ROZDZIAŁ I

ROZDZIAŁ I

OCHRONA PRZYRODY W POLSCE

1. Ochrona przyrody w prawodawstwie polskim

Ochrona przyrody czyli „zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody i jej składników, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt, przyrody nieożywionej oraz krajobrazu”, wymaga podjęcia odpowiednich działań organizacyjnych i prawnych.

Akty prawne w dziedzinie ochrony przyrody

1. Ustawa o ochronie przyrody z 1991r., gruntownie znowelizowana w 2000r. Reguluje zagadnienia związane z polityką państwa w zakresie ochrony przyrody. Nakłada obowiązki na organy państwowe, organy jednostek samorządu terytorialnego, osoby fizyczne i prawne oraz inne jednostki organizacyjne, których działalność wpływa na przyrodę. Ustawa określa cele, zasady i formy ochrony krajobrazu, przyrody ożywionej i nieożywionej. Porusza sprawy związane z gospodarowaniem zasobami i składnikami przyrody, z ochroną walorów krajobrazowych, terenów zieleni, drzew i krzewów.

2. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980r.

„Określa zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowanie jego wartości”

3. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1995r w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt

4. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995r w sprawie ochrony gatunkowej roślin

5. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywieniowej z dnia 24 stycznia 1984r w sprawie ochrony ryb i raków

6. rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie ustanawiania parków narodowych

7. zarządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie ustanawiania rezerwatów przyrody

8. zarządzenia wojewodów w sprawie tworzenia parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i pomników przyrody.

Istnieją również liczne przepisy szczegółowe dotyczące zagadnień

związanych m.in. z ochroną wód i powietrza, ochrona przed hałasem, ochrona powierzchni ziemi, ochroną zieleni w miastach.

1. Aktualna organizacja ochrony przyrody w Polsce

Ochroną przyrody zajmuje się państwo, jego organa prawodawcze, wykonawcze, sądownictwo, instytucje naukowe, społeczne, administracja terenowa, samorządy, fundacje, stowarzyszenia i wiele innych - każda z instytucji w sposób samorządny i właściwy dla siebie.

W strukturze zarządzania ochroną przyrody w Polsce najwyższą

instancją jest Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, w imieniu którego nadzór pełni Główny Konserwator Przyrody i konserwatorzy wojewódzcy podlegający wojewodom. Wszystkie ważniejsze decyzje dotyczące ochrony przyrody Minister konsultuje z Państwową Radą Ochrony Przyrody, której zadaniem jest m.in. ocena stanu ochrony przyrody, opiniowanie aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody oraz przedstawianie wniosków. Rada wybiera ze swojego grona przewodniczącego i dwóch zastępców oraz ustala regulamin. Kadencja Członków Rady trwa 3 lata. Ministrowi podlega: Krajowy Zarząd Parków Narodowych, Departament Ochrony Przyrody oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, której zadaniem jest kontrolowanie stanu środowiska i przestrzegania zasad jego ochrony. Dyrekcje Parków Narodowych także podlegają Ministrowi właściwemu do spraw środowiska . Dyrektor ustala zasady udostępniania parku narodowego oraz stawki opłat za wstęp. Jest on upoważniony do wydawania decyzji administracyjnych w sprawie ochrony przyrody na terenie parku. Organem doradczym dyrektora jest Rada Parku Narodowego.

W terenie organami administracji rządowej do spraw ochrony przyrody są wojewodowie, w gestii których leży powoływanie parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, ustanawianie pomników przyrody oraz obejmowanie ochroną gatunków roślin i zwierząt (ale jedynie na terenie danego województwa). Organem doradczym wojewodów są Wojewódzkie Komisje Ochrony Przyrody, natomiast organami podległymi są Lokalne Zarządy Parków Krajobrazowych.

Ustanawianie lokalnych obiektów chronionych tj. zespołów przyrodniczo - krajobrazowych i użytków ekologicznych, gospodarowanie zielenią na terenie gminy, a także sporządzanie planów przestrzennego zagospodarowania to zadania, które w zakresie ochrony przyrody pełnią samorządy terytorialne.

Wśród organizacji społecznych i pozarządowych główną rolę odgrywa Liga Ochrony Przyrody (powstała w 1928r.), a także Polskie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze, Polski Klub Ekologiczny, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Łowiecki, Komitet Ochrony Orłów, Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Wspólnota na Rzecz Wszystkich Istot.

Problematyką ochrony przyrody zajmują się także instytuty naukowe i placówki badawcze Polskiej Akademii Nauk (Instytut Ekologii czy Ochrony Przyrody), wydziały wyższych uczelni o kierunkach powiązanych z ochroną przyrody.

