Rozdział 17
Animacja społeczno - kulturowa
Józef Kargul (Pedagogika społeczna - Pilch, Lepalczyk)
Współcześnie pedagodzy coraz częściej zwracają uwagę na potrzebę nie tylko systematycznej edukacji szkolnej, ale i społeczno-kulturalnej animacji dzieci i młodzieży. Wskazują na konieczność wspomagania młodego pokolenia w dostrzeganiu wartości tkwiących w kulturze wysokiej, w rozbudzaniu potrzeb i nawyków z tym związanych oraz w nabywaniu umiejętności samodzielnego udziału w dobrach kulturowych za pomocą określonych form uczestnictwa. Wielu pedagogów realizację tego zadania postrzega w odpowiednich działaniach podejmowanych przez wszystkich nauczycieli - w ramach różnych zajęć szkolnych i pozaszkolnych, związanych z wymogiem korelacji interndyscyplinarnej. Również w założeniach programowych edukacji regionalnej wskazuje się na potrzebę wdrażania dzieci i młodzieży do samodzielnego poznawania regionalnego dziedzictwa kulturowego i podejmowania działalności społeczno-kulturalnej. Idea animacji społeczno-kulturalnej powinna zatem znaleźć swoje zastosowanie w edukacji regionalnej młodego pokolenia.
Podejmując analizy nad animacją społeczno-kulturalną rozpatrywaną z perspektywy edukacji regionalnej młodzieży, przedstawi się jedynie niektóre zagadnienia z zakresu tej szerokiej problematyki. Z tego względu wskaże się kolejno na: istotę animacji społeczno-kulturalnej młodzieży, teleologię animacji społeczno-kulturalnej w edukacji regionalnej, zadania nauczyciela w dziedzinie animowania młodzieży do aktywnego udziału w życiu społeczno-kulturalnym regionu, metodyczno-organizacyjne aspekty animacji społeczno-kulturalnej i jej znaczenie w życiu młodzieży.
Definicja
Animacja społeczno-kulturalna- jako kategoria socjalizacyjna i kulturowa - jest terminem rozpatrywanym w perspektywie edukacji permanentnej, opartej na wartościach uniwersalnych, ogólnoludzkich, a zarazem swoistych dla różnych wspólnot regionalnych i jednostek do nich przynależących. Pedagodzy postrzegają ją w kontekście integrującej się Europy i wyzwań współczesnego świata. Akcentują konieczność łączenia problemów edukacji z szeroko rozumianą kulturą.
Pedagodzy najczęściej znaczenie animacji społeczno-kulturalnej wyprowadzają od słów łacińskich: anima - dusza i animo - ożywiać, tchnąć ducha. Interpretują ją i odnoszą do ożywiania czegoś, dawania życia czemuś, wprowadzania w ruch i ożywiania kogoś, zachęcania, pobudzania, skłaniania do działania. W związku z tym animacja społeczno-kulturalna jest określana „...jako kierunek działania wśród ludzi i z ludźmi, mający na celu ułatwienie im udziału w bardziej aktywnym i twórczym życiu, jako proces ożywiania, pobudzania jednostek i grup do działania, jako sztuka poszukująca różnych metod czy też zespół metod edukacyjnych”. Ma ona bezpośredni związek z charakterem współczesnego społeczeństwa. Różni się od pacy kulturalno-oświatowej, od upowszechniania kultury, usług kulturalnych i twórczości. W animacji społeczno-kulturalnej przyjmuje się, iż dane środowisko ma własne treści kulturowe. Są one intensyfikowane poprzez animację.
Animacja społeczno-kulturalna nie ma własnych wzorów zachowań. Zakłada bowiem, iż wzorce mają być kształtowane przez same animowane społeczności. Pobudza także społeczności, np. lokalne do samodzielnego zaspokajania określonych potrzeb. Animator umiejętnie pobudza aktywność osób i stymuluje ją. W związku z tym animacja społeczno-kulturalna nie jest twórczością, lecz jedynie formą aktywizacji zachowań twórczych w dziedzinie społecznej, kulturalnej, religijnej, edukacyjnej, sportowej, komunikowania społecznego i integracji.
