia sformułował J. Galbreath: Termin multimedia określa zorientowaną na aplikacje [programy komputerowe] technologię, bazującą na polisensorycznej naturze człowieka i rozwijających się możliwościach komputerów do "radzenia sobie" z różnorodnymi typami informacji. oraz Multimedia to całościowy system zaprojektowany do przekazu informacji i wiedzy poprzez inteligentną integrację dwu lub więcej mediów (środków przekazu), które mogą być manipulowane (sterowane) przez uczącego się.

Cyfrowa forma zapisu umożliwiła zorganizowanie fragmentów treści nie jak wcześniej w formie struktur liniowych, ale w postaci hipertekstu, umożliwiającego swobodny i zdecydowanie bardziej funkcjonalny do nich dostęp. Dodatkowo hipermedialne struktury umożliwiły, poprzez systemy rozwijanych menu i systemy ikonicznych reprezentacji, interakcyjne wyszukiwanie i dostęp do wybieranych przez odbiorcę treści i form komunikatów, co znakomicie ułatwiało ich percepcję, zachęcając równocześnie do eksploracji multimedialnych zasobów. Interakcja z multimedialnym komunikatem pozwala także (w zakresie przewidzianym przez autorów) na dobór formy komunikatu do indywidualnych potrzeb odbiorcy przekazu.

W. Strykowski zwrócił uwagę na zalety interaktywności multimediów następująco: Interaktywność mediów powoduje, że przejście pomiędzy obrazami dokonuje się w tempie sterowanym naturalną ciekawością uczącego się, podczas rozwiązywanego zadania poznawczego. Może on manipulować treścią i formą medium w zależności od własnych potrzeb. Medium, którym można manipulować staje się przyjacielem ucznia.

Upowszechnianie się edukacyjnych zastosowań komunikatów multimedialnych w latach dziewięćdziesiątych wynikało nie tylko ze wzrostu mocy obliczeniowej komputerów osobistych, kart graficznych i dźwiękowych, ale także z pojawienia się w powszechnym użyciu skanerów oraz napędów i płyt CD ROM o wielkiej na ówczesne czasy pojemności ok. 640MB. Oprogramowanie umożliwiające cyfryzację i edycję komunikatów rejestrowanych wcześniej w postaci analogowej oraz służące tworzeniu prezentacji multimedialnych, a później także fotograficzne aparaty cyfrowe oraz nagrywarki płyt CD spowodowały eksplozję wykorzystywania komunikatów multimedialnych.

 

Rodzaje multimediów

Wychodząc z przedstawionego rozumienia multimediów można do nich zaliczyć co najmniej (bo ciągle pojawiają się tu nowe możliwości) następujące rodzaje komunikatów, programów komputerowych i zasobów teleelektronicznych:

prezentacje multimedialne tworzone przez nauczycieli lub uczniów. Pierwotnym zamysłem autorów oprogramowania do ich tworzenia było po prostu prezentowanie tekstu uzupełnionego obrazami, z zastosowaniem głownie w biznesie. Z czasem uzupełnianie możliwości dołączania dźwięku, sekwencji wideo i tworzenia hiperstruktur uczyniło z nich narzędzie do samodzielnego tworzenia multimediów. Walory edukacyjne prezentacji sięgają znaczne dalej niż uruchomienie dodatkowych kanałów percepcji u odbiorcy. Prezentacje wspomagają bowiem porządkowanie i strukturyzowanie wiedzy odbiorcy, ale także co jest jeszcze ważniejsze - wiedzy tworzącego prezentację. Prezentacje mogą być także traktowane jako swego rodzaju multimedialne notatki porządkujące wiedzę autora na określony temat. Ich tworzenie wymaga bowiem nie tylko namysłu nad treścią, co związane jest z odpowiednim doborem informacji w określonej formie medialnej, ale przede wszystkim nad ich strukturą - co z czym, w jakiej kolejności i jak uporządkowane oraz formą - jak „pokazać” to, co zamierzam, aby nie tylko sam przekaz, ale także jego intencja edukacyjna były czytelne dla odbiorcy. Tworzenie prezentacji z odpowiednim namysłem nie tylko wymusza rekapitulację własnej wiedzy i poszukiwanie informacji z dodatkowych źródeł, ale przede wszystkim stanowi szansę na „wychodzenie poza dostarczone informacje” (tzn. uczenie się - por. Bruner^[4]) rozumiane tu jako budowanie struktur wiedzy poprzez uświadamianie sobie związków i zależności pomiędzy włączanymi do prezentacji informacjami. Stąd tak ważne jest, aby zachęcać do tworzenia prezentacji służących dzieleniu się wiedzą przez współuczących się;

