Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo
Autorka: Izabela Chłód
Wstęp
Najczęściej spotykaną postacią zaburzeń równowagi procesów nerwowych u dzieci jest n a d p o b u d l i w o ś ć p s y c h o r u c h o w a. Trudności w uczeniu się u dzieci nadpobudliwych wiążą się z ich wzmożoną ruchliwością, z natychmiastowym reagowaniem na wszystko, z upośledzonym procesem opóźniania, niepokojem, złą koncentracją uwagi, osłabieniem procesów analizy i syntezy, nieumiejętnością zajmowania się czymkolwiek w ciągu dłuższego czasu, brakiem systematyczności, osłabioną zdolnością planowania i realizacji długoterminowych zamierzeń, wzmożoną emocjonalnością. Dzieciom tym, szczególnie w pierwszych latach nauki, trudno dostosować się do porządku obowiązującego w szkole. Nie są one zdolne do kilkudziesięciominutowgo spokojnego siedzenia, toteż w momentach nie uzasadnionych tym, co dzieje się w klasie, wychodzą z ławki, kręcą się. Na lekcjach z reguły nie uważają, szybko przestają interesować się przebiegiem lekcji i zaczynają zajmować się czynnościami ubocznymi.
Niektórzy pediatrzy i neurolodzy nazwali te zaburzenia ADD ( zaburzenia koncentracji ) oraz ADHD ( zaburzenia koncentracji połączone z nadmierną ruchliwością ). Jest jeszcze sporo niejasności co do przyczyn ADD czy ADHD, ale na ogół uczeni uważają, że nadpobudliwość psychoruchowa jest najczęstszą postacią tzw. nerwowości dziecięcej. Spowodowana jest zaburzeniami równowagi podstawowych procesów nerwowych: pobudzania i hamowania. Przyczyn tych zaburzeń doszukuje się albo w czynnikach wrodzonych ( nieprawidłowość okresu ciąży, porodu, poważne choroby wpływające niekorzystnie na układ nerwowy ), albo w czynnikach środowiskowych ( zła atmosfera domu rodzinnego, nieodpowiednie metody wychowawcze , deficyt kontaktów ze stale zajętymi, przemęczonymi rodzicami, ciężkie warunki bytowe, w szkole - zaburzone relacje między uczniem a nauczycielem oraz między uczniem a kolegami, odrzucenie przez grupę rówieśniczą ).
Dla nadpobudliwości charakterystyczne są trzy grupy objawów:
nasilone zaburzenie uwagi, czyli niemożność jej skoncentrowania,
nadmierna impulsywność,
nadmierna ruchliwość.
Wyżej wymienione objawy mogą występować w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej.
Nie wszystkie występujące na terenie szkoły zaburzenia zachowania możemy uznać za nadpobudliwe. Są stany, które łatwo pomylić z nadpobudliwością, a mianowicie:
choroby somatyczne ( uszkodzenia słuchu, wzroku, astma, nadczynność
tarczycy, alergia padaczka, dzieci niedożywione, choroby pasożytnicze),
zaburzenia psychiczne (niski iloraz inteligencji autyzm, depresja, silne
stany lękowe),
czynniki środowiskowe (dziecko nadmiernie zdolne, narażone na silny
stres; maltretowane fizycznie wykorzystywane seksualnie, źle
wychowane).
Po czym poznać, że dziecko jest nadpobudliwe?
Co widać w szkole?