Odnosząc powyższe określenie do młodzieży, należy zauważyć, iż animacja społeczno-kulturalna młodzieży polega na świadomym pobudzaniu młodzieży do działania, ożywianiu jej, zachęcaniu, dodawaniu bodźca do aktywnego udziału w życiu społeczno-kulturalnym, jak też na motywowaniu, stymulowaniu, inspirowaniu do twórczego działania w różnych płaszczyznach życia. Tak określona animacja jest pewnym bodźcem dla życia umysłowego, fizycznego i uczuciowego młodzieży zamieszkującej określony obszar celem zachęcania do podjęcia różnych działań, które przyczynią się do jej rozwoju, pozwolą młodzieży lepiej wyrazić siebie i dadzą poczucie przynależności do wspólnoty społeczno-kulturowej. Wychowawca pełniący rolę animatora jedynie umiejętnie pobudza i stymuluje aktywność społeczno-kulturalną młodzieży. Wspomaga też młode osoby w kształtowaniu postaw i relacji ze społecznością w poszukiwaniu coraz lepszych jakości życia oraz nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów międzyludzkich. Animacja społeczno-kulturalna młodzieży koncentruje się więc nie tyle na przekazie gotowej wiedzy o kulturze elitarnej, co na kulturze własnej określonej grupy, do której młodzież przynależy z racji urodzenia czy/i zamieszkania.
Nauczyciel animator zajmuje się rozwijaniem relacji w grupie albo między osobami, niezależnie do jakości tych relacji czy ich przedmiotu. Nie chce on nauczać o kulturze ani propagować jej nieprzemijających wartości, lecz dąży do tego, by każdy młody człowiek sam umiał je odkrywać i odnaleźć poprzez uświadomienie sobie, czym jest kultura związana z codzienną egzystencją, wyrażająca się w sposobie bycia, w codziennym życiu i obcowaniu z ludźmi. Umożliwia młodzieży odkrywanie wartości tkwiących w dziełach kultury oraz stwarza okazje, aby kultura ta rozwijała się, doskonaliła i stanowiła cel nadrzędny rozwoju młodych osób i zbiorowości.
W kontekście powyższych analiz można stwierdzić, iż animacja społeczno-kulturalna jest stymulowaniem takich sposobów życia młodzieży, uczestnictwa w kulturze, spędzania czasu wolnego, które uzdalniają młodzież do podejmowania działalności społeczno-kulturalnej, nacechowanej dobrowolnością wysiłku, świadomością celu, samodzielnością w zakresie podejmowanych działań związanych ze zdobywaniem wiedzy o kulturze społeczności lokalnej. Wymaga ona odpowiednich strategii postępowania dydaktyczno-wychowawczego nauczycieli-animatorów, ukierunkowanego na przygotowanie młodzieży do podejmowania działań innowacyjnych i autokreacyjnych.
Animacja, jej istota, rodzaje i formy.
Jak pisze J. Żebrowski zagadnienia animacji społeczno-wychowawczej i kulturalnej zajmują ostatnio coraz więcej miejsca w literaturze pedagogiczno-socjologicznej wielu krajów. Rośnie zapotrzebowanie na usługi kulturalno-oświatowe i pedagogiczne dla ludzi w różnym wieku.
W okresie przemian ustrojowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, w czasie budowania demokratycznych struktur społecznych oszukuje się różnych sposobów pobudzania aktywności obywateli w środowiskach lokalnych. Jednocześnie transformacja ustrojowa, poza skutkami pozytywnymi, niesie szereg zagrożeń cywilizacyjnych związanych z przyspieszonym tempem rozwoju ekonomicznego i pojawieniem się problemów charakterystycznych dla społeczeństwa. Wszystko to staje się powodem zarówno do poszukiwania sposobów wspomagania ważnych inicjatyw społecznych, jak i reagowania na patologie. Zadanie to stara się wypełnić animacja społeczno-kulturalna. Kierunek ten najpełniej rozwinął się we Francji jako nurt oświaty ludowej, a następnie znalazł liczne odniesienia w działalności społecznej, wychowawczej i kulturalnej innych krajów. P.Besnard omawiając definicje, zakres i zasady animacji społeczno-kulturalnej zwraca uwagę, że: ,,Animacja, która stanowi wsparcie dla małych grup i niewielkich wspólnot oraz zróżnicowanych zajęć, staje się środkiem pobudzania aktywnego udziału jednostek w życiu społecznym. Odgrywa rolę mocnego antidotum wobec tej patologii życia społecznego, która wynika z zerwania komunikacji z innymi ludźmi, z izolacji jednostki, utraty tradycyjnych norm odniesienia i wszelkich gwarancji metaspołecznych, co zapewniło egzystancjalne bezpieczeństwo człowieka.” J. Żebrowski, omawiając problemy animacji społeczno- -kulturalnej, odwołując się m.in. do doświadczeń francuskich podkreślając, że wkracza ona w wiele dziedzin życia społecznego, kulturalnego, ekonomicznego, sportowego stanowi nową koncepcję upowszechniania edukacji i kultury. Autor pokazuje drogi kształtowania się zawodu animatora w kontekście badań pedagogicznych prowadzonych wśród pracowników kultury w Polsce.
