Artykuły na p klin

Agnieszka Idzikowska Specjalny Ośrodek Szkolno - Wychowawczy w Turku

Nadpobudliwość psychoruchowa powodem nerwicy

Nerwica jest zaburzeniem powstającym pod wpływem urazu psychicznego i manifestującym się zakłóceniem życia emocjonalnego i reakcjami ze strony układu autonomicznego (np. bóle brzucha, wymioty, biegunki).Przyjmując, że głównym czynnikiem wywołującym nerwicę jest uraz psychiczny, nasuwa się pytanie: dlaczego nie u wszystkich dzieci, które doznają tych urazów nerwica występuje? Uważa się, że istnieją osobnicze predyspozycje do zachorowania na nerwicę, uzależnione najprawdopodobniej od właściwości układu nerwowego a także od warunków, w jakich wychowuje się dziecko. Można zatem przyjąć, że zbieżność tych czynników - urazu psychicznego, predyspozycji i warunków biospołecznych dziecka jest odpowiedzialna za powstanie nerwicy. Ponadto istnieje wiele sytuacji wywołujących zaburzenia nerwicowe u dzieci, a w szczególności są narażone na nie dzieci upośledzone. Wynika to z fizjologicznej słabości układu nerwowego jak również z mniejszej zdolności adaptacyjnej. Sytuacji, które mogą być powodem wystąpienia nerwicy jest bardzo dużo. Wśród najistotniejszych wyróżnia się niemożność zrozumienia własnych problemów, nie radzenie sobie z nimi i co z tego wynika niemożność zaspokojenia ważnych potrzeb psychicznych/ biologicznych i społecznych. Dzieci upośledzone bardzo wcześnie odczuwają swoja inność, często wysłuchują negatywnych informacji o sobie: „nie potrafisz, to dla ciebie za trudne, nie możesz się z nami bawić". Te usłyszane wielokrotnie słowa rodzą poczucie niniejszej wartości i brak wiary w jakiekolwiek osiągnięcia. Powoduje to dyskomfort psychiczny i napięcie emocjonalne, co w efekcie prowadzi do zaburzeń nerwicowych.

Źródłem nerwicy u dzieci upośledzonych bywa również konflikt wewnętrzny, wynikający z tego, iż dziecko chce usatysfakcjonować rodziców osiągnięciami nie mając takich możliwości- Dziecko wyobraża sobie, że jest kochane „za coś", za to, że jest grzeczne, pomocne, że jest dobrym uczniem. Nie mogąc jednak zrealizować tego, uznaje, że nie może być kochane, a tym samym czuje się odrzucone, mimo że taka sytuacja nie istnieje. Wtedy to u dziecka rośnie napięcie emocjonalne i pojawiaj ą się objawy nerwicy. Przyczyną nerwicy może być również zaniedbanie, odtrącenie, brak dostatecznych więzi uczuciowych czy pozbawienie opieki. Dziecko chore na nerwicę niezależnie od jej postaci ma wyraźnie obniżone możliwości codziennego funkcjonowania. Zmniejsza się wydolność intelektualna, pogarsza się koncentracja uwagi, dziecko skarży się na zmęczenie. Świat wewnętrzny dziecka nerwicowego w większości przypadków jest bezbarwny, monotonny, tamowany lękami lub rzadziej dynamiczny, naznaczony konfliktowością. Dzieci te cechuje duża zmienność nastroju ze skłonnością do płaczu, smutku lub gwałtownych reakcji emocjonalnych.

Zaburzenia nerwicowe objawiają się lękiem, który przybiera u każdego dziecka inną formę: nadpobudliwości, agresji rzadziej izolacji i znieczulicy. Najczęstszą postacią tzw. „nerwowości dziecięcej" jest nadpobudliwość psychoruchowa. Podstawowym objawem nadpobudliwości jest nadruchliwość. Wyraża się ona w znacznie większej liczbie ruchów niż to się obserwuje u przeciętnego dziecka(bieganie, skakanie), w zwiększonej szybkości i częstej zmienności ruchów(wrażenie ciągłego pośpiechu, zmiany pozycji) oraz w wykonywaniu szeregu ruchów drobnych w obrębie własnego ciała, występujących nawet wówczas, gdy dziecko pozostaje w bezczynności i pozornym spokoju( manipulacje przedmiotami, ruchy mimowolne, tiki). Dzieci te ciągle czegoś szukają, chowają, wyjmują książki, kartkują je, oglądają obrazki nie związane z tematem lekcji, szepcą, śmieją się. Wychodzą z ławek, spacerują po klasie, wyrywają się do odpowiedzi machają rękami, podskakują. Są pełne energii, aktywne, skłonne do natychmiastowego działania.

Nadpobudliwość psychoruchowa ujawnia się w utrudnionym zasypianiu, płytkim śnie, zaburzeniach pokarmowych, moczeniu, jąkaniu oraz prawie we wszystkich formach zachowania. Dzieci nadpobudliwe mają przeważnie łatwy kontakt z otoczeniem, są towarzyskie, rozmowne, często nawet zbyt „gadatliwe", wykazują żywe, ale powierzchowne zainteresowanie wszystkim co się wokół nich dzieje, szybko zmieniając przedmiot zainteresowania. W rozmowach przeskakują z tematu na temat, niechętnie zajmują się jedną i tą samą czynnością przez dłuższy czas. Ruchy ich są szybkie, mało precyzyjne, często nie skoordynowane. Pracują bardzo nierównomiernie, niedokładnie, nie potrafią dłużej skupić uwagi.

H. Spionek podkreśla, że wśród dzieci nadpobudliwych znajdują się jednostki o różnym typie układu nerwowego, silnym i słabym. U typu słabego na skutek słabej siły procesów nerwowych pobudzenie trwa krótko, wywołując szybkie wyczerpanie układu nerwowego. Dzieci o słabym typie nerwowym szybko się nużą, męczą, a po swoistym dla nich „wybuchu" popadają w apatię i bierność. U typu silnego, ale niezrównoważonego występuje słabsze hamowanie co znaczy, że pobudzenie trwa dłużej. Objawia się to skłonnością do kłótni, zaczepek i bójek. Reakcje uczuciowe dzieci nadpobudliwych wskazują na niedojrzałość emocjonalną i odpowiadaj ą reakcjom dzieci znacznie młodszych. Dzieci te są mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się do pracy, tracą zapał, porzucają rozpoczęte zadania, łatwo się obrażają, są kłótliwe popadają w konflikty z kolegami. Istotnym przejawem nadpobudliwości są wybuchy złości, impulsywnego działania czy braku opanowania - Wybuchy złości często przybierają formę agresji słownej lub fizycznej, przejawiającej się szarpaniem, kopaniem czy wyzwiskami. Takie zachowania agresywne skierowane przeciwko komuś lub czemuś pozwalają na wyładowanie napięcia, pozbycie się czegoś nieprzyjemnego lub stają się środkiem uzyskania czegoś upragnionego.

Nadpobudliwość psychoruchowa przejawia się również w sferze umysłowej i poznawczej dziecka. Podkreśla się przede wszystkim wybitną chwiejność uwagi, trudności wizualno-motoryczne, trudności syntetyzowania w myśleniu oraz brak umiejętności planowania. Jej następstwem są: zapominanie, roztargnienie, kłopoty wychowawcze, męczliwość i związana z tym nierównomierna wydajność. Oprócz nadpobudliwości psychoruchowej(brak równowagi, arytmia ruchowa), emocjonalno-uczuciowej (zmienność nastrojów, drażliwość) i poznawczej(zaburzenia uwagi, niedostrzeganie bezpośredniej korzyści z działania), szczególnie u dzieci upośledzonych umysłowo występuje nadpobudliwość seksualna. Nastolatki upośledzone umysłowo są bardziej pobudzone seksualnie niż ich rówieśnicy pełnosprawni umysłowo.

