T.Pilch, Ankieta, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom I, Warszawa 2003

Konstrukcja kwestionariusza ankiety

1. List / apel/ preambuła - „krótka informacja, kto i w jakim celu prowadzi badania, zapewnienie o ich neutralności, czyli braku konsekwencji dla wypełniającego, ewentualnie o nieszkodliwości politycznej, ideologicznej itp., oraz apel o gotowość i szczerość odpowiedzi. Treść preambuły, dobór słów i jakość zabezpieczeń zależą od istoty, celu badań oraz osoby badanej. Jest oczywiste, że prestiż instytucji prowadzącej badania ma istotny wpływ na gotowość wzięcia w tych badaniach udziału, inne skojarzenia wiążą się z uniwersytetem, a inne z urzędem skarbowym, inne ze znaną powszechnie gazetą, a jeszcze inne z siecią magazynów handlowych”.

Przy prostych konstrukcyjnie kwestionariuszach ankiet w preambule znaleźć się może zwięzła instrukcja wypełniania kwestionariusza ankiety, np. „wybrane odpowiedzi proszę podkreślić”.

2. Metryczka - „zestaw pytań o wszystkie ważne dla badań cechy demograficzno-społeczne badanego, np. wiek, płeć, staż małżeński, ilość dzieci, wykształcenie, zawód itp. Dobór tych zmiennych, czyli cech osobowych, zależy od celu badań, od racjonalnych zależności między cechami społeczno-demograficznymi, zwanymi zmiennymi niezależnymi, a właściwościami i cechami, które są celem poznania. W jednym przypadku zawód badanego może mieć zasadnicze znaczenie dla walorów poznawczych ankiety, a w innym przypadku jest bez znaczenia”.

Pytania o cechy i właściwości badanej osoby obciążone są bagażem emocjonalnego subiektywizmu”. Stąd nie bez znaczenia jest miejsce zamieszczenia ich w kwestionariuszu: postawione na początku mogą stworzyć blokadę informacyjną, lepiej zatem zacząć od pytania neutralnego, a pytania o sprawy osobiste zamieścić pomiędzy innymi albo na końcu.

3. Merytoryczna część kwestionariusza to „pytania, które są istotą i celem ankiety. Część tę powinna charakteryzować zwięzłość, jednorodna i zwarta problematyka, jasne i zrozumiale dla badanego pytania. Należy unikać pytań drażliwych, zbyt osobistych, na tematy chronione obyczajową dyskrecją”.

a) Często stosuje się pytania tzw. zamknięte, czyli pytania zaopatrzone w zestaw możliwych odpowiedzi zwanych kafeterią. Kafeteria mogą być: zamknięte, półotwarte oraz koniunktywne, dysjunktywne.

- kafeteria zamknięta tzn. ograniczony jest zestaw odpowiedzi, poza który badany wyjść nie może, jedynie może wybierać odpowiedź z zamieszczanego przy pytaniu zestawu;

- kafeteria półotwarta gdy do zestawu możliwych odpowiedzi dołącza się dodatkową możliwość oznaczoną zazwyczaj słowem „inne” i wykropkowanym miejscem na samodzielną odpowiedź

- kafeteria koniunktywna to zestaw wyczerpujący odpowiedzi na zadane pytanie, z których badany może wybrać więcej niż jedną odpowiedź albo taką liczbę odpowiedzi, jaką określa instrukcja; Ten ostatni wariant daje możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym tworzenia hierarchii wyborów;

- kafeteria dysjunktywna to taki zestaw odpowiedzi zamieszczonych przy pytaniu, z którego można wybrać tylko i wyłącznie jedną odpowiedź, wykluczającą automatycznie inne odpowiedzi.

b) Rzadziej zamieszcza się w kwestionariuszu ankiety pytania otwarte to pytania z wykropkowanym miejscem na samodzielne sformułowanie odpowiedzi przez badanego. Szansa uzyskania odpowiedzi na pytanie otwarte jest wielokrotnie niższa niż szansa uzyskania wyboru gotowej odpowiedzi.

Z racji różnorodności pytań i konstrukcji kafeterii bardziej efektywne jest umieszczanie przy każdym pytaniu instrukcji dotyczącej sposobu udzielania odpowiedzi na konkretne pytanie niż jednej ogólnej instrukcji, o której można zapomnieć lub która nie pasuje do zróżnicowanych struktur pytań i odpowiedzi. Typowe dyspozycje przy pytaniach: „wybraną odpowiedź podkreśl”, „podkreśl 3 odpowiedzi i oznacz kolejność ich znaczenia”, „zaznacz znakiem x wybrane odpowiedzi”.