multimedialne książki i encyklopedie wydawane na płytach CD i DVD ROM. Multimedialne książki zawierać mogą nie tylko tekst i ilustracje, ale wzbogacane bywają o fragmenty filmów nakręconych na ich podstawie, umożliwiają odczytywanie tekstu przez syntetyzowany głos, pozwalają na wyszukiwanie cytatów, dokonywanie notatek „na marginesach”, wstawianie zakładek i inne. Encyklopedie multimedialne (także dostępne w sieci) stanowią dziś najpełniejsze źródło informacji z różnych dziedzin. W nich najlepiej uwidaczniają się zalety hipertekstowej strukturyzacji treści, umożliwiającej nie tylko wyszukiwanie i dostęp do informacji na wiele sposobów, ale przede wszystkim ukazującej strukturę powiązań zagadnień w określonym obszarze nauki, co wspomaga proces uczenia się;

symulacje przebiegu różnego rodzaju zjawisk i procesów: przyrodniczych, społecznych, historycznych, ekonomicznych i innych a także wszelkiego rodzaju gry komputerowe, nie tylko o typowym charakterze edukacyjnym, ale także np. gry strategiczne, wspomagające rozwijanie umiejętności podejmowania decyzji w oparciu o posiadaną wiedzę i cechy osobowości;

multimedialne zasoby sieci Internet, spośród których znaczenie edukacyjne mają nie tylko serwisy WWW tworzone świadomie i metodycznie, z przeznaczeniem edukacyjnym (jak np. w portalach edukacyjnych lub zasoby służące kształceniu zdalnemu), ale także wiele innych: od serwisów informacyjnych, ekonomicznych po wortale instytutów badawczych i uczelni. Duże walory edukacyjne mogą mieć także fora internetowe, na których osoby zainteresowane jakąś tematyką wymieniają się doświadczeniami, i na których nowicjusze mogą prosić o pomoc i radę. Nie można także nie wspomnieć o dynamicznie rozwijających się multimedialnych blogach internetowych, z których co najmniej niektóre mogą stanowić dla ich odbiorców, jeśli nie źródło wiedzy, to co najmniej refleksji, mającej szansę zmodyfikować postawę czy być źródłem szeroko rozumianej edukacji. Znaczenie edukacyjne zasobów Internetu rośnie błyskawicznie i uzyskuje na znaczeniu wraz z upowszechnianiem się szerokopasmowego dostępu do sieci oraz znajomości języków obcych, których uczenie się jest poprzez zasoby sieci dodatkowo motywowane i ułatwiane;

telewizja i wideo interaktywne to komunikat audiowizualny zrealizowany wielowątkowo, w przypadku którego widz ma możliwość wpływania na sposób strukturyzowania i prezentowania odbieranych treści: może wybrać kamerę przekazującą obraz w innym ujęciu (np. pod innym kątem lub z innej perspektywy), wybrać inną sekwencję w strukturze narracyjnej filmu np. inny przebieg akcji, wyeliminowanie scen drastycznych lub różne zakończenia. Możliwe jest to przy odpowiednio realizowanych transmisjach cyfrowej telewizji lub filmach na DVD, których realizatorzy przewidzieli alternatywne struktury narracyjne;