Istnieje współzależność między nadpobudliwością a trudnościami wychowawczymi. Podkreśla się, że niewłaściwe środowisko jak i niewłaściwy proces wychowania wpływają na narastanie objawów nadpobudliwości. Zrównoważenie tych procesów może nastąpić przy prawidłowym „terapeutycznym działaniu". Dziecku nadpobudliwemu trzeba zaoszczędzić negatywnych, niepotrzebnych bodźców lecz nie chronić przed wszelkimi bodźcami, gdyż przybiera to formę uległości, ustępliwości. Dziecko nadpobudliwe należy „uodpornić", przyzwyczaić do przezwyciężania wielu trudności, gdyż w przyszłości zetknie się z takimi sytuacjami nie raz. Wychowanie dziecka nadpobudliwego powinno być ukierunkowane na likwidację niepożądanych zachowań, które utrudniają przystosowanie dziecka oraz na zapobieganiu utrwalania nieprawidłowych reakcji i powstawania nowych objawów.

Jedną z głównych metod likwidowania wszelkiego rodzaju nadpobudliwości jest psychoterapia. Stosowana jest ona głównie w leczeniu zaburzeń zdrowia psychicznego czyli nerwic, psychoz, zaburzeń psychosomatycznych.

Psychoterapia koncentruje się na osobistych problemach człowieka i zmierza do udzielenia mu pomocy. Dzięki określonym technikom terapeutycznym pacjent pogłębia świadomość swoich przeżyć, myśli, wyobrażeń, lepiej rozumie siebie i własne trudności życiowe. Proces psychoterapeutyczny nastawiony jest nie tylko na eliminacje występujących zaburzeń, ale również na nauczenie dziecka prawidłowego rozwiązywania przyszłych trudności życiowych. W ostatnich latach obok już powszechnie znanej psychoterapii pojawiły się takie formy pomocy psychologicznej jak: trening interpersonalny, psychoedukacja i socjoterapia.

Trening interpersonalny służy rozwijaniu tych właściwości psychicznych, które są niezbędne w podejmowaniu kontaktów z innymi ludźmi. Na j częściej wymienia się tu otwartość na siebie i innych, autentyczność, umiejętność wyrażania własnych uczuć.

Celem z kolei spotkań psychedukacyjnych jest uczenie się określonych umiejętności psychologicznych takich jak umiejętność komunikowania się, podejmowania decyzji, radzenia sobie ze stresem, twórczego myślenia.

Przedstawione formy pomocy psychologicznej(czyli psychoterapia, trening interpersonalny, psychoedukacja) oparte są właściwie na tych samych zasadach. Wszelkie oddziaływania zachodzą w atmosferze bezpieczeństwa, wzajemnego zaufania, poczucia więzi między samymi uczestnikami, a także między uczestnikami a terapeutami. Istnieją jednak pewne różnice, dotyczące celów i sposobów realizacji. O ile w procesie psychoterapii i treningu interpersonalnego zmiany dotyczą głębszych warstw osobowości, o tyle trening psychedukacyjny dotyczy sfery umiejętności. W psychoterapii szczególnie doniosłą rolę odgrywają: odreagowanie - czyli ujawnianie tłumionych emocji, wgląd - czyli zrozumienie związków między uprzednimi doświadczeniami a aktualnymi przeżyciami, ćwiczenie nowych form zachowania - nieosiągalnych wcześniej. Podobne czynniki występują także w treningu interpersonalnym, choć dla niego bardziej charakterystyczne jest ujawnianie samego siebie czyli ujawnianie swojego głębokiego „ja".

Pośrednią formą pomocy psychologicznej jest socjoterapia, która zawiera nowe elementy jak również wiele składników wspólnych z wymienionymi wyżej formami pomocy. Proces socjoterapii polega bowiem na organizowaniu takich sytuacji, które sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych, a przede wszystkim będą służyć aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych w toku zajęć grupowych. Zajęcia socjoterapeutyczne stwarzają możliwość wyrażania negatywnych emocji takie jak lęk, poczucie krzywdy, bezsilność, złość, gniew, obawa czy bezradność, a także dostarczają sytuacji stymulujących pozytywne emocje i relaks. Większość programów socjoterapeutycznych akcentuje odreagowanie emocjonalne jako podstawowe zadanie zajęć terapeutycznych. Te programy socjoterapeutyczne zawierają gry, zabawy i ćwiczenia, które mają na celu redukcję zachowań agresywnych. Ta redukcja ma nastąpić w drodze rozwoju autokontroli emocjonalnej, gdyż wszelkie pobudzenia emocjonalne wypływają z braku kontrolowania siebie. Jednym z takich programów jest program wychowawczo -korekcyjny, którego celem jest nawiązywanie pozytywnych kontaktów, budowanie wzajemnego zaufania, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, odprężenie psychiczne, analizowanie swego zachowania, obiektywne spojrzenia na siebie i innych, a przede wszystkim uczenie się samokontroli oraz nieagresywnych sposobów reagowania na jakiekolwiek sytuacje prowokacyjne.

Ten cykl zajęć wychowawczo - korekcyjnych regulowany jest przede wszystkim zasadami akceptacji i partnerstwa, co sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, zaspokaja potrzeby emocjonalne, wywołuje emocje pozytywne, przyjemne i pożądane przez człowieka.

Nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi

Dość często przyczyną, która powoduje trudności w uczeni się, są zaburzenia koncentracji uwagi. Problem ten dotyczy bardzo często dzieci, mających rozwój intelektualny w granicach normy lub powyżej przeciętnej. Jednocześnie uczniowie ci charakteryzują się obniżoną w stosunku do ich wieku życia zdolnością do koncentracji i utrzymania uwagi na wykonywanych czynnościach. Bardzo często trudności z koncentracją uwagi współwystępują z wzmożoną aktywnością ruchową (nadpobudliwość), która potęguje problemy dzieci nimi obarczone. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, iż nasz mózg to systemem o ograniczonych możliwościach, a na jego optymalne wykorzystanie pomaga właściwe ukierunkowanie uwagi. Zazwyczaj jeśli chcemy, możemy skupić się na podstawowym poziomie informacji, eliminując to, co nie jest w danej chwili istotne. Procesy związane z naszą uwagą przebiegają tak szybko i sprawnie, że chronią nas przed świadomym rejestrowaniem treści, które mogą nas niepokoić lub zaburzać działanie- Dzieci z omawianymi zaburzeniami mają trudności z hamowaniem i kontrolowaniem nadmiaru napływających i nieistotnych bodźców.

Przejawia się to często:

• w sferze motorycznej zwiększoną aktywnością ruchową, słabą koordynacją, słabo zintegrowanymi odruchami obronnymi, deficytami w planowaniu aktywności ruchowej,

• w sferze sensorycznej nadwrażliwością w zakresie jednego lub kilku narządów zmysłu, deficyty w rejestrowaniu informacji sensorycznych, problemami związanymi ze snem, zapamiętywaniem, wysłuchaniem polecenie do końca, podejmowaniem decyzji, itp.

Praca z uczniem z deficytami uwagi, nadpobudliwym jest trudna i wymaga odpowiedniego nakładu czasu. Opracowując program pracy z wspomnianymi dziećmi, należy pamiętać, że proces uwagi jest wrażliwy na pewne czynniki: stopień podobieństwa bodźców, trudność zadania, brak wprawy, doświadczenie, zagrożenie i niepokój, uprzedzenia i roztargnienie, nuda, przyzwyczajenie do określonego bodźca.