Według M. Kopczyńskiej, teoria animacji społeczno-kulturalnej ( w skrócie ASK ) zakłada, że zmieniły się odniesienia społeczne. Postępująca demokratyzacja życia społecznego ma doprowadzić do demokracji kulturalnej i jest sposobem jej realizacji. W tym rozumieniu animacja społeczno-kulturalna to dziedzina aktywności i usług budujących ustrój komunikowania społecznego i ekspresji. M. Kopczyńska wymienia społeczne funkcje ASK:
adaptacyjną i integracyjną, edukacyjną i rozwoju kulturalnego, rekreacyjną, regulacji życia społecznego, innowacyjną i krytyczną.
Szeroko określane funkcje animacji społeczno-kulturalnej stały się podstawą do utworzenia charakterystyki zawodu animatora kultury.
Animator kultury to nie tylko zawód, ale także powołanie do tego, aby być z ludźmi, pobudzać ich twórczą aktywność, kreować sytuacje ważne społecznie, wywoływać zdarzenia artystyczne. Aby to powołanie w sobie odnaleźć, człowiek wybierający ten zawód, poza wiedzą i umiejętnościami animacyjnymi powinien uczyć się wrażliwości, otwierania na innych, szukania w życiu wartości uniwersalnych.
Animacja społeczno-kulturalna jest dziedziną życia społecznego; główny jej cel sprowadza się do zmiany postaw jednostek i stosunków interpersonalnych poprzez bezpośrednie oddziaływanie. Oddziaływanie to dokonuje się w toku różnych czynności, wspomaga je pedagogika, odwołując się do metod aktywnych.
Animacja implikuje trzy ściśle połączone ze sobą procesy:
1) proces odkrywania- chodzi tu o stworzenie takich warunków, aby grupa i każda jednostka ujawniła swoje problemy, wątpliwości, pragnienia; w animacji kulturalnej proces ten dokonuje się poprzez styczność z dziełami i twórcami;
2) proces tworzenia związków- to kontakty ludzi między sobą, jak również z dziełami i twórcami; u podstaw tych związków leży wzajemne zrozumienie i porozumienie oraz konflikt i negacja;
3) proces twórczości- wyraża się dzięki sprzężeniu jednostek i grup z ich otoczeniem poprzez ekspresję, inicjatywę, odpowiedzialność i działania twórcze( P. Besnard ).
Jak twierdzi A. Mioduszewska procesy te są ze sobą połączone i charakteryzują najbardziej istotne cechy animacji; ich celem jest w stosunku do grup i jednostek inspirowanie twórczości w miejsce powtarzania i wynalazczości zamiast imitacji.
Animacja społeczno-kulturalna młodzieży znajduje swoje ukonkretnienie poprzez przyjęte przez dane środowisko wychowawcze i animatorów własne treści kulturowe, np. z zakresu edukacji regionalnej. Intensyfikowanie tych treści jest jednym z podstawowych celów animacji społeczno-kulturalnej, w której akcentuje się wiadomości z zakresu regionalnego dziedzictwa kulturowego, umiejętności i sprawności praktyczne związane z aktywnym, a zarazem odpowiedzialnym uczestnictwem w społeczności lokalnej. W tym procesie animacji młodzież - poprzez samodzielne i dobrowolne uczenie się i działanie - nabywa szeroko rozumianą kulturę regionalną, a w jej obrębie określone wiadomości o dziedzictwie kulturowym regionu i umiejętności potrzebne do życia w małej ojczyźnie. Animacja społeczno-kulturalna młodzieży - w jej wymiarze regionalnym - wiąże się zatem z permanentnym zdobywaniem wiedzy o najbliższym środowisku oraz z kształtowaniem postaw społecznych i innowacyjnych młodych osób, ich kompetencji i zdolności autokreacyjnych. Zmierza do stwarzania przez nauczyciela sytuacji pobudzających młodzież do samodzielnego i dobrowolnego zdobywania wiedzy o kulturze regionu i związanych z tym umiejętności oraz do podejmowania działań, które tworzą lub mogą tworzyć specyficzne relacje w społeczeństwie lokalnym, np. między młodzieżą a środowiskiem naturalnym, młodzieżą a kulturą, młodzieżą a starszym pokoleniem. Chodzi tu o: aktywizowanie zachowań młodzieży opartych na istniejących w małej ojczyźnie wzorach, rozwój zainteresowań młodzieży kulturą regionalną, zaoferowanie młodzieży możliwości bycia aktywnym podmiotem własnego rozwoju i rozwoju swojej społeczności, wywoływanie u młodzieży chęci do podjęcia samodzielnej aktywności społeczno-kulturalnej w regionie i na rzecz wspólnoty lokalnej poprzez stymulację.
Teleologia animacji społeczno-kulturalnej młodzieży w zakresie edukacji regionalnej związana jest integralnie z podstawowymi celami tej kategorii edukacji, a więc z:
wyposażaniem ucznia w zasób wiedzy o własnym regionie;
wydobywaniem uniwersalnych wartości tkwiących w regionie;
wprowadzaniem ucznia w świat wartości środowiska;
kształtowaniem tożsamości pluralistycznej.