2. Obszary chronione w Polsce

System obszarów chronionych stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi. Podstawowym celem tworzenia obszarów chronionych jest ochrona zasobów przyrody przed dewastacją, ochrona osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej , zapewnienie równowagi przyrodniczej, stworzenie warunków do rozwoju poszczególnych gatunków roślin i zwierząt a także ekologiczna ochrona terenów zdewastowanych. „Konieczność ochrony przyrody wynika także z eksplozji demograficznej. Od momentu utworzenia pierwszego parku narodowego na świecie liczba ludności na Ziemi powiększyła się pięciokrotnie, produkcja przemysłowa wzrosła 100 razy, z zużycie energii 500 razy”.

Parki narodowe

Jednym z podstawowych elementów tego systemu są, tworzone w

drodze rozporządzenia Rady Ministrów, parki narodowe. Park narodowy obejmuje obszar nie mniejszy niż 1000 hektarów, wyróżniający się walorami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi ,społecznymi i dydaktycznymi. Obejmuje jeden lub więcej ekosystemów wcale lub niewiele przekształconych przez człowieka. Ochronie podlega w nim cała przyroda oraz swoiste cechy krajobrazu. Obowiązujące prawo przewiduje obowiązek sporządzania dla każdego parku narodowego planu jego ochrony na 20 lat. Parki są udostępnione do zwiedzania - przebiegają przez nie szlaki turystyczne, piesze, rowerowe, narciarskie, wodne i konne. Turysta ma obowiązek poruszania się po wytyczonych szlakach. Szlak czerwony to szlak główny, wiodący przez cały teren z najbardziej atrakcyjnymi walorami; szlaki pozostałe - doprowadzają do szlaku głównego lub obejmują inne tereny parku niż powyżej. Na obszarze parku wytyczane są także ścieżki dydaktyczne.

Ochrona przyrody w parkach narodowych wykonywana jest w formie ochrony ścisłej (biernej) - eliminującej całkowicie ingerencję człowieka, częściowej (czynnej) - dopuszczającą ingerencję przywracającą naturalny stan, oraz w formie ochrony krajobrazu - polegającą na zachowaniu swoistych cech krajobrazu w danym regionie. W parkach obowiązuje także ochrona gatunkowa roślin i zwierząt.

Obecnie w Polsce jest 23 parki narodowe: Babiogórski, Białowieski, Biebrzański, Bieszczadzki, Borów Tucholskich, Drawieński, Gorczański, Gór Stołowych, Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Narwiański, Ojcowski, Pieniński, Poleski, Roztoczański, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Ujście Warty, Wielkopolski, Wigierski i Woliński. Łączna powierzchnia parków to 314 534 ha, co stanowi 1% ogólnej powierzchni kraju.

Funkcjonujące w Polsce parki narodowe rozmieszczone są w miarę równomiernie na terenie kraju i reprezentują główne rejony geograficzne i strefy krajobrazowe: pas nadmorski, pas pojezierzy, Polskę Środkową, pas wyżyn oraz góry. Polskie parki narodowe można nazwać parkami leśnymi, gdyż średnio około 62% powierzchni parków zajmują lasy (wyjątek stanowi Narwiański Park Narodowy, Park Narodowy Ujście Warty, gdzie lasy zajmują 1% powierzchni oraz Słowiński i Biebrzański Park Narodowy (po około 25%).

Warto wiedzieć, że 15 polskich parków narodowych uzyskało najwyższą, drugą kategorię w ocenie ICUN, 7 parków znalazło się na liście rezerwatów biosfery UNESCO (Babiogórski, Słowiński, Białowieski, Tatrzański, Karkonoski, Bieszczadzki, Kampinoski Park Narodowy), 2 parki otrzymały Dyplom Europy (Białowieski i Bieszczadzki Park Narodowy), 2 objęte są ochroną w ramach konwencji Ramsar (Słowiński i Biebrzański Park Narodowy) a Białowieski Park Narodowy został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Rezerwaty przyrody

Zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie przyrody, rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych. Wokół rezerwatu może być utworzona otulina, zabezpieczająca jego obszar przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

W odróżnieniu od parku narodowego obowiązujące prawo nie stawia dla rezerwatu przyrody wymagań co do wielkości tego rodzaju obszarów chronionych. Obecnie obejmują one obszary o wielkości od jednego do kilku tysięcy hektarów.