Efektem końcowym naszych działań terapeutycznych u dzieci nadpobudliwych powinno być ukształtowanie u nich zdolności kontroli poziomu pobudzenia i mechanizmów samoregulacji zachowania.

Wiercipięta, żywe srebro, a może nadpobudliwe?

Porusza się wyłącznie biegiem, na niczym nie może się skupić, nic nie odkłada na miejsce i nie jest łatwym towarzyszem zabaw. Czy trzeba go leczyć, czy lepiej po prostu uzbroić się w cierpliwość?

Termin "nadpobudliwość psychoruchowa" zrobił ostatnio wielką karierę. Taką oceną chętnie szafują nauczycielki wychowania początkowego, a nawet panie przedszkolanki - wobec bardzo żywych i ruchliwych dzieci. Diagnoza brzmi groźnie, a potoczna opinia mówi, że jest to poważne zaburzenie, które może mieć dalekosiężne konsekwencje. Jak każdy stereotyp, tak i ten zawiera trochę prawdy i trochę fałszu. Nie każde aktywne, ruchliwe i nieco roztrzepane dziecko jest nadpobudliwe.

Na co zwracać uwagę?

Nadpobudliwość ujawnia się zazwyczaj przed piątym rokiem życia, czasami wcześniej (w drugim), najpóźniej jednak przed siódmym.

Jeżeli twoje dziecko pasuje do tego opisu, to najprawdopodobniej rzeczywiście jest nadpobudliwe/ ale zanim uznasz, że tak jest w istocie, zastanów się, czy ono rzeczywiście zawsze zachowuje się w ten sposób.

Jeśli objawy nadpobudliwości występują tylko w jednej sytuacji na przykład tylko w domu lub tylko u babci, albo tylko w przedszkolu warto poszukać przyczyn takiego zachowania w otoczeniu, a nie w dziecku.

Czy to dotyczy mojego dziecka?

Zastanawiając się nad tym, możesz zadać sobie kilka prostych pytań:

- Czy kłopoty z zachowaniem dotyczą wszystkich sytuacji, czy zdarzają się tylko w konkretnych okolicznościach?

- Czy dziecko ma gwałtowne i nieopanowane ataki złości, choć dawno skończyło dwa lata?

- Czy dziecko na niczym nie może się skoncentrować, czy może są takie dziedziny, które je angażują i wciągają na dłużej?

- Czy kłopoty trwają od dawna, czy też pojawiły się dopiero kilka miesięcy

temu?

Jeżeli dziecko jest żywe, ruchliwe i impulsywne, ale ani ono, ani ty, ani nikt z otoczenia nie widzi w tym problemu nie można mówić o nadpobudliwości.

Skąd to się bierze?

Najnowsze badania (z połowy lat 90.) dowodzą, że nadpobudliwość jest w dużej mierze uwarunkowana genetycznie, a więc jeżeli ty lub twój mąż byliście nadpobudliwymi dziećmi, to prawdopodobieństwo, że borykać się z tym problemem będą także wasze dzieci, jest dość duże (50 procent).

Jeszcze kilka lat temu sądzono, że jedną z przyczyn zaburzeń koncentracji i koordynacji jest nieodpowiednia dieta (m.in., słodycze i konserwanty). Nie zaszkodzi też wykluczyć z diety dziecka colę i herbatę zawierają pobudzającą kofeinę i są po prostu niezdrowe. Nie udowodniono jednak bezpośredniego wpływu kofeiny na nadpobudliwość.

Do niedawna popularne też były teorie obarczające rodziców odpowiedzialnością za zaburzenia zachowania u dzieci. Dzisiaj myśli się o tym w inny sposób.

Wiemy, że mózg dziecka nadpobudliwego psychoruchowo funkcjonuje inaczej niż u dziecka zdrowego. Zaburzone są w nim procesy analizy i syntezy, czyli te, które zdrowemu człowiekowi pomagają odbierać i porządkować bodźce dopływające z otaczającego nas świata.

Mózg zbombardowany

Dziecko nadpobudliwe jest bombardowane przez różne bodźce, w których nie może się połapać. Jego wewnętrzny świat jest chaotyczny i niespokojny. Kiedy ubiera się w swoim pokoju przed wyjściem do przedszkola, tak samo wyraźnie słyszy głos mamy, jak i autobusu odjeżdżającego z przystanku pod domem. Oba te bodźce są tak samo ważne, tak samo absorbujące i zupełnie nie wiadomo, na którym się skupić- Autobus odjeżdża, mama mówi/ że trzeba się ubierać, a w łazience ktoś właśnie odkręcił kran. Za dużo tego wszystkiego.

Za przetwarzanie informacji w naszym mózgu odpowiada m.in. dopamina związek chemiczny, który odgrywa ważną rolę w układzie nerwowym, U dzieci nadpobudliwych wydzielanie dopaminy prawdopodobnie nie jest zrównoważone i być może jest to jeden z powodów, dla których tak trudno jest im się skupić.

Jak mu pomóc?

Każde dziecko potrzebuje wiele zrozumienia. Ale dziecku nadpobudliwemu jest zdecydowanie trudniej. Warto pamiętać, że jego zachowanie, męczące dla otoczenia, jemu samemu sprawia również poważne problemy trudniej mu znaleźć przyjaciół, trudniej osiągnąć sukces w szkole, trudniej usłyszeć pochwałę od rodziców.

Takie dziecko żyj e w świecie wewnętrznego niepokoju i dlatego świat wokół niego powinien być bardzo uporządkowany.

WPROWADŹ RUTYNĘ

Większość dzieci lubi, kiedy rytm dnia jest stały. Znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Oczywiście nie można doprowadzać tego do absurdu, ale dzieciom nadpobudliwym rutyna zdecydowanie służy. Daje im poczucie bezpieczeństwa i stałości.

OGRANICZAJ BODŹCE

Ponieważ nadpobudliwe dziecko łatwo się rozprasza, staraj się, by w domu był spokój. Unikaj puszczania głośnej muzyki, zapraszania wielu gości naraz, ogranicz przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem. Dbaj o to, by dziecko mogło się skupić na jednej czynności. Kiedy je, niech nie gra radio. Kiedy czyta, niech nie je itd.

MÓW JASNO

Staraj się, by to, co mówisz, było jak najbardziej konkretne. Zamiast ogólnego; "znów nie posprzątałeś w pokoju", powiedz raczej: "pościel łóżko". Zamiast "ale z ciebie niezdara" powiedz: "trzymaj kubek za ucho". I nie dawaj dziecku zbyt dużo możliwości wyboru.

PLANUJ

Dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe, zaskakujące. Dlatego dobrze jest w domu wprowadzić zwyczaj planowania dnia.

Można to zrobić po śniadaniu ustalić, gdzie idziecie na spacer, co będzie na obiad, co robicie po południu, jakie obowiązki was czekają. Im dziecko jest starsze, tym ten plan powinien być bardziej szczegółowy.

STARAJ SIĘ BYĆ CIERPLIWA

To nie jest łatwe, ale awantury i kary tylko wzmagają napięcie i pogłębiają trudności dziecka. Staraj się chwalić i zachęcać je do tego, co mu się udaje, a ignoruj nieszkodliwe wygłupy.

ZADBAJ O MIEJSCE

Każde dziecko w wieku szkolnym, a zwłaszcza nadpobudliwe, powinno mieć dobre miejsce do pracy. Dobre to znaczy jasne, uporządkowane, z mała. ilością przedmiotów dookoła. Najlepszy będzie jasny blat, lampa i dwa pojemniki: na kredki i na długopisy. Pilnuj, by miejsce do pracy nie było ciemne i zagracone.