ZALETY BADAŃ ANKIETOWYCH

- łatwo nimi objąć dużą populację na stosunkowo dużym obszarze;

- szybka realizacja badań;

- wydajność faktograficzna, czyli dostarczenie prostymi sposobami dużej ilości informacji o badanej rzeczywistości;

- stosunkowo wysoki poziom wiarygodności danych, bo na ogół są to dane nieokreślone subiektywnie, lecz istniejące obiektywnie i łatwo sprawdzalne;

- stosunkowo niskie koszty badań w porównaniu z innymi technikami gromadzenia danych;

- nie wymagają organizowania i szkolenia zespołu badaczy;

WADY BADAŃ ANKIETOWYCH

- ograniczoność informacyjna (ankieta informuje o stosunkowo wąskim zakresie wybranego zagadnienia; odpowiada na pytanie: „jak jest?”, lecz już raczej nie odpowie na pytanie: ”dlaczego tak jest?”; nie daje możliwości pogłębiania zagadnienia;

- w przypadku ankiety pocztowej uzyskuje się zwroty ok. 25% wysłanych kwestionariuszy

Ankieta jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych jako technika poznawania cech zbiorowości, faktów, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Trudniej zaobserwować za jej pomocą bardziej złożone problemy środowiska wychowawczego. Nie w pełni okazuje się przydatna w poznawaniu układów i zależności społecznych, przebiegu i warunkowania procesów wychowawczych w grupach rówieśniczych …

Spełnia pożyteczną rolę w początkowym etapie badań, gdy niezbędna jest wiedza wstępna dla badań wielostronnych i pogłębionych.

Doceniając znaczenie ankiety, nie powinniśmy badań pedagogicznych, których celem jest budowanie uogólnień i rozwiązań praktycznych, opierać wyłącznie na tej technice gromadzenia potrzebnych wiadomości.

K. Konarzewski, Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, Warszawa 2000, s. 138

„Pytania kwestionariusza można zadać badanemu na co najmniej 5 sposobów:

• Ankieta ustna - ankieter spotyka się z respondentem, czyta pytania, klasyfikuje i rejestruje odpowiedzi. Daje to pewność, że kwestionariusz będzie wypełniony starannie, ale ogromnie zwiększa koszt badania. Tę ankietę równie dobrze można nazwać wywiadem o najwyższym stopniu standaryzacji.

• Ankieta telefoniczna - ankieter rozmawia z respondentem przez telefon. Odmiana znacznie tańsza i dająca większe poczucie anonimowości, co przy niektórych zagadnieniach bywa pożądane. Jeśli numery telefonu komputerowy generator liczb losowych, próbka przypomina losową, choć oczywiście nią nie jest, ponieważ ogranicza się do osób mających telefon.

• Ankieta pisemna - ankieter daje badanemu kwestionariusz, który ten wypełnia samodzielnie i zwraca ankieterowi.

• Ankieta audytoryjna - ankieter rozdaje kwestionariusze respondentom zgromadzonym w jednym miejscu (np. nauczycielom podczas zebrania rady pedagogicznej) i zbiera po wypełnieniu.

• Ankieta pocztowa - kwestionariusz przesyła się pocztą. Metoda wygodna, ale niebezpieczna. Jeśli stopa zwrotów jest niższa niż 75%, trudno uogólnić wynik, bo nie można założyć, że osoby nie zwracające kwestionariusza są losowo rozrzucone w populacji (na ogół wypełnione kwestionariusze odsyłają ludzie wykształceni, obowiązkowi i zainteresowani sprawą)”.

K. Konarzewski wyróżnia następujące pytania zamknięte:

- „pytania z wyborem”

Jakie wykształcenie zamierzasz zdobyć w życiu:

- podstawowe

- zasadnicze zawodowe

- średnie ogólnokształcące

- średnie zawodowe

- wyższe zawodowe (inżynierskie lub licencjackie)

- wyższe magisterskie

Jeśli pytanie dopuszcza wybór kilku opcji, należy uprzedzić o tym respondenta (np. Można wybrać kilka odpowiedzi )

- pytania ze skalowaniem

Czy rozumiesz to, co mówi nauczyciel na lekcji?

- zawsze

- często

- czasem tak, a czasem nie

- rzadko

- nigdy

- pytania ze skalowaniem w skali Likerta

Większość nauczycieli szczerze troszczy się o moją przyszłoś:

- zdecydowanie się zgadzam

- raczej się zgadzam

- trudno powiedzieć

- raczej się nie zgadzam

- zdecydowanie się nie zgadzam

- pytania z rangowaniem

Od czego Pani/Pana zdaniem zależą osiągnięcia szkolne dziecka? (proszę postawić 1 przy najważniejszej przyczynie, 2 - przy nieco mniej ważnej i tak dalej, aż do najmniej ważnej)

- dobre zdrowie

- wykształcenie rodziców

- kompetencje nauczyciela

- zdolności ucznia

- zamożność rodziców

- ambicja ucznia

- wyposażenie szkoły

- inna przyczyna (proszę wpisać): …………….