Tworzenie rezerwatów służy zachowaniu jednorodnych ekosystemów oraz umożliwia przetrwanie dziko żyjących gatunków roślin i zwierząt łącznie z ich siedliskami. Rozróżniamy rezerwaty ścisłe i częściowe. Tylko w tych pierwszych wykluczona jest wszelka ingerencja człowieka. Ze względu na przedmiot ochrony rezerwaty dzieli się na leśne, wodne, torfowiskowe, stepowe, krajobrazowe, florystyczne, faunistyczne, przyrody nieożywionej.

Rezerwaty przyrody tworzone są rozporządzeniem wojewody. W Polsce utworzono 1354 rezerwaty o łącznej powierzchni 148 964 ha, co stanowi 0,5% ogólnej powierzchni kraju.

Parki krajobrazowe

Tworzone na mocy rozporządzeń właściwego wojewody „obszary chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem ich utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania” . Zwykle jest to teren z urozmaiconą rzeźbą, wodą, lasami i zabytkami kultury. Wokół parku może być utworzona otulina, czyli strefa ochronna, zabezpieczająca go przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych.

Obowiązujące prawo wymaga sporządzenia i realizacji planu ochrony na 20 lat dla każdego parku krajobrazowego. Zasady korzystania z parku określa jego dyrektor, którego organem doradczym jest rada parku krajobrazowego. Na terenie parku przewiduje się rozwój różnych form turystyki poznawczej.

Łączna powierzchnia 120 parków krajobrazowych utworzonych w Polsce wynosi 2 569 178 ha, co stanowi 8% ogólnej powierzchni kraju.

Obszary chronionego krajobrazu

Czwarty element krajowego systemu obszarów chronionych,

obejmujący tereny wyróżniające się krajobrazowo, o różnych ekosystemach, podlegające zagospodarowaniu. Obszary te umożliwiają ochronę całej różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Ich zagospodarowanie powinno uwzględniać zachowanie równowagi biologicznej systemów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. Systemy te stanowią korytarze ekologiczne dla parków narodowych oraz krajobrazowych. Obszary chronionego krajobrazu umożliwiają zaspokajanie potrzeb związanych z turystyką masową i wypoczynkiem.

Obszary chronionego krajobrazu tworzone są rozporządzeniem wojewody. W Polsce jest 270 takich obszarów o łącznej powierzchni 7 277060 ha, tj. 23% ogólnej powierzchni kraju.

3. Inne formy ochrony przyrody w Polsce

Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt

Ochrona ta jest wprowadzana w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Ma na celu uchronienie przed wyginięciem rzadkich gatunków dziko występujących roślin i zwierząt, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

Wyróżniamy dwie formy ochrony gatunkowej- całkowitą i częściową. Ochronie gatunkowej całkowitej podlegają gatunki roślin, których nie wolno przenosić na inne miejsce, zrywać, ścinać w całości lub w części, niszczyć, nie mogą być przedmiotem handlu ,zabrania się przenoszenia oraz wywożenia za granicę oraz gatunki zwierząt, których nie wolno zabijać , płoszyć, chwytać , niszczyć gniazd i legowisk, przenosić z naturalnego miejsca bytowania oraz zabroniony jest wywóz z a granicę i handel.

Ochronie gatunkowej częściowej podlegają niektóre gatunki roślin, ze względu na ich właściwości lecznicze i przemysłowe. W wyznaczonym okresie ich wegetacji dozwolone jest ich pozyskiwanie w określonych ilościach, za zgodą Głównego Konserwatora Przyrody. Przykładami może być: płucnica islandzka, paprotka zwyczajna, porzeczka czarna czy kalina koralowa.

W coraz większym zakresie wykorzystywane są nowoczesne metody ochrony gatunkowej m.in. restytucja gatunków np. żubra czy wielu gatunków ptaków drapieżnych. Monitoring gatunków rzadkich, zagrożonych i ginących opiera się na Czerwonych listach i Czerwonych księgach prowadzonych według zasad przyjętych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych .

Ochrona indywidualna

Spośród obiektów objętych ochroną indywidualną wyróżnione zostały pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo - krajobrazowe.

1. pomniki przyrody - „ to cenne, wyróżniające się obiekty przyrody ożywionej i nieożywionej o szczególnej wartości pod względem naukowym, kulturowym, historycznym, krajobrazowym”. Ustanawiane są rozporządzeniem wojewody. Zalicza się do nich:

• okazałe i zabytkowe drzewa (Dąb Bartek, Wiąz Jagiełły)

• skupienia drzew (skupisko dębów w Rogalinie)

• aleje (aleja lipowa w Rzucewie)

• skały (Maczuga Herkulesa w Ojcowie, „Pielgrzym” w Górach Stołowych)

• jaskinie (Raj, Piekło)

• głazy narzutowe („Dwunastu Apostołów” w Pucku, „Trygłów”)

• parki wiejskie

2. stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej - „chronią ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca, występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub utworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych”

3. użytki ekologiczne - to naturalne zbiorniki wodne, stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, skarpy, wydmy, starorzecza, a także inne pozostałości ekosystemów, znaczące pod względem zachowania unikatowych typów środowisk i zasobów genowych

4. zespoły przyrodniczo - krajobrazowe - cenne fragmenty naturalnego i kulturowego krajobrazu ze względu na zachowane wartości estetyczne (celem może być np. zachowanie cennych widoków krajobrazowych).

Stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo - krajobrazowe ustanawiane są przez wojewodę oraz władze lokalne (starostwo lub gmina).

Niezależnie od działań ochronnych, które przewidziane zastały w Ustawie o ochronie przyrody część zasobów przyrodniczych Polski chroniona jest na podstawie przepisów o ochronie lasów. Właśnie z ochroną lasów związane jest utworzenie leśnych kompleksów promocyjnych, których zadaniem jest „ wdrażanie zasad trwałego rozwoju i zrównoważonej gospodarki leśnej, w tym również przez ochronę różnorodności biologicznej”

ROZDZIAŁ II

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH

2.1. Położenie geograficzne i administracyjne

Park Narodowy Gór Stołowych został utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 16 września 1993r na terenie istniejącego wcześniej parku krajobrazowego. Obejmuje polską część Gór Stołowych, należących do Sudetów Środkowych, przy granicy polsko - czeskiej.

Administracyjnie Park Narodowy Gór Stołowych znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego. W otulinie parku położone są znane uzdrowiska Kudowa Zdrój, Polanica Zdrój i Duszniki Zdrój, które stanowią bazę turystyczną dla Gór Stołowych.

Dyrekcja parku i jego Ośrodek Dydaktyczno - Muzealny mieszczą się w Kudowie Zdroju przy ulicy Słonecznej 31.

2.2. Powierzchnia i granice parku

Park zajmuje powierzchnię 6340 ha, z czego 5779 ha to obszary leśne. Wokół parku znajduje się strefa ochronna o łącznej powierzchni przekraczającej 10 000 ha. Obszary ochrony ścisłej to 48 ha, a powierzchnia labiryntów to około 100 ha.

„Granice parku biegną od Błędnych Skał koło Bukowiny Kłodzkiej i Pstrążnej na południe, a dalej wzdłuż drogi dojazdowej do Szosy Stu Zakrętów i zachodnim podnóżem Kruczej Kopy do szosy pomiędzy Dańczowem i Gołaczowem, następnie w górę doliny Dańczówki do Darnkowa i na południowy wschód na Grzbiet Lecha, skąd na północny wschód do doliny Złotnowskiego Potoku i skrajem środkowego piętra (Kopa Śmierci, Skały Puchacza, Urwisko Batorowskie i Hanula). W Batorowie granica skręca na północ i przez Batorówek dochodzi do północno wschodniej krawędzi środkowego piętra ze Skalnymi Grzybami nad Wambierzycami. Stąd cały czas wiedzie podnóżem do granicy państwowej nad zalewem w Radkowie.”

Granice parku obejmują centralny, przyległy do granicy polsko - czeskiej obszar gór z najwyższymi wierzchołkami: Szczeliniec (919m npm) , będący zarazem najwyższym wzniesieniem tych gór, Skalniak (915 m npm), Narożnik (895m npm). Jest to teren z największym nagromadzeniem form skalnych np. w kształcie wież, baszt, ambon, grzybów skalnych, ostańców, stołów, postaci ludzkich czy labiryntów.

1. Walory turystyczne środowiska naturalnego

Walorami turystycznymi środowiska naturalnego nazywa się „zespół elementów przyrodniczych, które są przedmiotem zainteresowania turysty. W tym znaczeniu walorem może być klimat, woda, ukształtowanie powierzchni, budowa geologiczna, roślinność itd., ale również konkretny krajobraz naturalny”.