BĄDŹ ELASTYCZNA

Przygotuj się na to, że mogą cię zawieść wypróbowane gdzie indziej (i na kim innym) sprawdzone metody wychowawcze. Dziecko nadpobudliwe wymaga oczywiście ustalenia jasnych reguł (np.: obiad je się przy stole), ale nadmierny rygoryzm często daje skutki odwrotne do zamierzonych. Może warto czasem pozwolić na krótką przerwę w posiłku.

NIE OBWINIAJ SIĘ

Nic dziwnego, że mając w domu wulkan energii, czasem i ty stajesz się impulsywna i przeżywasz uczucia dalekie od macierzyńskich. Jeśli zdarzy ci się zareagować agresją, spróbuj sobie wybaczyć. Po prostu przeproś dziecko i działaj dalej. Jeżeli napady furii zdarzają ci się częściej, zwróć się o pomoc do kogoś z rodziny lub do fachowca.

Leczenie zabawą

Życie z dzieckiem nadmiernie aktywnym wymaga od nas nieustającej uwagi i inwencji. Są zabawy, które mogą (powoli, aczkolwiek dość skutecznie) przynajmniej trochę wam pomóc:

- jeżeli chcesz, by dziecko pamiętało o zamykaniu drzwi od lodówki, przyklej na niej karteczkę z napisem "zamknij mnie";

- żeby oduczyło się przerywania rozmowy, ustal specjalny kod, który będzie oznaczał "nie przerywaj" to może być palec na ustach albo jakiś tylko wam znany sygnał;

- jeśli dziecko umie pisać, namawiaj, by pisało na kartce, o czym chce porozmawiać, gdy ty przestaniesz być zajęta;

- możesz uczyć je przewidywania konsekwencji zdarzeń, bawiąc się w "Co by było, gdyby...". Wtedy dziecko ćwiczy wyobrażanie sobie rozmaitych możliwości;

- kiedy mówisz do dziecka, staraj się, by patrzyło ci w oczy;

- zamiast mówić, żeby przestało coś robić ("przestań", "uspokój się", "zostaw"), staraj się mu podsunąć, co mogłoby zacząć robić ("spójrz do zeszytu", "poszukaj kapcia", "siądź na krześle").

Metody leczenia

Jeśli sądzisz, że twoje dziecko ma zespół nadpobudliwości psychoruchowej, skontaktuj się ze specjalistą, który potwierdzi bądź obali twój e podejrzenia. Ewentualna terapia powinna być dostosowana do wieku dziecka i jego potrzeb. W zależności od typu zaburzeń stosuje się:

- psychoterapię indywidualną;

- farmakoterapię;

- ćwiczenia koncentracji uwagi i pamięci;

- terapię rodzinną;

- reedukację (jeśli pojawią się problemy w czytaniu i pisaniu).

Gdzie szukać pomocy

W Polsce leczeniem zespołu nadpobudliwości psychoruchowej zajmują się psychiatrzy dziecięcy. Można ich znaleźć w poradniach zdrowia psychicznego. Pomocy może również udzielić psycholog, on jednak na pewno nie przepisze leków.

Pocieszające jest, że objawy nadpobudliwości z wiekiem maleją, a w miarę dojrzewania dziecko coraz lepiej radzi sobie ze swoimi ograniczeniami.

Justyna DĄBROWSKA, psycholog

----------------------------------------------------------------------------

Tajemnicze ADHD to skrót od angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivlty Disorder, czyli "Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi" (często nazywany po prostu "zespołem hiperkinetycznym" lub "zespołem nadpobudliwości psychoruchowej".

Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego - DSM-IV, określa bardzo szczegółowo jakie muszą być spełnione kryteria aby można było rozpoznać ADHD. Oto one:

Kryteria DSM IV

(1) Sześć lub więcej 7, podanych poniżej objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptacje (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.

ZABURZENIA KONCENTRACJI UWAGI

• [dziecko] nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości;

• często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach;

• często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi;

• często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji;

• często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć;

• nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego - jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć domowych;

• często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkolne/ ołówki, książki, narzędzia;

• łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców;

• często zapomina o różnych codziennych sprawach

(2) Sześć lub więcej 2 podanych poniżej objawów nadruchliwości i impuisywności (nadpobudliwości psychoruchowej) musi się utrzymywać przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.

NADRUCHLIWOŚĆ

• [dziecko] ma często nerwowe ruch rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu;

• wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia;

• często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe - w szkole, w pracy, w domu;

• często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem;

• często jest w ruchu; "biega jak nakręcone";

• często jest nadmiernie gadatliwe.

IMPULSYWNOŚĆ

• często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie sformułowane w całości;

• często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej;

• często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy).

Niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności) ujawniły się przed 7 rokiem życia dziecka.

Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuj e w dwóch lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu).

Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego/ zawodowego lub szkolnego (w zakresie edukacji).

Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwój owych, schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej osobowości).

INSPIRACJE

Jak pomóc w nauce dziecku nadpobudliwemu?

Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem spotykanym u dzieci w różnych okresach ich rozwoju i stanowi istotny problem teoretyczny oraz praktyczny. Coraz częściej można spotkać w klasach już nie kilkoro, ale kilkanaścioro dzieci nadpobudliwych psychoruchowe. Skupiają one na sobie uwagę nie tylko psychologów i lekarzy, lecz również nauczycieli i rodziców głównie z powodu licznych trudności, jakie sprawiają w domu i szkole.

Używając terminu nadpobudliwość psychoruchowa, podkreślamy, że dotyczy on zarówno sfery ruchowej, jak i psychicznej. Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi.

Najbardziej widocznym, a często bardzo uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość.

Wyraża się ona w stałym niepokoju ruchowym dziecka - w ciągłym kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu, w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju itp. W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy. Dzieci te wolą gonitwy, zawody, siłowanie się, odgrywanie scen z filmów pełnych ruchu, walk i strzałów niż zabawy wymagające spokoju lub ograniczające ruch dziecka poprzez zasady i reguły. Ich nadruchliwość przejawia się również w całym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów.

U dzieci nadpobudliwych nadruchliwość ujawnia się bardzo szybko i bardzo intensywnie narasta. Wzmożone reakcje ruchowe dziecka nadpobudliwego są często następstwem jego nadmiernej pobudliwości emocjonalnej.

Wzmożona pobudliwość emocjonalna przejawia się w postaci wybuchów złości, impulsywnego działania, łatwego obrażania się, a czasem płaczliwości. Reakcjom tym towarzyszy jednocześnie nasilona aktywność ruchowa. Poza tym obserwuje się wzmożoną wybuchowość, skłonność do bijatyk dokuczliwość, niezdyscyplinowanie wobec dorosłych czy niechęć do podporządkowania się kolegom. Dzieci te są niewytrwałe w zabawie i w pracy, wykazują skłonność do zniecierpliwienia, nie znoszą oczekiwania. Jednocześnie obserwuje się zmienność (labilność) nastrojów przechodzących od radosnego podniecenia do smutku i gniewliwości. Reakcje uczuciowe tych dzieci wskazują, na pewną niedojrzałość emocjonalną i odpowiadają często reakcjom dzieci znacznie młodszych. Nie zrównoważenie emocjonalne i niedojrzałość uczuciowa powodują, że dzieci nadpobudliwe są mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się, tracą zapal, zaczynają działać w sposób niezorganizowany, porzucają rozpoczęte zadania.

Nadpobudliwość przejawia się również w działalności umysłowej dziecka.