- pytania z niejawnymi opcjami

Ile Pani ma dzieci? ………………….

Pytania otwarte to pytania, które dopuszczają tak różne odpowiedzi, że badacz nie był w stanie ich przewidzieć i skatalogować. Opcje odpowiadania zastępuje wtedy miejsce na wpisanie własnej odpowiedzi, np.:

Co pani/Pana zdaniem najbardziej utrudnia uczniom rozwiązywanie zadań z treścią?

…………………………………………………………………………………………………

Warto zauważyć, że pytanie o liczbę dzieci nie jest otwarte, ponieważ dopuszcza wpisanie tylko jednej liczby całkowitej od 0 do, powiedzmy, 10.

Układanie dobrych pytań nie jest zadaniem łatwym. Poniższe rady nie zapewnią sukcesu, ale pozwolą się ustrzec typowych błędów:

• Buduj pytania krótkie (złożone najwyżej z 20 słów) i proste składniowo.

Pytanie: Co Pani/Pan sądzi o uzależnieniu awansu zawodowego nauczyciela od wyniku egzaminu, który miałby on zdawać przed specjalną komisją? Jest długie i kręte. Lepiej zapytać: Czy o awansie nauczyciela powinien decydować wynik egzaminu zdawanego przed specjalną komisją?

• Unikaj pytań z przeczeniem - zamiast Czy nie miała Pani ochoty zmienić zawodu? zapytaj:

Czy kiedykolwiek miała Pani ochotę zmienić zawód?

• Pytania warunkowe rozpoczynaj od warunku:

Gdybyś musiał ograniczyć swoje wydatki, z czego byś zrezygnował w pierwszej kolejności?

zamiast: Z czego byś zrezygnował w pierwszej kolejności, gdybyś musiał ograniczyć swoje wydatki?

• Dostosuj słownictwo do słownictwa respondentów. Jeśli np. ankieta jest przeznaczona

dla rodziców, unikaj takich słów jak motywacja, dysleksja, edukacja ustawiczna itp. Możesz ich natomiast użyć w ankiecie adresowanej do nauczycieli.

• Stawiaj jednoznaczne pytania. Pytanie do matki: Czy często stosuje Pani kary fizyczne

wobec swojego dziecka” jest wieloznaczne, ponieważ nie wyjaśnia, co to jest kara fizyczna, i nie określa, o jakie dziecko chodzi (matka może czasem dawać klapsa młodszemu dziecku, ale nie starszemu). Także słowo „Często” może być rozumiane niejednakowo. W rezultacie zbierzemy nieporównywalne odpowiedzi.

• Unikaj podwójnych pytań. Pytanie do nauczyciela: Czy szkoła powinna dawać gruntowną

wiedzę, która pomoże uczniowi znaleźć pracę?” składa się w istocie z dwóch pytań: o wiedzę gruntowną i o wiedzę użyteczną na rynku pracy. Odpowiedź twierdząca nie pozwala rozstrzygnąć, za czym naprawdę opowiada się respondent.

• Unikaj pytań z niejawną przesłanką. W pytaniu do licealisty: Czy czujesz, że szkoła dobrze

przygotowała cię do egzaminu na studia? tkwi przesłanka, że wybiera się on na studia. Kto się nie wybiera, będzie miał kłopot z odpowiedzią. W takim przypadku należy najpierw zapytać” Czy zamierzasz studiować na wyższej uczelni?, a potem dodać instrukcję: Jeśli nie, przejdź do pytania 17.

• W pytaniach z wyborem zadbaj o to, by podane możliwości pokrywały cale pole odpowiedzi.

Dołączenie do pytania: Jaki jest Pani stan cywilny? tylko dwóch odpowiedzi: wolna - zamężna, pomija inne możliwości, takie jak wdowa, rozwiedziona, żyjąca w separacji.

Pozycja w kwestionariuszu dla matek: Jak Pani nagradza swoje dziecko za stopnie? - chwalę - daję pieniądze - zabieram do kina, grzeszy podwójnie. Zawiera ukrytą przesłankę (że matka w ogóle nagradza dziecko za stopnie) i ogranicza odpowiedzi (np. pomija nagrodę w postaci pozwolenia dziecku na dłuższą zabawę).

Najlepiej układać opcje odpowiadania na podstawie wyników wcześniej przeprowadzonego wywiadu indywidualnego lub grupowego lub dodawać opcję: „inne (proszę opisać)”.