Formy skalne

Góry Stołowe stanowią jedyny w Polsce przykład gór płytowych i charakteryzują się wyjątkowo jednorodną budową geologiczną. Na płycie piaskowca zalegają margle i łupki, a pod nimi zachowały się szczątki piaskowca ciosanego, tworząc kulminacje Małego i Wielkiego Szczelińca. Nazwa gór trafnie oddaje ich kształt, gdyż zwłaszcza z daleka sylwetka Szczelińca przypomina stół. Park Narodowy Gór Stołowych jako jedyny w Polsce został utworzony ze względu na niezwykły i nieporównywalny z żadnym innym krajobraz. Budowa geologiczna i procesy erozyjne doprowadziły do powstania oryginalnych form skalnych o fantastycznych kształtach - w postaci wież, grzybów, maczug, kolumn, skalnych labiryntów. „Woda, przedostając się przez spękania, stopniowo wypłukiwała i rozpuszczała skały, wchodząc z nimi w reakcje chemiczne. W ten sposób piaskowce dzieliły się na bloki. Jednocześnie ich górne części podlegały erozji wietrznej. Woda, która nie mogła przeniknąć przez leżące głębiej margle, gromadziła się u podstawy piaskowców, powodując ich szybką erozję i podcinając bloki, które z czasem przewracały się”. Tak właśnie powstawały skalne labirynty i inne formy skalne. Wyjątkowym skupieniem takich form jest kulminacyjne wzniesienie Gór Stołowych - Szczeliniec Wielki. Do najciekawszych możemy zaliczyć: „Kwokę” (o kształcie, przypominającym z boku ptaka na gnieździe), „Kaczęta”, „Wielbłąda”, „Słonia”, „Pannę”, „Sowę”, „Dzban”, „Kazalnicę”, „Stopę Olbrzyma” i „Fotel Pradziada”, na którego bocznej ścianie zachowały się ślady po tablicach upamiętniających pobyt króla Fryderyka Wilhelma II i Fryderyka Wilhelma III. Ze Szczelińcem wiążą się najstarsze w Sudetach i jedne z najstarszych w Europie formy turystyki zorganizowanej. Szczególnie atrakcyjny dla turystów jest labirynt skalny „Piekiełko” o głębokości 17 m. i długości około 100 m., którego pionowe skały obrastają mchem , a na dnie nawet latem zalega śnieg. „Piekiełko” „stanowi najcenniejszy przyrodniczo obiekt ze względu na występowanie tu unikatowej flory wątrobowców, charakterystycznych dla skał granitowych, a nie piaskowcowych”. Panuje tu specyficzny mikroklimat o niskiej temperaturze i dużej wilgotności powietrza. Z Piekiełka stromo do Góry prowadzą schody przez Czyściec, Diabelski Stół aż na taras widokowy Niebo z Kołyską - potężnym głazem dającym się rozkołysać. Z tarasu roztacza się widok na Radków, Wzgórze Ścinawskie i Góry Sowie. Na krawędzi urwiska Szczelińca stoi głowa ponad 100 - metrowego „Małpoluda”(fot.1.). Jest to jedna z najefektowniejszych skał Parku Narodowego Gór Stołowych (...) Widać na niej zarówno ciosowe spękania piaskowca, jak i delikatniejsze ślady erozji wietrznej”. Obecnie częściej skała ta nazywana jest „Mamutem”.

Fot. 1. Skała Małpolud w masywie Szczelińca Wielkiego, fot. Paweł Fabijański

Źródło:[ Fabijański P. Parki narodowe. Poznań, s. 62.]

Na szczyt Szczelińca prowadzą, zbudowane przez Frantza Pabla, kamienne schody z przełomu XVIII i XIX w., które służą zwiedzaniu do dziś (po pewnych przeróbkach). Przez Szczeliniec Wielki prowadzi pierwsza w polskich górach ścieżka dydaktyczna zwana „Ścieżką Skalnej Rzeźby”. Zachodnia część masywu Szczelińca Wielkiego - Szczeliniec Mały nie jest udostępniana do zwiedzania. Wznoszą się tu liczne skałki, ale na ogół nie mają własnych nazw.

Na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych znajduje się obszar ochrony ścisłej - Błędne Skały o powierzchni ok. 22 ha. Jest to labirynt szczelin z zespołem osobliwych form skalnych, o wysokości od 6 do 11 metrów. Korytarze ciągną się przez wiele kilometrów, przy czym niektóre z nich są tak wąskie, że trzeba się przez nie przeciskać bokiem. Wielkie bloki skalne pokryte są porostami, jagodami i karłowatymi świerkami. Najbardziej znane skały to „Kurza Stopka”, „Skalne Siodło”, „Labirynt”, „Wielka Sala”, „Lwia Łapa”, „Końska Noga”, „Kuchnia”. Jedną z najbardziej znanych skałek jest „Kasa”, którą tworzy wąska szczelina, w której bocznej ścianie znajduje się naturalne okienko. Fantazyjne kształty grzybów, maczug lub baszt tworzą niepowtarzalną scenerię „skalnego miasta”. Z punktu widokowego, na platformie „Skalne Czasze”, widoczny jest m.in. Szczeliniec Wielki, miejscowość Machov, a przy dobrej widoczności - Karkonosze. W pobliżu Błędnych Skał znajduje się „Głaz Trzech Krzyży”, na którym wyryto szereg dat upamiętniających ujęcie przemytników. „Błędne Skały od dawna stanowiły atrakcję turystyczną, docierano do nich początkowo przez Czermną i Bukowinę, ale już w 1771 r zbudowano specjalną drogę przez Jakubowice. Opowiadano o ich labiryncie mrożące krew w żyłach historie, o zaginionych i zmarłych z głodu wędrowcach. Zwiedzano je tylko z miejscowym przewodnikiem”.