symulatory wirtualnej rzeczywistości (VR - Virual Realisty) służące uczeniu się obejmować mogą wiele rodzajów realizacji: od wirtualnych światów gier strategicznych, których uczestnicy poszarzają wiedzę np. historyczną lub ekonomiczną po specjalistyczne symulatory - trenażery, na których odbywają szkolenie np. piloci, kierowcy czy operatorzy różnego rodzaju skomplikowanych urządzeń technicznych;

telekomunikowanie multimedialne obejmujące zarówno komunikowanie masowe, jak i grupowe oraz indywidualne i wiąże się z rozwojem interaktywnej telewizji oraz, co szczególnie ważne dla edukacji, konwergencji mediów związanej z telefonią komórkową UMTS (trzeciej generacji). Edukacja jest oparta na komunikowaniu, stąd nowe możliwości jakie oddają do naszej dyspozycji zaawansowane technologie mogą w najbliższym czasie spowodować w edukacji trzęsienie ziemi w obszarze metod dostępu do treści, współpracy i konsultacji z nauczycielem. Multimedialna komunikacja jest najważniejszym czynnikiem, powodującym dynamiczny rozwój kształcenia zdalnego, które nie ogranicza się już do etapu studiów wyższych, ale coraz śmielej wkracza na niższe poziomy kształcenia.

Najistotniejszym zagadnieniem decydującym o wzroście roli i znaczenia multimediów w edukacji i szerzej rozumianych procesach komunikowania jest zjawisko konwergencji mediów. Oznacza ono wzajemne przenikanie się i integrowanie możliwości przesyłania, przechowywania, przetwarzania i udostępniania informacji niezależnie od formy medialnej komunikatu za pomocą tego samego urządzenia - uniwersum informacyjnego, umożliwiającego nie tylko dostęp do dowolnej informacji i komunikowanie, ale także będącego narzędziem pracy intelektualnej. Najbardziej charakterystycznym na dziś urządzeniem realizującym ideę konwergencji mediów jest telefon komórkowy trzeciej generacji, odpowiednio wyposażony palmtop (PDA personal digital assistant) lub komputer multimedialny podłączony do Internetu. Konwergencji na poziomie technologii towarzyszy konwergencja na poziomie usług - koncerny medialne zaczynają skupiać pod jednym logo odrębne dotąd rodzaje mediów masowych: prasę, radio, telewizję, Internet, wydawnictwa książkowe, muzyczne i filmowe, a nawet sieci dystrybucji.

 

Edukacyjne walory i funkcje multimediów

Wielokodowe i wielozmysłowe, oddziaływujące silnie na emocje przekazy multimedialne, dostępne na płytach CD ROM i w sieci, natychmiast znalazły swoje miejsce wśród narzędzi edukacyjnych. Pozwoliły bowiem na urzeczywistnienie założeń i strategii kształcenia multimedialnego, zwracającej uwagę na znaczenie łączenia w przekazie edukacyjnym wielu form komunikatów i kanałów percepcji. Wiele dotąd wykorzystywanych urządzeń stosowanych do prezentacji komunikatów analogowych z różnych nośników można było zastąpić komputerem i poręczną płytą ze znacznie łatwiejszym dostępem do hipertekstowo zorganizowanych treści. Trzeba także dodać, że łatwość komputerowego generowania obrazów, cyfrowego rejestrowania rzeczywistości i włączania obrazów, także audiowizualnych do multimedialnych materiałów dydaktycznych niesie także ze sobą poważne ryzyko ich nadużywania. Często mamy więc w szkołach do czynienia z pójściem przez nauczyciela na „edukacyjną łatwiznę”, gdy zamiast umożliwić uczniom przeprowadzenie doświadczenia lub eksperymentu, prezentuje im komputerową symulację lub zarejestrowany kamerą pokaz. Warto więc przy tej okazji przypomnieć, iż to że można coś zrobić relatywnie łatwo i szybko nie zawsze powinno być wystarczającym uzasadnieniem, aby to robić.