nie jest w stanie dostosować się do regulaminu szkolnego, a zwłaszcza
do spokojnego siedzenia i uważania na lekcjach;
jest bardzo ruchliwe, czyli ,,wszędzie go pełno”, posadzone na krześle kręci, wierci niespokojnie, co chwila wstaje, wymachuje nogami, manipuluje przedmiotami znajdującymi się w zasięgu ręki;
jest towarzyskie, rozmowne, często gadatliwe, hałaśliwe;
żywo interesuje się otoczeniem, ale powierzchownie, często zmienia zainteresowania;
trudno mu zająć się na dłużej jedną i tą samą czynnością, dlatego jest niesystematyczne, szybko się zniechęca i często nie kończy rozpoczętego zadania;
słucha nieuważnie i nie jest w stanie skupić się na szczegółach;
nie pamięta, co miało zrobić; w środku zdania zapomina, o czym mówiło;
wyrywa się z odpowiedzią, zanim zostanie zadane pytanie;
często przerywa innym;
podejmuje pochopne decyzje i łatwo, bez zastanowienia akceptuje cudze pomysły;
jest mało spostrzegawcze;
często buja w obłokach;
ma zmienne nastroje, często wpada w złość lub wybucha płaczem;
nie chce wykonywać poleceń dorosłych, a w stosunku do rówieśników jest często konfliktowe i agresywne;
nie umie przegrywać;
ma zazwyczaj nie najlepszą pozycję w grupie, często jest samotne;
często odgrywa rolę błazna klasowego albo tyranizuje innych.
Dzieci nadpobudliwe częściej niż inne mają również kłopoty z powodu: zaburzeń językowych, zaburzeń pamięci dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii.
Jak należy postępować z dzieckiem nadpobudliwym?
Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardziej przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Będąc uciążliwe, kłopotliwe wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania. Są dzieci o tak nasilonej nadpobudliwości, że całkowicie utrudniają prowadzenie zajęć. Jednak decyzja o usunięciu ich z klasy powinna być ostatecznością po wyczerpaniu wszystkich innych dostępnych form pomocy.
Optymalnym miejscem nauczania dziecka nadpobudliwego jest mało liczna, 10-15 osobowa klasa o charakterze integracyjnym, najlepiej z dwójką nauczycieli. Jednak nawet w zwykłej szkole nauczyciel ma wiele możliwości, aby pomóc sobie, swojemu nadpobudliwemu uczniowi i innym dzieciom w klasie. Przede wszystkim musi zaakceptować, że dziecko nadpobudliwe jest dzieckiem odmiennym i wymaga odmiennego traktowania. Dokładna znajomość objawów nadpobudliwości pozwoli nauczycielowi na odróżnienie zachowań dziecka będących przejawami nadpobudliwości od złośliwości czy niegrzeczności. Najlepszymi sojusznikami nauczyciela mogą być rodzice. Będzie tak tylko wtedy, kiedy zamiast oskarżać ich o to, że nie potrafią wychować dziecka, uzna się, że zarówno oni, jak i szkoła mają podobny problem i razem mogą spróbować go rozwiązać. Rodzice dzieci nadpobudliwych, podobnie jak nauczyciel, na co dzień borykają się z wieloma kłopotami wychowawczymi. Dzieci te bywają bowiem niezmiernie denerwujące, co nawet spokojne z natury osoby może doprowadzić do złości. Sypią się więc na dzieci kary krzyki. Te z kolei niczego nie poprawiają, dodatkowo zaburzają równowagę psychiczną dziecka i są źródłem poczucia winy, zachowań nerwicowych lub agresywnych. Dlatego też, rozumiejąc sytuację rodziców, ważne jest to, aby nauczyciel właściwie z nimi współdziałał.
Ogólne zasady postępowania z omawianą grupą dzieci w szkole.