Między Batorowem i Karłowem znajduje się grupa oryginalnie ukształtowanych form skalnych, w kształcie maczug, grzybów, baszt i bram. Są to Skalne Grzyby. Formy te, rozrzucone na długości 2 km, posiadają własne nazwy: „Borowik”, „Zrośnięte Grzyby”, „Piętrowe Grzyby”, „Pingwinki”, „Głowa Psa” (ze względu na kształt bywa także nazywana „Młotem” lub „Kowadłem”), „Berło Ducha Gór”. Pewnego rodzaju symbol Skalnych Grzybów stanowią „Trzy Borowiki”. Wśród niezliczonych skałek o fantazyjnych kształtach, przez lasy świerkowe i poręby prowadzi „Szlak Skalnych Grzybów”. Skalne Grzyby to jedna z największych atrakcji krajoznawczych nie tylko Gór Stołowych, ale także całych Sudetów.

Wciąż jednym z ładniejszych zakątków parku są Wodospady Pośny. Nazwa jest myląca, gdyż kaskady zniknęły z tego miejsca w latach 60 -tych po wybudowaniu ujęcia wody dla Nowej Rudy i Radkowa. Została jednak skalista dolina z cienkim strumykiem, ogromnymi głazami, skałkami i lasem zbliżonym do naturalnego. Rejon najpiękniejszych form skalnych nazywany jest Skalnymi Wrotami. Potężne skały wznoszą się na wysokości 560 -580 metrów w starym lesie mieszanym. Obszar ten podlega ścisłej ochronie ze względu na walory kompleksu leśnego.

Na północy i północnym wschodzie Narożnika wznoszą się Białe Skały, które swoją nazwę zawdzięczają tworzącym je bardzo jasnym piaskowcom kwarcowym. Występują tu skalne mury oraz wolno stojące baszty, wieżyce, kolumny i zamczyska skalne. Sam Narożnik (851 m.), porośnięty lasem świerkowym, imponuje przede wszystkim narożnymi, południowymi skałami, opadającymi kilkudziesięciometrowymi urwiskami nad Łężycami Górnymi. Jest to najłatwiej dostępny ze szczytów, z widokiem na lasy parku narodowego, Góry Orlickie i Bystrzyckie oraz Wzgórza Lewińskie.

Warto wspomnieć również o Radkowskich Skałach, których potężne baszty skalne są jednym z najbardziej atrakcyjnych widokowo miejsc w Górach Stołowych (ze znajdujących się tu punktów widokowych wspaniale widać Radków i Góry Sowie); oraz o Łężyckich Skałkach, które ze względu na unikatowe walory krajobrazowe i florystyczne uznane są za obszar ochrony ścisłej. Wśród górskiej łąki porozrzucane są ostańce i głazy, będące skutkiem procesów erozyjnych. Są to malownicze skałki w rejonie Rogowej Kopy, której zachodnia krawędź to ściśle chroniony las bukowy.

Szata roślinna

Wśród szaty roślinnej przeważają zbiorowiska leśne, należące do piętra regla dolnego. Obecnie jest to głównie las świerkowy wprowadzony sztucznie w miejsce wyciętych lasów bukowo - jodłowych. Jednak na niewielkich obszarach zachowały się naturalne zbiorowiska leśne , które stanowią przyrodniczy walor parku (okolice Pasterki , Darnkowa i Rogowej Kopy). Obok buka występują w tym rejonie wiązy i jodły. Osobliwe są też zbiorowiska łąkowe w rejonie Łężyc, które ze względu na podobieństwo krajobrazu do sawanny afrykańskiej (morze traw z porozrzucanymi pojedynczymi drzewami i skałami) nazwane są „Sawanną Łężycką” (fot.2.)