Dążenie do osiągnięcia wyżej wymienionych celów wymaga wspomagania młodzieży w permanentnej, a zarazem integralnym rozwoju osobowym, stosownie do ich predyspozycji intelektualnych, w którym znaczącą rolę spełniają procesy ukierunkowane na poznawanie i umiłowanie małej ojczyzny oraz kształtowanie tożsamości regionalnej.
Podejmowane przez młodzież formy aktywności w zakresie edukacji regionalnej służą rozwijaniu, doskonaleniu i wzbogacaniu własnej osobowości w kierunku osiągania dojrzałości ludzkiej. Mają pomagać młodzieży w lepszym poznawaniu wielowymiarowego dziedzictwa kulturowego, w rozszerzaniu wiedzy o historii regionu w powiązaniu z tradycjami własnej rodziny oraz wiedzy o kulturze własnego regionu i jej związkach z kulturą narodową. Dzięki temu młodzież może tworzyć więzi z małą ojczyzną, rozwijać tożsamość regionalną i uświadamiać sobie różnorakie przynależności człowieka (np. do rodziny, szkoły, regionu, parafii). To z kolei stanowi podstawę do nabywania umiejętności aktywnego udziału w życiu regionu. Prowadzi też do ugruntowania poczucia tożsamości narodowej. Wymaga jednak stopniowego, a zarazem pogłębionego i permanentnego poznawania wartości tkwiących w kulturze regionalnej oraz zainteresowania aspektami kulturowymi.
Stymulując społeczno-kulturalną aktywność młodzieży w zakresie edukacji regionalnej, trzeba zwracać uwagę na treści związane z życiem kulturowym i społeczno-gospodarczym regionu oraz budzić w nich świadomość wzajemnego związku problematyki kulturowej i społecznej z gospodarczą i ekologiczną. Tak ukierunkowana animacja służy rozwojowi intelektualnemu, emocjonalnemu i wolitywnemu, związanemu z procesem integralnego nauczania i wychowania. Może chronić młodzież przed: niewłaściwym pojmowaniem kultury regionalnej, hołdowaniem stereotypowi sprzeczności między dziedzictwem regionu a dziedzictwem narodowym, przed pejoratywnym rozumieniem tego, co ma wymiar lokalny. Wspomaga więc poczucie dumy z przynależności do danej wspólnoty lokalnej i stwarza warunki do samodzielnego działania na rzecz małej ojczyzny.
Uwzględniając wyżej wymienione cele animacji społeczno-kulturalnej młodzieży w zakresie edukacji regionalnej, trzeba pamiętać, iż podstawowym warunkiem tego procesu jest aktywność młodzieży w świadomym dążeniu do realizacji zamierzonego zadnia związanego z poznawaniem lub pogłębianiem regionalnego dziedzictwa kulturowego. Nie chodzi tu jedynie o jednorazowe działania. Proces tworzenia więzi z regionem zaczyna się i jest możliwy dzięki ciągłemu jego poznawaniu, odkrywaniu związku jego teraźniejszości z przeszłością oraz własnego udziału w łańcuchu pokoleniowym. Umożliwia włączenie młodzieży w działanie społeczności lokalnej, w rozwiązywanie jej problemów, przez co następuje proces przemiany sposobu myślenia młodych osób. Młodzież przestaje postrzegać wszystkie procesy i zjawiska społeczno-kulturowe przez pryzmat własnej osoby, a za punkt wyjścia przyjmuje potrzeby wspólnoty lokalnej, z którą się identyfikuje i traktuje ją jako grupę odniesienia. Stopniowo też podejmuje refleksję nad własnym zachowaniem i wartościami kulturowymi.
Animator
• ułatwia, […] pośrednik, pas transmisyjny pomiędzy różnymi partnerami;
• ma odrobinę większą wiedzę niż cała reszta, która z nim pracuje;
• nie wprowadza swoich pomysłów autorytarnie;
• umie wypracować kompromis między demokracją a skutecznością;
• jest spoiwem, zwornikiem pomysłów, nawet tego, żeby się po prostu spotkać;
• wprowadza kulturę wymieniania uwag, doświadczeń, spotkań;
• ma umiejętności interpersonalne, tzn. nie odstręcza od siebie, gdzieś tam w jakiś sposób
fascynuje na różnych poziomach swoją pomysłowością, osobowością, przeszłością, tym, kim jest.
Jeśli chce się zorganizować coś, to trzeba sobie mniej więcej zapewnić publiczność,
mieć poczucie, że jest sens to robić, czasami to jest tak, że od razu wiadomo i że trzeba to zrobić szybko, bo zaraz ucieknie, a czasami to się tak ciągnie, że nie wiadomo czy to w ogóle wypali, czy warto.