W tym zakresie obserwuje się objaw, który Pawłów, nazwał wzmożonym odruchem orientacyjnym. Manifestuje się on kierowaniem przez dziecko uwagi na każdy niemal bodziec płynący z otoczenia. Ten brak wybiórczości w kierowaniu uwagą oraz trudność w koncentrowaniu jej na określonym przedmiocie lub czynności w danej chwili są charakterystyczne dla dzieci nadpobudliwych- Następstwem tego rodzaju zaburzeń uwagi są często: zapominanie, roztargnienie, chaotyczność itp.

Nowa sytuacja angażuje zainteresowanie dziecka, odrywając je od dotychczasowego działania, które zostawia ono niedokończone lub wykonuje byle zbyć. Skupienie się na zadaniu i wytrwaniu przy nim aż do końca wymaga tak dużego wysiłku, że bardzo szybko dochodzi u dzieci nadpobudliwych do zmęczenia. Należy podkreślić, że możliwości intelektualne, poziom myślenia, rozumowanie, pamięć nie odbiegają u większości dzieci nadpobudliwych od poziomu uznanego za normę dla danego wieku. Niektórzy badacze uważają/ że dzieci nadpobudliwe mają trudności w wykonywaniu zadań wymagających planowania i syntetyzowania w myśleniu, jak również w wykonywaniu czynności angażujących funkcje wzrokowo-ruchowe.

Wśród uczniów mających trudności w nauce jest poważny procent dzieci przejawiających wzmożoną pobudliwość psychoruchową

Niepowodzenia w nauce spowodowane są przeważnie przez wiele czynników współwystępujących ze sobą i warunkujących się wzajemnie. Trudności w nauce, których dziecko nie może przezwyciężyć, przeważnie powodują zniechęcenie, brak motywacji do nauki i wywołują różne rodzaje nieprawidłowych zachowań mających na celu uniknięcie przykrości związanych z niepowodzeniem w szkole. Z biegiem czasu utrwala się wadliwa postawa wobec obowiązków szkolnych, wobec nauczycieli i całej szkoły. Pojawienie się trudności w nauce u dzieci nadpobudliwych może mieć dwie zasadnicze przyczyny, które najczęściej komplikują się wzajemnie, stawiając dziecko w szczególnie niekorzystnej sytuacji:

• fragmentaryczne zaburzenie rozwojowe współwystępujące z nadpobudliwością;

• dezorganizujący wpływ nadpobudliwości na przebieg czynności przejawiający się w zaburzeniach uwagi, w chaotyczności, w wahaniach mobilizacji i znacznej męczliwości.

Ostateczne powodzenie lub niepowodzenie dziecka nadpobudliwego w nauce uzależnione jest od tego, jak ustosunkujemy się do stwierdzonych trudności i ich przyczyn i jak szybko udzielimy mu właściwej pomocy.

Trudności spowodowane fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi w zakresie analizy i syntezy wzrokowej lub słuchowej bądź sprawności manualnej można stwierdzić już na początku nauki w klasie I lub II. Dotyczą one przede wszystkim nauki czytania i pisania, a przejawiają się w postaci specyficznych błędów w przedłużającym się okresie literowania lub sylabizowania przy czytaniu, w bardzo brzydkim piśmie itp.

W przypadkach dzieci przejawiających fragmentaryczne zaburzenia rozwojowe nadpobudliwość psychoruchowa, z jednej strony, wpływa dezorganizująco na pracę dziecka (trudności koncentracji uwagi, chaotyczność, brak precyzji, itp.), z drugiej - wywołuje niewłaściwe postawy rodziców, które ujawniają się również przy okazji trudności w nauce. Rodzice, a także nauczyciele, są skłonni uważać, że przyczyną niepowodzeń jest zachowanie dziecka lub jego niechęć do pracy, a nie obiektywne trudności

Tego rodzaju opinia wywołuje najczęściej wzmożenie rygorów zamiast konkretnej pomocy. Błędy popełnione wówczas przez rodziców nasilają nadpobudliwość i pogłębiają niewłaściwą postawę ucznia. Wykrycie prawidłowej przyczyny trudności w nauce jest warunkiem właściwego przeciwdziałania niepowodzeniom, a powinno ono nastąpić w pierwszej i drugiej klasie.

U dzieci o prawidłowym rozwoju funkcji poznawczych obserwuje się również dezorganizujący wpływ nadpobudliwości. Ujawnia się ona głównie w braku systematyczności i chaotyczności pracy, w nieporządku oraz w nierównomiernych osiągnięciach w nauce.

W I i II klasie stwierdzamy obniżony poziom czytania i pisania

Szczególnie zaburzona jest czynność graficzna. Nadpobudliwość psychoruchowa staje się przyczyną różnych błędów w czytaniu i pisaniu, sugerując, że mamy do czynienia z nieprawidłowościami funkcji poznawczych. Tak więc nauka czytania i pisania dzieci nadpobudliwych wymaga szczególnej uwagi i kontroli od klasy pierwszej, nawet gdy nie stwierdza się dysharmonii rozwoju. Najczęstszym zaleceniem dla udoskonalenia czytania jest skłanianie dzieci do głośnego czytania, co powoduje ogólne zniechęcenie do czytania w ogóle. Tę zależność stwierdza się szczególnie u dzieci nadpobudliwych. Trudności mobilizacji, koncentracji uwagi, przy braku opanowania techniki czytania, powodują bardzo szybkie zmęczenie i dziecko przestaje śledzić treść i nie przyswaja jej.

Korzystniejsze dla dziecka jest przyzwyczajanie i wdrażanie go do czytania dla przyjemności, które odbywa się cicho.

Sprawdzianem, czy dziecko zrozumiało to, co przeczytało, może być krótka rozmowa na ten temat.

Bywa jednak, że przy zbyt długich opowiadaniach dziecko nadpobudliwe nie może doczekać się zakończenia, niecierpliwi je własne wolne tempo czytania i odrzuca książkę. Warto wtedy przeczytać mu jakiś fragment, aby znów w ciekawszym momencie zachęcić do czytania samodzielnego.

Zabiegiem terapeutycznym w wychowaniu dzieci nadpobudliwych są również zajęcia ręczne. Większość dzieci nadpobudliwych ma zaburzona, motorykę rąk, głównie w zakresie precyzji ruchów, przy przeciętnej ich szybkości. Jest to często przyczyną brzydkiego pisma, a nawet błędów w pisaniu, gdyż trudniej wytwarzają się u nich automatyzmy ruchowe. Konieczne jest w nauczaniu początkowym przeprowadzenie w domu kilkuminutowych ćwiczeń graficznych, w postaci uważnego i starannego przepisywania tekstu lub pisania ze słuchu.

Dla poprawienia sprawności ruchowej rąk pożądane są: majsterkowanie, malowanie, rysowanie, wycinanie itp.

Dzieci, u których psycholog stwierdza poważny stopień deficytów fragmentarycznych, powinny być reedukowane przez osobę fachową. Rodzice przy najlepszych chęciach nie są przygotowani do prowadzenia zajęć reedukacyjnych i robiąc błędy mogą sprawę pogorszyć. Często nie rozumieją, że dziecko może mieć kłopot z rozróżnianiem dźwięków lub ze składaniem tych dźwięków w całość.

Stan ciągłego pobudzenia wpływa w sposób charakterystyczny na czynności dzieci nadpobudliwych. Wykazują one zmienność zarówno w przebiegu czynności, jak i ogólnego zachowania się w trakcie wykonywanych zadań.