Wykorzystywanie zasobów energii dziecka w pracach na rzecz szkoły i klasy;
Skłanianie do uczestnictwa w zorganizowanych zajęciach ruchowych, takich jak: taniec, wycieczki czy gimnastyka;
Wzmożona kontrola działań ze strony nauczyciela, częste podchodzenie i sprawdzanie, czy dziecko pracuje, czy wie, co ma robić;
Przeznaczenie dla dziecka nadpobudliwego miejsca w pierwszej ławce, jak najbliżej nauczyciela lub w tylnej części klasy, aby nie skupiało na sobie uwagi innych i swoim kręceniem nie przeszkadzało w prowadzeniu lekcji;
Jego sąsiad z ławki powinien być osobą spokojną i zrównoważoną;
Dostosowanie zadań powierzonych dziecku do jego aktualnych możliwości, tak, by mogło im sprostać, gdyż porażki działają na nie rozstrajająco;
Dzielenie pracy powierzonej dziecku na małe odcinki i racjonalne, w miarę możliwości częste wprowadzanie przerw na odpoczynek (np. gimnastykę śródlekcyjną) oraz wykorzystanie dziecka przy każdej okazji do ruchu (starcie tablicy, rozdanie zeszytów, przyniesienie czegoś);
Nie ,,wyrywanie” do odpowiedzi, lecz przygotowanie dziecka do niej przez naprowadzenie na określony temat;
Nie hamowanie nadmiernej aktywności dziecka, lecz stałe, dyskretne ukierunkowanie jej na właściwy cel;
Cel, do którego prowadzić ma działanie dziecka nie może być zbyt odległy, odroczony w czasie;
Zakres powierzonych uczniowi obowiązków nie powinien być za szeroki, nie należy obarczać go wieloma zadaniami jednocześnie;
Częste przypominanie o zobowiązaniach i to w atmosferze pozbawionej napięć, złości, wymówek i kar;
Słanianie dziecka do finalizowania rozpoczętych działań, w tym także dyskretna pomoc pozwalająca na osiągnięcie celu;
Unikanie nadmiernej krytyki, pokpiwania i żartowania z dziecka;
Dostrzeganie tych rzadkich chwil, kiedy dziecko spokojni pracuje i zachęcanie go dalszego wysiłku; nie należy się bać, że się go rozproszy, pochwała doda mu sił, zachęci do spokojnego siedzenia i skupienia się na zadaniach;
Stosowanie na lekcjach specjalnych metod dydaktycznych, np.: wyróżnianie najważniejszych zagadnień, podkreślanie ich na tablicy na kolorowo, zaznaczanie podczas wypowiedzi sygnałem- to ważne, eksperymenty i doświadczenia, własna aktywność dziecka;
Zapewnienie spokojnego zajęcia w czasie przerw między lekcjami, nie dopuszczenie do zbyt żywiołowych i chaotycznych zabaw;
W sytuacjach konfliktowych odraczanie rozwiązania problemu do chwili wyciszenia i wygaśnięcia emocji;
Omawianie z dzieckiem zaistniałych sytuacji ze wskazaniem na właściwe postępowanie; słanianie do refleksji i krytycznej oceny własnego zachowania;
Korygowanie niewłaściwych oddziaływań wychowawczych rodziców poprzez wskazywanie jak mają pracować z dzieckiem, a tym samym ujednolicenie działań szkoły i domu;
Okazywanie zrozumienia, że trudności są niezależne od woli dziecka i jego rodziców;
W przypadku szczególnie nasilonych objawów nadpobudliwości taktownie zasugerować rodzicom, aby skontaktowali się z psychologiem;
Charakterystyka programu
Wśród uczniów sprawiających problemy w szkole coraz większą grupę stanowią dzieci określane jako nadpobudliwe. Są one wyjątkowo niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, mają trudności ze stosowaniem się do przyjętych zasad.
Koncepcja programu, układ treści i zagadnień w nim zawartych jest dopasowana do dzieci nerwowych, które wymagają planowej i systematycznej terapii zajęciowej, która przekształci ich postawę emocjonalną, a także ułatwi postępowanie dydaktyczne i wychowawcze. Program realizowany będzie w roku 2005/ 2006 w ramach zajęć społecznych w wymiarze 1 godziny lekcyjnej tygodniowo.
Cele programu
Program pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo ma na celu:
uspokojenie układu nerwowego
wydłużenie okresu koncentracji uwagi
wyćwiczenie koordynacji ruchów
wytwarzanie nawyków samokontroli czynności
doprowadzenie dziecka do pozytywnego stosunku wobec własnych wytworów i wykonywanych czynności
wzmacnianie poczucia własnej wartości
uświadomienie, że nie ma emocji złych i dobrych, wszystkie są potrzebne w bogatym świecie uczuć
umiejętność kontrolowania uczuć
poznanie przyjemności zwanej ,,dawaniem”
wzbudzanie odpowiedzialności za siebie samego, swoje uczucia i swoją pracę
Wspomnieć należy, że najlepszymi sojusznikami nauczyciela w pracy z dzieckiem są rodzice. Rodzice dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, podobnie jak nauczyciel, na co dzień borykają się z wieloma kłopotami wychowawczymi. Dzieci nadpobudliwe bywają bowiem niezmiernie denerwujące.
