Zawadzka D., Emigracja w listach Lelewela [w:] Romantycy i Europa pod red. M. Piwińskiej, Warszawa 2006, s. 89-105.
Joachim Lelewel jako „najbardziej znana w świecie postać polskiej emigracji polistopadowej”:
- „samotnik brukselski”
- znany historyk
- człowiek rządu powstańczego
- polityk o poglądach lewicowych
- patriarcha polskiej demokracji
- pionier badań historycznych w obrębie numizmatyki i kartografii.
Listy Lelewela jako próba odpowiedzi na pytanie: Czym była emigracja dla niego zarówno jako społeczność polska na obczyźnie jak i emigracja jako indywidualne doświadczenie wygnania i kontaktu z Zachodem:
- prowadzenie korespondencji jako ważniejszy ze sposobów bycia emigrantem i działania
- intryganctwo i plotkarstwo w listach
- zatrudnienie literackie jako jedyne źródło utrzymania na obczyźnie
- emigracja jako tułactwo, wychodźstwo, bycie niedobitkiem lub kaleką.
Potrójna rola Lelewela w listach jako: bohatera, świadka historii oraz metodologa badań historycznych:
- pilnowanie prawdy historycznej
- sprzeciw przeciwko mieszaniu poezji z historią („romansowieniu historii”)
- stworzenie pojęcia „człowieka historycznego”.
Napisanie przez Lelewela autobiografii pt. Przygody w poszukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich na zamówienie Żupańskiego:
- biografia naukowa trudna w lekturze
- opowieść o życiu miejscami przypominająca księgę przychodów i rozchodów
- epicka metafora drogi i podróży.
Sprawa dotarcia biblioteki Lelewela z Polski do Belgii:
- niemożność kontynuowania prac badawczych
- wieloletnie ukrywanie zbioru przez brata Prota
- podział zbioru na dwie części, z których jedna wyrusza przez Poznań a druga przez Kraków
- długoletnia podróż zbiorów (7 i 12 lat)
- obraz rozmijania się Lelewela i jego biblioteki jako wizerunek „rozjeżdżającej się tożsamości poszukiwacza rzeczy narodowych polskich”.
Stosunek Lelewela do emigracji na początku wygnania:
- przywództwo emigracyjne
- promowanie idei zjednoczenia tułactwa pod egidą sejmu starego, a potem emigracyjnego
- wieloletnie próby skonfederowania wszystkich odłamów lub chociaż obozu demokratycznego
- pisanie odezw i protestów.
Poglądy Lelewela na temat:
- emigracji belgijskiej i francuskiej
- niezależności materialnej chroniącej godności emigranta i sprawy polskiej
- podejmowania cudzoziemskich funkcji publicznych
- zatrudnienia na dowolnym stanowisku.
Odrzucenie przez Lelewela proponowanych mu posad przez kraj jego emigracji:
- profesury w Wolnym Uniwersytecie Brukselskim
- stanowiska konserwatora królewskiego gabinetu numizmatycznego.
Obraz Francji zrównanej z Rosją w liście opublikowanym w Pielgrzymie Polskim po pieszej podróży z Francji do Belgii:
- porównanie traktowania polskich emigrantów przez Francuzów z traktowaniem polskich zesłańców przez Rosjan.
Kompleks emigracji Lelewela jako zdrady:
- pragnienie wieści z kraju
- apelacje do rodaków w kraju o wybaczenie
- prowadzenie rejestru emigracyjnych porodów i poronień.
Życie emigracyjne w Belgii przez 30 lat:
- dogodne położenie Brukseli pomiędzy Paryżem a Londynem
- szlak przelotowy pomiędzy Polską a resztą świata
- chęć spolonizowania miejscowych gazet.
Ewelina Tubacka, II rok lat-pol