W zadaniach wymagających pewnej systematyczności, koncentracji i dokładności połączonej z szybkością działania u dzieci nadpobudliwych obserwuje się dodatkowe ruchy, zbędne z punktu widzenia celu zadania, wzmożenie gadatliwości i ogólnego niepokoju. Towarzyszy temu nierównomierne tempo pracy i narastające zmęczenie. U podłoża zjawiska zmienności występuje stałe wzmożenie odruchu orientacyjnego przy jednoczesnej łatwej wyczerpywalności układu nerwowego. Z tym też wiążą się zaburzenia uwagi u dzieci nadpobudiiwych. Wzmożony odruch orientacyjny i niezdolność eliminowania bodźców nieistotnych z punktu widzenia zadania uniemożliwia dziecku koncentrację uwagi.

Dzieci nadpobudliwe, na skutek zaburzeń uwagi, znacznie mniej korzystają z lekcji niż ich rówieśnicy.

Odrabianie lekcji w domu jest koniecznym dopełnieniem nauki w szkole

Lekcje powinny być odrabiane o tej samej porze, kiedy w domu jest najmniejszy ruch. Dziecko po powrocie ze szkoły powinno odpocząć, po czym usiąść do odrabiania lekcji w warunkach ciszy i spokoju. Należy dopilnować, aby przy odrabianiu lekcji na stole było to, co służy pracy. Uczeń powinien pracować samodzielnie, a rodzic powinien od czasu do czasu sprawdzić, czy dziecko pracuje i pomóc, gdy ma trudności. Przy odrabianiu lekcji musimy kłaść nacisk na wyrabianie w dziecku zdolności do samokontroli. Dzieci nadpobudliwe, wychowywane w domu, kontrolowane, a jednocześnie wdrażane do samodzielnej pracy, w szkole nie powinny mieć poważniejszych kłopotów. Należy pamiętać, że tak jak dom może niweczyć pracę szkoły, tak szkoła może udaremnić wysiłki domu. Dlatego potrzebna jest ścisła i uzgodniona współpraca.

Dla szkoły dziecko nadpobudliwe bywa uczniem uciążliwym, dlatego dzieci te powinno umieszczać się w różnych klasach równoległych. Należy również rozsadzić je w ławkach w sposób zaplanowany.

Dzieci nadpobudliwe powinny siedzieć na przedzie

Dobór kolegi w ławce też powinien być przemyślany tak, aby uczeń nadpobudliwy nie wpływał ujemnie na sąsiada. W postępowaniu i ocenie ucznia nadpobudliwego należy brać pod uwagę wszystkie charakterystyczne dla niego cechy, a. przede wszystkim zmienność jego pracy i zachowania.

Nie należy dziecka nadpobudliwego nagle wyrywać do odpowiedzi, bo jest to dodatkowy bodziec pobudzający i dezorganizujący zarówno działanie, jak i myślenie.

Uczeń nadpobudliwy powinien być często angażowany w tok lekcji, aby pobudzić jego zainteresowanie i ukierunkować właściwie jego aktywność.

Dziecko nadpobudliwe wychowywane przez szkołę i dom w sposób uzgodniony, gdy nie dopuszcza się do tego, aby było przyczyną konfliktu między nauczycielem a rodzicami, może być nie tylko dobrym uczniem czyniącym postępy w nauce, ale również aktywnym członkiem grupy społecznej, jaką test klasa i ma wszelkie szansę prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.

Bogusława Buda

Autorka jest nauczycielką nauczania zintegrowanego w Szkole Podstawowej nr 11 w Rzeszowie. Pełny tekst artykułu zostanie opublikowany w kolejnym numerze wydawanego przez PODN czasopisma „Kwartalnik Edukacyjny".

Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych. Nadpobudliwość psychoruchowa.

Wychowanie możemy określić jako proces długotrwały, skomplikowany. Na jego przebieg wpływaj ą czynniki, które warunkują się wzajemnie, działają w różnorakich powiązaniach i współ za l e znoś ciach. Rodzice są osobami, które kierują tym procesem, pełnią rolę wiodącą. Prawidłowy przebieg procesu wychowawczego zależy właśnie od nich. Osobowość dziecka oraz jego sposoby zachowania i reagowania kształtują takie czynniki, jak warunki bytowe, stosunki między dorosłymi w otoczeniu rodzinnym dziecka, grono osób towarzyszących w zabawie oraz wiele innych elementów współczesnego świata. Aby realizować określony proces wychowawczy, należy nie tylko liczyć się z tak wielką ilością wpływów działających na dziecko, ale je modyfikować i regulować tak, aby stworzyć na j korzystniej s ze warunki prawidłowego rozwoju, Ponadto rozwój uwarunkowany jest w pewnym stopniu zespołem wrodzonych cech indywidualnych dziecka. Ulegają one zmianom w trakcie wychowania, jednocześnie wpływają na postawy rodziców, wychowawców; Kształtują ich oczekiwania i oceny, a czasem przysparzają trudności w realizacji określonego celu wychowawczego.

Istnieją, dzieci, które są wychowankami trudnymi lub nawet bardzo trudnymi do prowadzenia - choćby ze względu na to, że uzyskanie skutecznych wyników wychowania wymaga w ich przypadku zastosowania specjalnych metod i środków oddziaływania. Do dzieci tych należą dzieci nerwowe i nerwicowe. Rozróżnia się termin "nerwowy" od "nerwicowy". Otóż mimo pewnych biologicznych uwarunkowań zachowania nerwicowe są nabyte i wyuczone, nie zaś wrodzone. Dzieci o specyficznych cechach układu nerwowego przyswajają sobie te zachowania Łatwiej od innych dzieci, które takich cech nie mają, a stają się nerwowe dopiero pod wpływem określonych stymulacji środowiska zewnętrznego. Jeśli te zachowania utrwala, się w postaci pewnych symptomów typowych dla jednostki nozologicznej zwanej nerwicą, to możemy mówić o zachowaniach nerwicowych. U dzieci nerwice występują w innej postaci niż u dorosłych. Dzieci nerwowe są skłonne do zaburzeń nerwicowych, przybierających u nich specyficzne formy; są to dzieci, u których pewne zachowania neurotyczne już się pojawiły, ale nie w takim nasileniu, by można było je kwalifikować jako zachowania nerwicowe.

Istnieje wiele propozycji podziału zaburzeń nerwicowych. Najbardziej rozpowszechniony w Polsce jest podział oparty na ujmowaniu tych zaburzeń jako zakłócenia dynamiki procesów nerwowych. Wyodrębnia się dzieci nadpobudliwe i zahamowane, przy czym jak hiperaktywność, jak hipoaktywność mogą przejawiać się w sferze ruchowej, poznawczej i emocjonalno-uczuciowej.

Nadmiernie pobudliwe dzieci to te, u których równowaga procesów nerwowych jest zachwiana w taki sposób, że proces pobudzenia uzysku j e przewagę nad procesem hamowania. Trudno jest przesądzać o tym, czy nadpobudliwość ruchowa ma charakter wyłącznie funkcjonalny. Nie możemy w wielu przypadkach stwierdzić, ale również nie można wykluczyć uszkodzenia struktury układu nerwowego.

To, że dziecko wykazuje wzmożoną pobudliwość, to w pewnych granicach może być właściwością typologiczną układu nerwowego. Może również być przejawem jego zaburzeń. Spośród czterech podstawowych typów układu nerwowego, należy wyróżnić przede wszystkim typ silny, ale zrównoważony, odpowiadający temperamentowi cholerycznemu.

Dzieci o tym typie układu nerwowego odznaczają się silnym procesem pobudzenia i stosunkowo słabszym procesem hamowania. W codziennym życiu są one skłonne do kłótni, zaczepek i bójek. Gdy zajdzie potrzeba potrafią być bardzo aktywne i przedsiębiorcze. Trudno jest im powstrzymać się w porę od działania tam, gdzie jest to wskazane.

