Dramatyczny los dzieci - postulat pod adresem warstw oświeconych o humanitaryzm i opiekę nad nimi.

1) "Tadeusz" - Eliza Orzeszkowa
Na wsi żyje ubogi parobek Klemens, który ma żonę Chwedorę i dwuletniego synka Tadeuszka; dziecko jedyne, które "po kilku latach małżeństwa przyszło na świat". Przed urodzeniem się Tadeuszka Klemens dużo pił i kłócił się z żoną, a gdy Tadeusz przyszedł na świat, wszystko się zmieniło. Rodzice bardzo kochają chłopca. Oboje pracują ciężko na pańskim polu. Matka zabiera go ze sobą do pracy w polu, gdzie kobiety pracują pod okiem namiestnika. Pewnego dnia, jak zwykle, dziecko otrzymuje śniadanie i matka wychodzi z nim do pracy w polu, modląc się po drodze przed kapliczką. Spotykają na polu ojca, chłopak wyrywa się matce z rąk, by rzucić się ojcu na szyję. Matka rozpoczyna pracę, a nie pilnowany Tadeuszek biega sam, nudzi się bardzo i poszukuje sobie zajęcia. Zrywa kwiaty i biega za ptaszkami. W zaroślach spotyka strach na wróble i przerażony jego widokiem ucieka. Odchodzi dość daleko od pielących kobiet i swojej matki. Później dociera na skraj sadu i zaczyna zrywać kwiaty. Po chwili widzi sikorkę, podskakuje, aby ją złapać, wpada do wody i tonie. Utopił się, a rodzice w tym czasie pracują i o niczym nie wiedzą.

2) "Antek" - Bolesław Prus
Urodził się w rodzinie chłopskiej, był synem ubogiej wdowy. Jako dziecko został obarczony licznymi obowiązkami. Już od piątego roku życia pomagał matce i niańczył siostrę Rozalkę, pasł krowy i świnie. Ku utrapieniu matki, nie przywiązywał jednak do tego zbyt wielkiej wagi. Interesowało go jedno - wiatrak po drugiej stronie Wisły. Próbował nawet wystrugać go z patyków, próbował też rzeźbić różne zabawki. Rezultaty były znakomite. Antek miał talent. Z czasem w pracach domowych zaczęła wyręczać go Rozalka. Nie trwało to jednak długo, dziewczynka zachorowała i umarła. Do jej śmierci przyczyniły się zacofanie i zabobon panujący we wsi. Matka widząc, że chłopiec nie nadaje się do pracy w gospodarstwie posłała go do szkoły. Był tam jednak krótko i niewiele się nauczył. Następnie terminował u kowala, który dostrzegł talent Antka, ale widząc w nim potencjalnego konkurenta, oddalił go z kuźni. Chłopiec wrócił do rodzinnej wsi, gdzie jednak nie znalazł miejsca dla siebie. Pożegnał się z matką i poszedł w świat i poszukiwaniu nauki i zarobku.

3) "Janko Muzykant" - Henryk Sienkiewicz
Bohater urodził się jako syn biednej komornicy, od urodzenia był słaby i wątły. Kiedy podrósł był dla matki tylko utrapieniem - nie garnął się do roboty, nie pomagał jej. Interesowała go muzyka, wszędzie słyszał granie : w polu, w sadzie, w lesie. Często wymykał się z domu pod karczmę gdzie słuchał gry na skrzypcach. One to bowiem zaprzątały wszystkie jego myśli, marzył by je mieć. Takie prawdziwe skrzypce miał lokaj ze dworu. Janko pragnął je choć dotknąć i dlatego zakradł się pewnego wieczoru do dworskiej izby, gdzie na ścianie wisiały skrzypce. Został złapany i osądzony jak złodziej. Skazano go na chłostę. Jego wątłe ciało nie wytrzymało jednak tak surowej kary - Janko zmarł trzy dni później.

4) "Katarynka" - Bolesław Prus
Pan Tomasz, elegancki mecenas, człowiek samotny - stary kawaler, nie ożenił się, gdyż trudno mu było zdecydować się na wybór żony. Zajmuje sześciopokojowe mieszkanie, kocha sztukę, posiada u siebie galerię obrazów, przyjmuje gości i jest bardzo zaabsorbowany swoimi sprawami. Po zakończeniu praktyki adwokackiej ma więcej czasu dla swoich zainteresowań sztuką i więcej czasu poświęca życiu towarzyskiemu. Pan mecenas nienawidzi kataryniarzy i katarynek, ponieważ drażnią one jego wrażliwe ucho, płaci dziesięć złotych miesięcznie stróżowi za to, by nie wpuszczał grajków na podwórko. Pewnego razu do mieszkania naprzeciwko jego okien wprowadzają się dwie panie z małą dziewczynką; młodsza pani jest jej matką. Dziewczynka nigdy nie biega i jest smutna - jest bowiem od dwóch lat niewidoma. Pan Tomasz, obserwując ją przez okna swojego mieszkania, domyśla się, że jest ślepa i jest mu jej żal. Pod jego oknem pojawia się niespodziewanie kataryniarz. Gdy do jego ucha zaczęły dobiegać dźwięki zepsutej katarynki, postanawia go zwymyślać, ale nagle spostrzega, że mała tańczy po pokoju, klaszcze w ręce i jest bardzo wesoła. W tym momencie lokaj przyprowadza do pana Tomasza stróża i tłumaczy się, że ten przyjechał ze wsi przed tygodniem i nie posłuchał jego prośby, by na podwórko nie wpuszczać kataryniarzy. Na to Pan Tomasz oświadcza, że będzie stróżowi płacił 10 zł miesięcznie, by co dzień wpuszczał kataryniarzy na podwórko.