W procesie uczenia się do najistotniejszych czynników wpływających na przebieg i poziom interioryzacji należy bowiem nie tylko stopień zaangażowania uczącego się w wielozmysłowy (także uwzględniający sferę działaniową) sposób zdobywania i przetwarzania informacji, ale także organizacja procesu w sytuacjach nadających edukacyjny kontekst i dostarczających bodźców, pobudzających refleksję zwiększającą głębokość przetwarzania informacji przez uczącego się i umożliwiającej włączanie nowych informacji w struktury dotychczasowej wiedzy. Choć można uznać dobrze opracowane pakiety multimedialne za najlepsze z edukacyjnego punktu widzenia źródło informacji, to należy zwrócić także uwagę na to, aby nie zastępować multimediami możliwości podejmowania przez ucznia praktycznych aktywności poznawczych.

Multimedia, a w szczególności metodycznie opracowane pakiety bądź programy edukacyjne mogą w procesie kształcenia pełnić wielorakie funkcje, które omówimy poniżej:

poznawcza - multimedialne treści zorganizowane w hipertekstowe, łatwe do eksploracji poznawczej struktury, stanowią źródło wiedzy o rzeczywistości, dostarczając informacji z dowolnej dziedziny. Dzięki encyklopediom multimedialnym oraz serwisom internetowym pole poznawcze, dostępne uczącym się staje się praktycznie nieograniczone;

kształcąca - eksploracja pakietu, w których spójne fragmenty informacji - „cząstki wiedzy”, są ze sobą logicznie powiązane, w których tekst, obraz, dźwięk, animacje i wideo wzajemnie się uzupełniają, reprezentując to, do czego odpowiednia forma jest najbardziej predestynowana. Służy to rozwijaniu umiejętności intelektualnych: dostrzeganiu związków i relacji pomiędzy elementami problemu czy zagadnienia (treści), a hipertekstowe powiązania służą strukturalizacji wiedzy i wspomaganiu procesów zapamiętywania;

motywacyjna - konieczność aktywnego nawigowania poprzez multimedialne struktury treści zwiększa zaangażowanie uczącego się w proces poznawczy, dostarcza mu pozytywnych wzmocnień i służyć może rozbudzaniu zainteresowań nauką. Łatwiej dostrzec spójność danej dyscypliny w strukturach hipertekstowych niż w liniowym przekazie tradycyjnej książki.

Dobrze opracowane np. encyklopedie multimedialne wspomagają, poprzez aktywne linki do słownika pojęć, zrozumienie tekstu prezentującego nowe zagadnienia i nowy aparat pojęciowy;

aktywizująca - oddziaływanie atrakcyjnych form medialnych na sferę emocjonalną, zachęcać może dodatkowo do pracy z multimedialnym programem. Dostarczanie w trakcie interakcyjnej pracy z programem dodatkowych wzruszeń i przeżyć związanych z formą komunikatu wspomaga procesy zapamiętywania i nadawać może procesowi uczenia pozytywny emocjonalnie kontekst;

sterująca - wiele pakietów multimedialnych wykorzystując możliwości wynikające z hiperstrukturyzacji zawartych treści oraz interakcji uczącego się z oprogramowaniem umożliwia wspomaganie przez oprogramowanie procesu samokształcenia. Program poprzez samo już wskazywanie miejsc uaktywniających linki do innych powiązanych zagadnień sugerować może kierunek edukacyjnej eksploracji pakietu, wspomagając wspomniane już strukturyzowanie zdobywanej wiedzy;

kontrolna - program śledząc i obrazując ścieżkę przechodzenia przez struktury treści wspomagać może kontrolę procesu uczenia się, umożliwiając w każdej chwili powrót do poprzedniego lub pierwotnego zagadnienia i kontrolę przebiegu pracy z programem;