Jeżeli chodzi o dzieci o słabym typie nerwowym, to można u nich zaobserwować okresową lub stałą nadmierną pobudliwość o specyficznym charakterze. Dzieci te szybko się nużą, męczą i po krótkotrwałym, a niezbyt silnym wybuchu wpadają w stan bierności i apatii.

Nadmierną pobudliwość , która wyraża się silną, często niedostosowaną do podniety reakcją, spotkać można również w sferze reakcji wegetatywnych. W tych przypadkach nadpobudliwości psychoruchowej towarzyszą takie cechy, jak np. reakcje naczyniowe (czerwienienie się i nagłe bledniecie), zaburzenia snu, ogryzanie paznokci, lęki nocne, moczenie nocne itp.

Dzieci po przebytych chorobach zakaźnych oraz innych schorzeniach, wyniszczających organizm, odznaczają się często wzmożoną pobudliwością.

Nadpobudliwość psychoruchowa wyraża się wyraźnie w sferze motorycznej zwiększona liczbą wykonywanych przez dziecko aktów ruchowych oraz niecelowo zwiększonym zakresem poszczególnych ruchów docelowych. Pojedyncze ruchy dziecka są szybkie, ale mało ekonomiczne. Dlatego też większość czynności docelowych wykonywana jest przez dzieci nadpobudliwe (pomimo pozornego pośpiechu) bardzo powoli. Dzieci nadpobudliwe stale "kręcące się" i " wiercące", zazwyczaj powoli i nieudolnie ubierają się i rozbierają, myją i czeszą.

Inną cechą charakterystyczną zachowania dzieci nadpobudliwych ruchowo jest zmienność postawy ciała. Nie potrafią one nieruchomo stać, siedzieć ani leżeć nawet przez chwilę, stale zmieniają pozycję. Kiedy jest to w określonej sytuacji społecznej niemożliwe, zachowując tę samą zasadniczą pozycję, przemieszczają kończyny i tułów w najbardziej różnorodny sposób.

Oprócz wyładowań ruchowych podległych w zasadzie woli dziecka, choć coraz bardziej jej kontroli się wymykających, obserwujemy u dzieci nadpobudliwych serie wyładowań mimowolnych, zwanych tikami. Tiki występują najczęściej u dzieci w wieku szkolnym, jakkolwiek można je spotkać niekiedy również w wieku przedszkolnym. Tikami nazywamy szybkie, krótko trwające skurcze poszczególnych mięśni lub całych grup mięśniowych.

U danego dziecka utrzymuje się zazwyczaj ten sam uporczywie występujący rodzaj tiku, np. zaciskanie powiek (lub jednej powieki), mruganie powiekami (lub jedną powieką), ruchy mięśni warg, unoszenie brwi do góry itp. Oprócz mięśni twarzy, tiki mogą obejmować mięśnie szyi, barków, poszczególnych kończyn oraz tułowia. Znane są również tiki w zakresie mięśni oddechowych, prowadzące do serii napadów wdechów, pociągania nosem, pokasływania itp. Nieraz dziecko na skutek tików wydaje różne dźwięki nieartykułowane zbliżone do szczekania, mlaskania, chrząkania, oraz artykułowane, polegające na mimowolnym wymawianiu sylab, a nawet poszczególnych słów.

Badania wykazują, iż tiki zjawiają się najczęściej u dzieci o dużej pobudliwości ruchowej, wychowywanych w surowej dyscyplinie, które są zmuszane stale do kontroli własnych ruchów i własnego zachowania. Tiki nasilają się z reguły w sytuacjach trudnych, wzmagających wysiłek umysłowy i napięcie emocjonalne dziecka, zmniejszają się zaś w okresach, kiedy układ nerwowy dziecka nie jest przeciążony pracą, znikają całkowicie w czasie snu. Właściwe "wyżycie" ruchowe dziecka, powodujące naturalne odprężenie i zmęczenie fizyczne, stanowi j eden z elementów terapeutycznych.

W przeciwieństwie do tików zanikających w czasie snu, znane są u dzieci nadpobudliwych wyładowania mięśniowe pojawiające się właśnie we śnie. Są to zrywania mięśniowe. Polegają one na kilkakrotnym lub pojedynczym drgnięciu całego ciała lub tylko jednej kończyny w czasie snu dziecka, najczęściej zaś w chwili zasypiania.

Istotnym objawem u dzieci nadpobudliwych są zaburzenia snu. Najczęściej przejawiają się w opóźnionym zasypianiu, przedwczesnym budzeniu się, spłyceniu snu oraz w przerwach we śnie.

Im młodsze dziecko i im słabszy jest jego układ nerwowy, tym więcej wymaga ono odpoczynku.

Przyjrzyjmy się wychowaniu dziecka nadpobudliwego w wieku przedszkolnym.

Dziecko w okresie od trzeciego do siódmego roku życia poznaje świat poprzez zabawę. Poprzez nią uczy się również kontaktów z ludźmi oraz przygotowuje do zadań, które czekają je w szkole. Im lepiej zorganizuje się wychowanie dziecka w tym okresie, tym mniej kłopotów będzie sprawiało, łatwiejszy będzie jego start w szkole. W tym okresie dziecka dom rodzinny jest decydującym czynnikiem w wychowaniu.

Dziecko w tym czasie doskonali wiele umiejętności. Coraz wyższy poziom osiąga jego sprawność ruchowa zarówno w zakresie ruchów całego ciała, jak i w zakresie ruchów rąk. Z końcem okresu przedszkolnego dziecko umie dobrze biegać, swobodnie poruszać się po schodach. Wiele dzieci w tym wieku jeździ na rowerze, próbuje jazdy na łyżwach, nartach. Stają się bardziej samodzielne przy ubieraniu, stale mają kontakt z kredkami, farbami. Zależnie od warunków, w jakich dziecko przebywa, zdobywa te umiejętności w mniejszym czy też w większym stopniu. Równowaga emocjonalna dziecka w wieku przedszkolny jest jeszcze chwiejna. Reakcje zbyt silne w stosunku do bodźca je wywołującego łatwo ulegają zmianom, wahaniom, w miarę zmieniających się bodźców. Ogólny nastrój dziecka możemy określić jako pogodny, skłonne do śmiechu, czasem obraża się lub płacze, ale te stany szybko mijają. Dziecko swe uczucia ukazuje w sposób spontaniczny, jednak w ciągu pobytu w przedszkolu można zauważyć stabilizację emocjonalną przejawiającą się w zdolności hamowania reakcji nie aprobowanych przez otoczenie.

Zdobycie tychże osiągnięć jest zarówno rezultatem dojrzewania układu nerwowego, jak również prawidłowo przebiegającego procesu wychowawczego.

Nadpobudliwość psychoruchowa w okresie przedszkolnym przejawia się w całej działalności dziecka.

Wymagania stawiane dziecku są stopniowo coraz większe. Dziecko nadpobudliwe często nie może im sprostać nie dlatego, że jest "złośliwe" czy też "uparte". Dlatego tak się dzieje, ponieważ samo nie może sobie poradzić z regulowaniem własnego działania. Tak się dzieje, kiedy od dzieci nadmiernie ruchliwych wymaga się spokojnego siedzenia przy stole, czy też spokojnego słuchania np. opowiadanej bajki. To, że dziecko nie może spełniać wymagań rodziców, czy wychowawców, ciągle narażone są na narzekania i strofowania, co powoduje napięcia emocjonalne, które dziecko rozładowuje w płaczu, w wybuchu złości, agresji. Kiedy do tych negatywnych ocen dojdzie jeszcze niechętna postawa wobec dziecka, chłód lub całkowite odrzucenie uczuciowe, dziecko czuje się osamotnione i stara się różnymi sposobami zwrócić na siebie uwagę. Sposoby te nie zawsze są akceptowane przez otoczenie. Powoduje to zatem nowe konflikty, napięcia.