5) "Dobra Pani" - Eliza Orzeszkowa
Ewelina Krzycka, bogata dziedziczka, mieszka we dworze w okolicach Ongrodu i angażuje się w działalność dobroczynną. W wiejskiej, ubogiej chacie spotyka pięcioletnią dziewczynkę, Helenkę, sierotę, która się jej bardzo podoba. Zabiera ją do siebie, adoptuje, rozpieszcza, pięknie ubiera, wychowuje w luksusie, uczy dobrych manier i języka francuskiego. Po trzech latach zabiera ją nawet ze sobą w podróż do Włoch. Później dziedziczka zaczyna stopniowo nudzić się dziewczynką. Przyjmuje natomiast do swego domu pewnego włoskiego muzyka i darzy go sympatią. Helenkę przenosi do garderoby, gdzie dziecko mieszka razem ze służącą. Pewnego razu Czernicka, służąca p. Krzyckiej, opowiada dziewczynce, w formie bajki, o życiu pani Eweliny. Otóż kiedyś pani Krzycka spotkała w ubogiej chacie dziewczynkę (była nią Czernicka) i zabrała ją do siebie, wychowywała, pieściła i uczyła. Po dwóch latach pani spotkała hrabiego i zainteresowała się nim, a dziewczynkę umieściła w swojej garderobie i zrobiła z niej służącą. Później pani dowiedziała się, że hrabia jest żonaty i wkrótce wyjechała z Paryża. Następnie kupiła sobie papugę, a gdy się nią znudziła, umieściła ją w garderobie. Po papudze był piesek, a po nim Helenka. Po pewnym czasie dziedziczka odsyła Helenkę wraz z jej strojami na wieś do ubogich krewnych dziecka i zobowiązuje się płacić im za utrzymanie dziewczynki do czasu uzyskania przez nią pełnoletności. Helenka musi na nowo przyzwyczajać się do ubóstwa oraz prostego pożywienia i ubrania.

6) "Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" - Henryk Sienkiewicz
Bohater pamiętnika. Michaś, syn szlachecki, którego ojciec walczył i zginął w powstaniu styczniowym, jest głównym celem ambicji życiowych i pociechą swej matki, która bardzo go kocha i pragnie, aby się wykształcił. Od sześciu lat opiekuje się nim pan Wawrzynkiewicz, kiedyś jego guwerner, obecnie korepetytor, bardzo do niego przywiązany. Obaj mieszkają razem w mieście z dala od rodzinnego Zalesina. Jedenastoletni Michaś, bardzo do matki przywiązany, obecnie uczeń klasy drugiej, jest chłopcem średnio zdolnym. "W innych warunkach mógłby skończyć szkoły i uniwersytet, stać się pożytecznym pracownikiem na każdym polu. W tych, jakie istniały, męczył się tylko i [...] wysilał na próżno". Nauka idzie chłopcu słabo, wszystkich przedmiotów musi uczyć się w języku niemieckim, który ma słabo opanowany. W szkole panuje rygor i germanizacja, nie wolno uczniom rozmawiać po polsku, nawet między sobą. Na prośbę matki pan Wawrzynkiewicz uczy go historii, którą "Stryj synowcom opowiedział", w ogóle pomaga on chłopcu, ile tylko może. Utwierdza się jednak w nim opinia, że jest przesiąknięty "wstecznymi zasadami i instynktami", leniwy i tępy. Chłopiec traci stopniowo wiarę w siebie i dochodzi do przekonania, że praca jego jest nadaremna. Matka śle do niego listy, w których zachęca syna do osiągania coraz lepszych wyników w nauce, a ksiądz Maszyński pisze, by Michaś pamiętał, "że nie tylko radość, ale i zdrowie matki zależy od jego postępów w nauce". W końcu pan Wawrzynkiewicz ustal listownie z matką, że od Bożego Narodzenia chłopiec zostanie w domu, gdyż jest słaby, przemęczony i mimo ogromnego wysiłku w nauce nie może dać sobie rady. Michaś zapomina się i w rozmowie z kolegą w szkole wtrąca polskie słowo i jako "demoralizujący innych" znów dostaje publiczną naganę. W ostatnim dniu przed Bożym Narodzeniem zostaje usunięty ze szkoły "jako nie dający widoków, by mógł na przyszłość słuchać z korzyścią wykładów, a zabiera na próżno miejsce innym". W opinii niemieckich nauczycieli "to tylko dziecko dobrze się sprawiało, które płaciło śmiechem za ich drwiny z polskiego zacofania, języka i tradycji". Wątły organizm Michasia nie wytrzymuje wstrząsu. Popada w ciężką chorobę - zapalenie mózgu. Nieprzytomny z gorączki zrywa się nocą z łóżka, by raz jeszcze powtórzyć zadane lekcje. Przyjeżdża matka, chłopiec jednak umiera.

---