wdrożeniowa - korzystając w toku uczenia się z multimediów za pośrednictwem narzędzi komputerowych uczący się równocześnie doskonali swoje umiejętności posługiwania się nimi i wykorzystywania ich jako narzędzia pracy intelektualnej;

weryfikacyjna - niektóre programu multimedialne umożliwiają, dzięki stanowiącym część pakietu, quizom lub grom komputerowym, sprawdzanie stopnia przyswojenia sobie przez uczącego się określonych wiadomości. Może to, szczególnie osobom zewnątrzsterownym, dostarczać dodatkowego pozytywnego wzmocnienia.

 

Analizując edukacyjne znaczenie komunikatów multimedialnych z punktu wiedzenia zaangażowania uczącego się możemy wyróżnić co najmniej trzy rodzaje relacji uczeń - multimedia:

1.      uczeń jako bierny lub zaangażowany intelektualnie odbiorca multimedialnego komunikatu;

2.      uczeń jako aktywny eksplorator interaktywnych zasobów multimedialnych;

3.      uczeń jako twórca komunikatów (zasobów) multimedialnych.

Każda z tych relacji będzie charakterystyczna dla innych obszarów i form edukacji. Warto także zauważyć że zawierają się one wzajemnie. Nie można eksplorować zasobów bez zaangażowania w odbiór i nie można bowiem tworzyć komunikatu bez zaangażowanego odbioru i przeszukiwania zasobów.

 

Obszary edukacyjnych zastosowań multimediów

Obszary stosowania multimediów wynikają wprost z ich walorów i funkcji, jakie mogą pełnić w procesie kształcenia określone rodzaje multimediów. Wymieńmy i scharakteryzujmy pokrótce najważniejsze.

narzędzie wspomagania pracy nauczyciela - nauczyciel może wybierać multimedialne źródła informacji do poszerzania własnej wiedzy, przygotowywania multimedialnych materiałów, np. własnych stron WWW, stanowiących sformatowane przez niego źródło informacji dla ucznia, przygotowywać hipertekstowe instrukcje i karty pracy organizujące pracę ucznia, wreszcie przygotowywać prezentacje multimedialne, które wykorzysta w toku podającym do wspomagania: pogadanki lub wykładu. Trzeba od razu dodać, że ta forma wykorzystywania multimediów (najczęściej bardzo skromnie opracowanych - mało multi-) jest najpopularniejsza i o ile wskazana na poziomie wykładu akademickiego, o tyle w szkołach niższych poziomów wręcz nadużywana. Często stanowi ona jedyny sposób wykorzystywania potencjału multimediów;

źródło informacji i narzędzie pracy ucznia - uczeń korzystając z multimediów na płytach lub zasobów sieci zdobywa informacje multimedialne, czyli bardziej kompletne od strony przekazu i łatwiejsze percepcji, podczas realizowania zadań poznawczych postawionych przez nauczyciela w tracie lekcji lub zadanych do domu. Może także, co szczególnie wartościowe, rozwijać może swoje zainteresowania poznawcze w indywidualnie wybranych obszarach wiedzy. Poprzez multimedia wykorzystywane jako narzędzie pracy intelektualnej rozumiemy także tworzenia przez uczącego się komunikatów multimedialnych, co stanowić będzie integralny i niezmiernie istotny element procesu uczenia się związany głównie ze strukturyzowanie wiedzy.