Podstawową działalnością dziecka jest zabawa i na tym terenie można zaobserwować różnorodne objawy nadpobudliwości. Dziecko nadpobudliwe przedkłada ponad wszystko zabawy ruchowe. Angażuje się w nie emocjonalnie z taką silą, że często wtórnie pobudzają je jeszcze bardziej.

U dzieci, u których nadmierna ruchliwość jest dominującą cechą, należy dbać o to, by nie hamować jej nadmiernie i pozwolić na zaspokojenie potrzeby ruchu; z drugiej strony należy dziecko "trenować" w zajęciach i czynnościach wymagających spokoju i skupienia. Należy pamiętać o to, by w przedszkolu zajęcia ruchowe organizowane w formie gier i zabaw ruchowych, czy też zajęć rytmicznych powinny być przeplatane zajęciami "cichymi", jak rysowanie, słuchanie opowiadań. Wówczas dziecko będzie miało możność zaspokojenia potrzeby ruchu, a jednocześnie będzie "ćwiczyło" umiejętność hamowania nadmiernej ruchliwości. Podobne rozłożenie zajęć powinno mieć miejsce również w domu dziecka.

Należy zachęcać dziecko do rysowania, oglądania audycji telewizyjnych dla przedszkolaków. Dziecko nadpobudliwe nie wytrwa jednak zbyt długo w spokoju, w jednej pozycji. Reakcje dorosłych, typu: "nie spiesz się!", "bądź cicho!", jeszcze bardziej rozpraszają dziecko- Należy wpływać na ukierunkowanie jego uwagi poprzez włączenie się do rysowania, skierowanie zainteresowania na nową postać. Całe to oddziaływanie powinno odbywać się bez pośpiechu. Należy unikać długich, rozwlekłych przemówień. Dziecko w tym wieku nie jest w stanie śledzić wywodu dorosłego. Wszystkie uwagi powinny być krótkie, zwięzłe, jasne, nie powinny być rozkazem, a raczej propozycją bez oznak zniecierpliwienia. Opiekunowie i rodzice dzieci nadpobudliwych powinni przy nich działać powoli i spokojnie. Nie można pozwolić, aby niepokój dziecka udzielił się opiekunom.

Zabawy ruchowe dziecka powinny być ograniczone regułami gry, albo ściśle określonym czasem.

Co do zabaw na podwórku z innymi dziećmi, należy pamiętać, by odbywały się one pod kontrolą dorosłych/ gdyż dzieci nadpobudliwe łatwo popadają w konflikty z innymi dziećmi towarzyszącymi w zabawie: łatwo niecierpliwią się, dążą do natychmiastowego zaspokojenia swych chęci, są skłonne do agresji. Zasada niewtrącania się do dziecięcych kłótni, "bo i tak za chwilę się pogodzą", w tym wypadku nie jest słuszna. Należy interweniować i regulować zachowanie dziecka nadpobudliwego, skłaniać do ustępstw i doprowadzić do zgodności interesów obu zwaśnionych stron, chociażby przez zmianę toku zabawy lub jej treści.

Jeżeli dziecko nadpobudliwe wyczerpuje się w przedszkolu i jest zmęczone zarówno nadmiarem bodźców, jak i koniecznością samokontroli, należy raczej skrócić dzienny czas pobytu dziecka w przedszkolu. Zmęczenie dziecka nie powinno powodować przerw w uczęszczaniu do przedszkola. Po długiej nieobecności dziecka, trudno jest mu się przystosować do środowiska, które wydawałoby się doskonale jemu znane. Często rodzice pozwalają dziecku "odpocząć" od przedszkola, wyspać się, po len i uchować itp. Tłumaczą takie postępowanie tym, że dorośli również chętnie nie poszliby czasem do pracy". Zapominają przy tym, że dorośli mają wieloletni trening w szybkim dostosowywaniu się do zmieniających się warunków; dla dziecka nadpobudliwego jest to dodatkowy wysiłek, czego dowodem jest opór dziecka przed ponownym pójściem do przedszkola.

W przypadku wystąpienia nerwicowych objawów u dziecka nadpobudliwego należy zwrócić się o pomoc do lekarza. Jednocześnie należy zastanowić się nad przyczynami, które mogły ten stan wywołać. Jeżeli przyczyna tkwi w przedszkolu, należy z przedszkola zrezygnować w ogóle lub zmienić je.

Bardzo ważny jest bliższy kontakt między wychowawcą w przedszkolu a rodzicami. Jest to ważne, gdyż rodzice, by prawidłowo wychowując swoje dziecko, muszą wiedzieć, jak reaguj e ono na różne sytuacje w grupie, jak zachowuje się w czasie zajęć. Wychowawczyni również wiele może skorzystać z doświadczeń matki.

Podsumowując: hamowanie aktywności dzieci nadpobudliwych nie przyczynia się do usunięcia trudności wychowawczych, jakie one sprawiają. Napominanie tych dzieci, aby były spokojne, nie biegały, nie kręciły się, może przynieść tylko chwilowy skutek. Dzieciom nadpobudliwym trzeba natomiast zapewnić odpowiednie warunki działania, które rozładowałyby ich napięcie, kierować ich energię na czynności społecznie użyteczne i jednocześnie przynoszące im satysfakcję. Niezależnie od tego trzeba chronić te dzieci przed nadmiarem bodźców o działaniu podniecającym i stwarzać sytuacje do treningu samokontroli i opanowania.

CHARAKTERYSTYKA DZIECKA NADPOBUDLIWEGO

1. Brak koncentracji

słucha nieuważnie
nie jest w stanie skupić się na szczegółach
łatwo się rozprasza pod wpływem zewnętrznych zdarzeń
nie pamięta, co miało robić
jest mało spostrzegawcze
często buja w obłokach
w środku zdania zapomina, o czym mówiło

2. Impulsywność

wyrywa się z odpowiedzią, zanim zostanie zadane pytanie
często przerywa innym
podejmuje pochopne decyzje
wydaje się agresywne, bo nie umie powstrzymać się od natychmiastowego zaspokajania potrzeb
łatwo, bez zastanowienia, akceptuje cudze pomysły

3. Nadmierna ruchliwość

nie jest w stanie usiedzieć na miejscu
ma często nerwowe ruchy rąk lub nóg
nie umie spokojnie bawić się ani odpoczywać
często jest nadmiernie gadatliwe, hałaśliwe
często robi rzeczy bardzo ryzykowne, nie umiejąc przewidzieć konsekwencji
ma kłopoty z wieczornym zaśnięciem

4. Kłopoty w relacjach z dziećmi

ma zazwyczaj nie najlepszą pozycję w grupie, często jest samotne
nie umie przegrywać
jest zwykle niepewne i nieśmiałe, ma złe zdanie na własny temat
nie umie czekać na swoja kolej

10 PRÓŚB NADPOBUDLIWEGO DZIECKA

Pomóż mi skupić się na jednej czynności
Chcę wiedzieć, co się zdarzy za chwilę
Poczekaj na mnie, pozwól mi się zastanowić
Jestem w kropce, nie umiem tego zrobić; pokaż mi wyjście z sytuacji
Chcę od razu wiedzieć czy to co robię jest zrobione dobrze
Dawaj mi tylko jedno polecenie na raz
Przypomnij mi, żebym się zatrzymał i pomyślał
Dawaj mi małe zadania do wykonania - gdy cel jest za daleko - gubię się
Chwal mnie choć raz dziennie, bardzo tego potrzebuję
Wiem, że potrafię być męczący, ale czuję, że rosnę, gdy okazujesz mi swą miłość.