Dobro i zło (11)

Dobro i zło to dwa nierozerwalnie związane pierwiastki, przenikające się i nakładające lub toczące wieczną walkę, budujące obraz znanego nam świata. W starożytnych kosmogoniach nie mogło zabraknąć opowieści o ich pochodzeniu ani wytycznych dla ludzkiego postępowania. Widzimy jednak wyraźną różnicę: grecki mit daje wzorzec do naśladowania w osobach bogów i bohaterów, gdy tymczasem Biblia podaje dokładny katalog praw.
Starożytni Grecy tylko takie życie uważali za prawdziwie pełne i szczęśliwe, w którym mieszały się po równo zło i dobro. W mitologii starożytnej Grecji pierwiastki te istnieją od początku świata, wyłaniają się z Chaosu wraz z pierwszymi bogami. Dzieje się tak, gdyż życie bogów to życie ludzi przeniesione w wieczność, ze wszystkimi jego namiętnościami, pokusami, rozkoszą i cierpieniem. Bogowie kochają i walczą, nie są wszechmogący, podlegają prawom i przeznaczeniu, nie umierają, ale krwawią. Nie są jednoznacznie dobrzy lub źli. Najważniejszy z nich, Zeus, jest tak zmienny, jak niebo, nad którym panuje. W jednej chwili groźny i straszny pan błyskawic i piorunów, zapalczywy i kochliwy; zaraz - mądry i dobry, idealny obraz najwyższego bóstwa, krzewiciel uczuć szacunku, łagodności i miłosierdzia, strażnik praw moralnych.
Mitologia nie opowiada o zmaganiach dobra ze złem. Mityczna walka bogów z gigantami jest bitwą między siłami niejednoznacznymi moralnie, opowiada o triumfie doskonałości, szlachetności, inteligencji nad brutalną, potworną siłą zwierzęcą. Zwycięża nie ten, który jest dobry, ale ten, który jest mądrzejszy.
Druga najważniejsza księga starożytności rozdziela wyraźnie dobro i zło. Punktem wyjścia Pięcioksiągu jest akt stwórczy Boga wraz ze swym momentem kulminacyjnym -stworzeniem człowieka i zapewnieniem mu idealnych warunków bytowania. Bóg biblijny jest dobry i wszystko, co stwarza jest dobre. Święty Augustyn rozwija to stwierdzenie w teorię, iż zło w świecie jest brakiem dobra. Istnieje dobre i gorsze, ale nie złe, bo świat stworzony jest przez nieskończenie dobrego Boga. Z wiary tej wywodzą się także tzw. teodycea - teologiczne lub filozoficzne próby usprawiedliwienia Boga z zarzutu istnienia zła i niesprawiedliwości na świecie.
Biblia naucza, że świat był od zarania dobry, a człowiek nie znał zła. Dopiero po skosztowaniu owocu drzewa poznania dobra i zła człowiek zyskuje samowiedzę moralną i zdolność samostanowienia. Za swój sprzeciw wobec nakazów boskich płaci wielką cenę: zostaje wygnany z Raju, traci prawo spożywania owoców drzewa życia. Zyskując zdolność samostanowienia o dobru i złu moralnym, musi stracić przywilej wiecznego życia.
Biblia opowiada historię walki dobra ze złem. Wąż-kusiciel jest wrogiem Boga, uosobieniem zła. Jest też istotą inteligentną, potrafi bowiem mówić. Bóg ogłasza wojnę między siłami ciemności a człowiekiem. Gdy odkrywa grzech pierwszych ludzi i rolę węża w jego popełnieniu, mówi: "Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie a niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę" (Rdz 2,15). Słowa te zwane są Protoewangelią, przepowiadają, iż w walce szatana z ludzkością Zło poniesie klęskę: potomek niewiasty zada mu cios decydujący, ostateczne zwycięstwo człowieka będzie też triumfem Dobra. W opozycji do tego proroctwa pozostaje wywodząca się z chrześcijaństwa filozofia manicheistyczna, głosząca kosmiczny konflikt Dobra ze Złem, w którym żadna ze stron nie może osiągnąć ostatecznego zwycięstwa.
Zdarza się jednak, że Bóg i Szatan podejmują wspólne działania. Świadectwem jest historia Hioba, gdy Bóg pozwala Szatanowi doświadczyć swego sługę. W tym przypadku Szatan jest przeciwnikiem ludzi, nie Boga. Opowieść o Hiobie jest uniwersalną opowieścią o cierpieniu, uczy jego przyjmowania w pokorze. Ciekawą kontynuacją tego wątku biblijnego jest historia jednego z bohaterów „Fałszerzy” A. Gide'a - La Perouse'a, którego spotykają pod koniec życia nieszczęśliwe przeżycia. La Perouse odwraca się od Boga, mówi, że "szatan i Bóg to jedno, oni są w zgodzie. Staramy się wierzyć, że wszystko zło, które jest na świecie, pochodzi od diabła, ale to tylko dlatego, że w przeciwnym razie nie znaleźlibyśmy w sobie dość siły, aby przebaczyć Bogu".
Wspólną cechą tych dwóch odmiennych teologii jest wezwanie do miłosierdzia i miłości drugiego człowieka. Ten sam przekaz znajdujemy w postaci Apolla i naukach Chrystusa. Mitologia przedstawia Apollona nie tylko jako boga poezji i muzyki, ale także jako lekarza duszy i ciała, zbawcę, wspierającego ludzi w cierpieniu, ratującego z nieszczęścia, odwracającego śmierć, oczyszczającego z win, świetlistego pocieszyciela, łaskawego i dobroczynnego. W dramacie Stanisława Wyspiańskiego „Akropolis” ten grecki bóg stapia się w jedno z Chrystusem.
Skąd pochodzą różnice w pojmowaniu miejsca dobra i zła w świecie? Sądzę, iż główną rolę odgrywa tu odmienna mentalność wyznawców, kształtowana m.in. przez warunki życia. Grecy są typowym narodem śródziemnomorskim: nie lubią pośpiechu, cenią życie wygodne, dobre jedzenie, wino, śpiew i taniec. Ich bogowie nie mogli narzucać rygorystycznych nakazów i praw, bo Grecy zbyt często by je łamali. Biblia jasno określa, co jest dobre, a co złe. Księgi Prawa mówią dokładnie, co należy czynić, a co będzie poczytane za zbrodnię, określają też rodzaj kary dla każdego przewinienia; dotyczą niemal wszystkich dziedzin życia. Taki kodeks potrzebny był społeczności wędrującej, rozproszonej, nie mającej swego miejsca na ziemi, poddanej wpływom wielu kultur. Prawa spisane w Księgach: Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa mają więc także rolę scalającą, chroniącą tradycję narodu przed obcymi wpływami.