Fot.2. Sawanna Łężycka, fot. Paweł Fabijański

Źródło: [Fabijański P. Parki narodowe. Poznań, s. 61]

Występuje tu bogata szata roślinna o znaczących walorach krajobrazowych. Znajdują się tu stanowiska storczyków, pełnika europejskiego, ciemiężycy zielonej oraz mszaków i porostów. Pełnik europejski , lokalnie nazywany „kłodzką różą” jest uważany za symbol regionu. Wśród bujnej roślinności zielnej i trawiastej rosną niskie sosny i świerki o parasolowatym pokroju.

Na środkowym stopniu Gór Stołowych wytworzyły się torfowiska wysokie, z których jedno, Wielkie Torfowisko Batorowskie, uznano za ścisły rezerwat florystyczny już w 1958 roku. Znajduje się ono pomiędzy Batorowem i Karłowem i obejmuje obszar ponad 39 ha. Występuje tu wiele gatunków roślin m.in. wrzosiec bagienny, modrzewnica zwyczajna, żurawina, bobrek trójlistkowy, sit cienki, rosiczki, bagnica torfowa, bagno zwyczajne, bażyna czarna i turzyce. Występuje tu także sosna błotna, brzoza omszona oraz kosodrzewina. Skrajem Wielkiego Torfowiska Batorowskiego prowadzi szosa zwana Kręgielnym Traktem. Typowym przykładem torfowiska wysokiego jest tzw. Niknąca Łąka udostępniana turystom dzięki specjalnie wybudowanej, ponad 400 - metrowej, kładce. Występują tutaj charakterystyczne zespoły roślinności torfowiskowej.

Interesująco przedstawia się roślinność naskalna. Najcenniejszymi skarbami przyrody Parku Narodowego Gór Stołowych są jedyne w Polsce stanowiska alpejskiej skalnicy zwodniczej w okolicy miejscowości Darnków oraz stanowiska świecącego mchu - świetlika - na Szczelińcu.

Fauna

Świat zwierzęcy Gór Stołowych jest mało zróżnicowany, choć ilościowo dość bogaty. Zwarte lasy sprzyjają rozwojowi wielu gatunków. W kompleksach leśnych Parku Narodowego Gór Stołowych pospolicie występują: jeleń (przy odrobinie szczęścia można jesienią usłyszeć charakterystyczne odgłosy rykowiska), sarna, dzik, lis, borsuk, ruda i czarna wiewiórka a także prowadzące nocny tryb życia: borsuk, łasica, tchórz, gronostaj, kuna. Z małych ssaków w parku spotkać można orzesznicę, popielicę, koszatkę oraz ryjówkę górską. W szczelinach skał bytują nietoperze. Na polsko - czeskiej granicy swoją ostoję ma muflon.

Do najcenniejszych spośród 105 gatunków ptaków należą dwie małe sowy: włochatka i sóweczka, zaliczane do gatunków tajgowych. Na uwagę zasługują puchacz, bocian czarny, jastrząb gołębiarz, krogulec, płochacz pokrzywnica, pliszka górska, pluszcz oraz sokół pustułka, dla którego ochrony ograniczono działalność wspinaczkową na Szczelińcu. Rozległe powierzchnie trawiaste są miejscem lęgowym dla świergotka łąkowego, skowronka, przepiórki i derkacza. Gady i płazy reprezentowane są przez zaskrońca, żmiję zygzakowatą, padalca, jaszczurkę zwinkę, traszkę górską i salamandrę plamistą, ropuchę zieloną i żabę wodną. Świat owadów jest jeszcze słabo poznany, ale warto wiedzieć, że występuje tu 11 gatunków chronionych biegaczy. Można spotkać także trzyszca plamca, zaklińca i kostrzenia a także bardzo rzadko występującego chrząszcza z rodziny kózkowatych. Interesująca jest fauna pajęczaków torfowisk i wilgotnych, zimnych szczelin. Najbogatszy i najcenniejszy jest świat bezkręgowców, z których warto wymienić ślimaka karpackiego, świdrzyka stępionego, świdrzyka okazałego. Występują tu gatunki, mające tu jedyne stwierdzone stanowiska w Sudetach, a nawet w kraju.

2. Roślinność, zwierzęta i obiekty objęte ochroną

Większość roślin i zwierząt występujących w Parku Narodowym

Gór Stołowych została już wymieniona w poprzednim podrozdziale, jednak nie wszystkie z nich są chronione. Z tabeli 1. można wyczytać, ile gatunków flory i fauny objętych jest ścisła lub częściową ochroną.

Tabela 1.