• Unikaj pytań mogących wprawić respondenta w zakłopotanie. Należą do nich pytania

o sprawy, które mogłyby go ukazać w złym świetle: popełnione wykroczenia, dochód, wyznanie, szczegóły pożycia małżeńskiego itp. Jeśli cel badań wymaga zebrania takich informacji, pytania należy umieścić w drugiej połowie kwestionariusza (wtedy szansa, że respondent wyrzuci go do kosza, jest mniejsza) i sformułować w możliwie najdelikatniejszy sposób.

Na przykład zamiast wprost pytać nauczyciela o wiek, lepiej zapytać o staż pracy.

Zamiast pytać o wysokość dochodu. Lepiej prosić, by respondent odniósł się do średniej krajowej (np. dużo poniżej średniej - nieco poniżej średniej - na poziomie średniej - nieco powyżej średniej - dużo powyżej średniej) albo do swoich potrzeb (np. dobry, można nawet coś odłożyć - starcza tylko na zaspokojenie bieżących potrzeb - nie pozwala związać końca z końcem, często trzeba pożyczać).

Chcąc dowiedzieć się, czy małżonkowie dochowują sobie wierności, możemy zadać pytanie: Jeśli pojawiają się między Panią a mężem napięcia, to czego najczęściej dotyczą? I wśród opcji odpowiadania umieścić wierność małżeńską.

Zamiast wprost pytać o poziom satysfakcji z życia seksualnego, lepiej zapytać: Jaką rolę odgrywa w Pani małżeństwie seks? (dodaje nam sił i radości życia - zbliża nas i ułatwia porozumienie w trudnych sprawach - pozwala na chwilę zapomnieć o kłopotach - nie ma większego znaczenia).

• Unikaj pytań, które mogą budzić stereotypowe skojarzenia.

Pytanie do matki: Czy dba Pani o zdrowie swojego dziecka? lub pytanie do nauczyciela: Czy lubi Pan młodzież? aktywizują stereotypy dobrej matki i dobrego nauczyciela; dlatego twierdząca odpowiedź niewiele mówi o rzeczywistym stosunku respondenta do zagadnienia poruszanego w pytaniu. Możemy obniżyć poziom stereotypowości odpowiedzi, sugerując, że w sprawie, o którą pytamy, zdania są podzielone. Jeśli zapytamy Czy Pani/Pana zdaniem kary fizyczne są skutecznym środkiem wychowania dziecka w rodzinie? ryzykujemy, że respondent odpowie tak, jak wypada w jego środowisku. Bezpieczniej jest zapytać: Jedni rodzice są zwolennikami, a inni przeciwnikami stosowania kar fizycznych w wychowaniu dziecka. Jakie jest Pani/Pana zdanie w tej sprawie? i podać przemyślane opcje odpowiedzi.

• Pamiętaj, że sposób sformułowania pytania może wpłynąć na rozkład odpowiedzi.

Badacz, który w pytaniu posuwa badanemu pożądaną przez siebie odpowiedź, postępuje niemoralnie. W pewnym kwestionariuszu dotyczącym opinii nauczycieli o reformie oświaty przeważały pytania typu: Czy realne jest utworzenie od 1 września 1999 r. sieci odpowiednio wyposażonych szkół gimnazjalnych? - tak - nie - nie mam zdania. Na takie pytanie może odpowiedzieć twierdząco tylko niepoprawny entuzjasta. Nic dziwnego, że cały kwestionariusz przyniósł pesymistyczny obraz opinii nauczycieli. Czy trafny - można wątpić.

Metody badań pedagogicznych w zarysie, pod red. A. Góralskiego

„Najpoważniejsze źródło błędów i zafałszowań w badaniach ankietowych tkwi w sposobie formułowania pytań. Źle sformułowane pytanie może całkowicie zniweczyć sens jego uzycia. Najczęściej powtarzające się błędy w formułowaniu pytań to:

- pytania z wadami strukturalnymi:

• pytania niejasne, np. Co się u Pana wydarzyło w ostatnich latach? - nie wiadomo, o co konkretnie chodzi;

• pytania błędne logicznie:, np. podające nierozłączne kategorie możliwych odpowiedzi; Jakim jesteś uczniem: dobrym, średnim, leniwym. złym? - kategoria „leniwy” niezgodna z pozostałymi;

• pytania o kilka rzeczy równocześnie, np. Czy chciałbyś lub zamierzasz uczyć się i co na to Twoja rodzina?

- pytania sugerujące pożądaną odpowiedź, np. Czy nie sądzi Pani, że bicie dziecka przynosi ujemne skutki?

- pytania zbyt trudne, niezrozumiałe, zbyt długie, wymagające skomplikowanych przeliczeń itp..

- pytania zbyt drażliwe, np. Czy w Pana rodzinie występują przejawy braku kultury, takie jak niechodzenie do teatru czy do filharmonii?

---