samokształcenie - nauczyciela i ucznia zostało uwzględnione w punktach wcześniejszych, ale wymieniamy je osobno ponieważ dotyczyć może także edukacji nieformalnej niezależnie od wieku, poziomu wiedzy i potrzeb edukacyjnych uczącego się. Zasoby „Wszechnicy Wiedzy Wszelakiej” stanowią źródło informacji, np. dla młodych matek nie mających wiedzy i doświadczenia w opiece nad niemowlęciem, kucharza chcącego przygotować nowe danie, mechanika samochodowego, astronoma amatora, osoby pragnącej poszerzyć posiadane lub uzyskać nowe kompetencje zawodowe itd. Długo można by wymieniać różne potrzeby zaspokajania doraźnych lub długofalowych potrzeb poznawczych, oznaczających aktywne samokształcenie, stanowiące istotę uczenia się przez całe życie (life long learning);

wirtualny nauczyciel - multimedialne hipertekstowe karty pracy stanowiące połączenie informacji źródłowych i instrukcji, wspomagającej proces ich włączania we własne struktury wiedzy uczącego się, uznać można właśnie za multimedialnego wirtualnego nauczyciela (por. Kąkolewicz^[5]). Pakiety łączące informacje z metodologią poszerzania wiedzy, dostosowaną do różnych poziomów, potrzeb i potencjału intelektualnego (cech indywidualnych) uczącego się, stanowią najbardziej obiecujący na przyszłość obszar wykorzystywania potencjału edukacyjnego multimediów. Rolę wirtualnego nauczyciela pełnić będą także różnego rodzaju symulatory, interpretowane tu jako sprzęt i oprogramowanie, zastępujące nauczyciela w roli dostarczyciela sprzężenia zwrotnego, służącego podnoszeniu poziomu umiejętności i doskonalenia wiedzy.

kształcenie zdalne - edukacja sformalizowana, ale odbywająca się w rozdzieleniu nauczyciela i ucznia przy swobodnym wyborze czasu, miejsca i tempa realizacji zadań edukacyjnych jest formą wirtualizacji sterowanego procesu edukacyjnego, wirtualizacji szkoły i nauczyciela. Jako wyjątkowo „wygodna” dla obu stron ma w najbliższej przyszłości szanse błyskawicznego rozwoju nie tylko na poziomie akademickim, gdzie już odgrywa (szczególnie w USA) istotną rolę, ale także na niższych poziomach kształcenia. Edukacja zdalna związane jest nie tylko z wykorzystywaniem multimedialnych źródeł informacji, ale także z multimedialnymi kanałami komunikowania nauczyciel - uczący się. Badania^[6] pokazują, że kształcenie zdalne charakteryzuje się wieloma walorami i pod pewnymi względami (np. uruchamiania aktywności i możliwościami współdzielenia się wiedzą przez uczących) zdecydowanie góruje nad formami stacjonarnymi;

gry i zabawy edukacyjne - stanowią bardzo zróżnicowany obszar wykorzystywania multimedialności przekazu. Wszystkie jednak pozwalają na poszerzanie wiedzy i umiejętności poprzez zabawę, tzn. przy pogłębionym oddziaływaniu na sferę emocjonalną, zwiększającym zaangażowanie w proces uczenia się;

uczenie się mimowolne - zachodzić może podczas „obcowania” z komunikatami medialnymi wtedy, gdy nie uświadamiamy sobie, że stanowią one dla nas źródło wiedzy. Proces kształcenia mimowolnego, podobnie jak świadomego uczenia się, jest tym bardziej efektywny im głębsza jest refleksja nad odbieranymi treściami, warunkująca głębokość przetwarzania myślowego i strukturyzowanie wiedzy.

narzędzie i formy aktywności twórczej - komunikat multimedialny możemy rozpatrywać nie tylko w kategoriach informacyjnych, ale także w kategoriach estetycznych, traktując go jako formę sztuki plastyczno-muzycznej. Możemy więc na proces tworzenia komunikatu multimedialnego np. strony WWW spojrzeć jako na proces kreacji artystycznej. Tak, jak w innych obszarach sztuki autor dzieli się z odbiorcą swoim widzeniem świata, swoimi emocjami. Kreacje multimedialne są dziś nie tylko działaniami na pograniczu sztuki i komunikowania edukacyjnego (architektura informacji^[7]), ale także pełnoprawną dziedziną sztuki powiązaną historycznie m.in. z grafiką użytkową.

---