Rośliny i zwierzęta prawnie chronione w Parku Narodowym Gór Stołowych
Rośliny objęte ochroną całkowitą	Liczba gatunków
Naczyniowe	35
Grzyby	1
Porosty	49
Rośliny objęte ochroną częściową	Liczba gatunków
Naczyniowe	10
Zwierzęta	Liczba gatunków
Owady	13
Mięczaki	1
Ryby	1
Płazy	4
Gady	6
Ptaki	102
w tym lęgowe	84
Ssaki	9

Źródło: [Polskie parki narodowe. Praca zbiorowa. Bielsko - Biała 2004, s. 22]

• Do roślin chronionych zaliczamy m.in. lilię złotogłów, zimowita

jesiennego, wawrzynka wilczełyko, pełnika europejskiego, storczyka plamistego, storczyka białego, storczyka szerokolistnego, gółkę długoostrogową ,listerę jajowatą, podkolana białego, arnikę górską, dziewięćsiła bezłodygowego, gnidosza rozesłanego, sosnę błotną, wierzbę lapońską, wrzosiec bagienny, widłaka torfowego, śnieżycę wiosenną.

• Owady chronione: biegacze, gatunki z rodziny kózkowatych

• Płazy chronione to: ropuchy m.in. zielona, traszki: grzebieniowa, górska i zwyczajna, salamandra plamista.

• Gady (wszystkie są chronione w Polsce) w Górach Stołowych to: żmija zygzakowata, zaskroniec, jaszczurka zwinka, padalec.

• Chronione ptaki to m.in.: bocian czarny, czyż, drozd obroźny, derkacz, dzięcioł zielonosiwy i czarny, gil, jarząbek, krogulec, kobuz, krzyżodziób świerkowy, kopciuszek, kowalik, kruk, orzechówka, płochacz pokrzywnica, puchacz, pustułka, pokląskwa, paszkot, przepiórka, pleszka, pluszcz, pliszka górska, sóweczka, słonka, skowronek, sikora sosnówka, świergotek, trzmielojad, włochatka,

• Do chronionych ssaków zaliczamy: ryjówki m.in. górską, koszatkę, orzesznicę, popielicę, kunę, łasicę, gronostaja, tchórza, nietoperze

Ochronie pomnikowej poddano na terenie parku i jego strefy ochronnej ostaniec granitowy, Czartowski Kamień, cisy w Darnkowie i Kudowie, lipa w Radkowie, a także stary dąb o obwodzie pnia 5,8 m w Jeleniowie.

Gospodarek J.: Prawo turystyczne w zarysie., Bydgoszcz - Warszawa 2003, s. 117.

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980r, art.1, pkt 1

korytarz ekologiczny czyli niezabudowany obszar leżący pomiędzy obszarami chronionymi, umożliwiający migracje roślin i zwierząt

Polskie parki narodowe. Praca zbiorowa. Pascal, Bielsko Biała 2004, s. 13

IUCN - Światowa Unia Ochrony Przyrody

Dyplom Europy - dyplom uznania dla szczególnie wartościowych - także pod względem przyrodniczym - obiektów na kontynencie europejskim, wprowadzony przez Radę Europy w 1996r

Konwencja Ramsar - chroni szczególnie wartościowe przyrodniczo obszary wodno - błotne o dużym znaczeniu dla ptactwa wodnego lęgowego i przelotnego

Ustawa o ochronie przyrody z 1991r , art. 24 ust 2

Radziejowski J.: Obszary chronione w Polsce. Warszawa 1996, s. 25.

Płucnica islandzka - naziemny porost stosowany jako surowiec farmaceutyczny

restytucja gatunku - przywrócenie do stanu pierwotnego gatunku zagrożonego wyginięciem

Czerwona księga - wydawnictwo ukazujące się od 1966r publikowane przez IUCN, zawierające wykaz gatunków zagrożonych; w Polsce odpowiednikiem Czerwonej księgi są Czerwone listy, prowadzone przez Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie

Pyłka - Gutowska E.: Ekologia z ochroną środowiska”, Warszawa 1997, s. 226

Pyłka - Gutowska E.: Ekologia z ochroną środowiska. Warszawa 1997, s.226

Radziejowski J.: Obszary chronione w Polsce. Warszawa 1996, s. 30

Staffa M. Góry Stołowe. Warszawa 2000, s.3

Kompendium wiedzy o turystyce. Praca zbiorowa, Warszawa - Poznań 2002, s. 353

Fabijański P. Parki narodowe. Poznań, s. 63

Staffa M. Góry Stołowe. Warszawa 2000, s. 204

Fabijański P. Parki narodowe. Poznań, s.62

Franz Pabel - sołtys i oberżysta z Karłowa; przewodnik, zajmujący się wytyczaniem ścieżek w labiryncie Szczelińca

Staffa M. Góry Stołowe. Warszawa 2000, s. 165

---