Rozumiejąc trudną sytuację rodziców, ważne jest to, aby nauczyciel właściwie z nim współdziałał, dlatego też moje działania będą przebiegały w następujących obszarach:
OBSZARY DZIAŁAŃ
Wychowawczy |
Dydaktyczny |
Współpraca z rodzicami |
-obserwacja zachowania dziecka w grupie i na zajęciach -zapoznanie ze środowiskiem rodzinnym -wypracowanie wspólnie z rodzicami jednolitych oddziaływań -dostrzeganie najmniejszych osiągnięć u ucznia -przydzielanie dodatkowych zadań(np. pomoc przy rozdawaniu zeszytów) -poszukiwanie indywidualnych mocnych stron ucznia i wzmacnianie je za pomocą pochwał -w sytuacjach konfliktowych odraczanie rozwiązania do chwili wyciszenia i wygaśnięcia emocji -stosowanie jasnego i zrozumiałego dla dziecka systemu reguł rządzących życiem klasy i szkoły (klasowy kodeks zasad)
|
-odpytywanie ucznia po uprzednim przygotowaniu przez naprowadzanie na określony temat -przekazywanie treści dydaktycznych w sposób przystępny i atrakcyjny -planowanie zajęć w ten sposób, aby te wymagające dużej energii przeplatały się z tymi, które wymagają jej mniej -zwracanie uwagi na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie -dostosowanie zadań powierzonych dziecku do jego możliwości (porażki działają rozstrajająco) -dzielenie powierzonej pracy na małe odcinki i racjonalne wprowadzanie przerw na odpoczynek |
-rozmowy o postępach, osiągnięciach i problemach z nauką dziecka -rozmowy indywidualne z matką i ojcem -wywiad z rodzicami -zaproponowanie rodzicom udziału dzieci w zajęciach zespołu korekcyjno-kompensacyjnego -wskazania do postępowania w domu (załącznik nr 1) -ujednolicanie działań domu i szkoły |
Procedury osiągania celów - formy i metody pracy
Formy pomocy dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo mogą być następujące:
terapia plastyką
terapia muzyką
techniki teatralne
terapia ruchem
terapia uczuciowa
Zajęcia będą organizowane według indywidualnych potrzeb dzieci poprzez terapię plastyczną, ruchową i uczuciową. W tempie właściwym do ich możliwości; tak aby każde dziecko pracowało samodzielnie, z dużym zainteresowaniem, wdrażając się do wysiłku.
Zajęcia powinny być atrakcyjne dla dzieci, poprzez stosowanie:
różnorodnej tematyki
szerokiego wachlarza technik
dowolnego doboru tematu pracy
technik relaksacyjnych
Terapia plastyką
Aktywność plastyczna obok zabawy jest najbardziej powszechną formą ekspresji dziecka. Stanowi jedną z podstawowych form wypowiadania się i porozumiewania. Działania plastyczne wymagają zaangażowania, twórczej postawy, zmuszają do refleksji, wyzwalają inwencję i rozwijają wyobraźnię. Aktywność plastyczna rozwija również motorykę, usprawnia procesy psychiczne i przyczynia się do wyzwalania przeżyć emocjonalnych i zainteresowań. Terapeutyczna funkcja sztuki polega na rozładowaniu lęków, kompleksów i napięć.
Przykłady ćwiczeń
stemplowanie na papierze
odrysowywanie wzorów
kalkowanie
rysowanie lub malowanie na gazecie
rysowanie kredką na ciemnym papierze
rysowanie nitką
malowanie na podkładzie kaszy
kolorowa wydzieranka
płaskorzeźba z plasteliny
malowanie ,,mokre w mokrym”
technika ,,finger-painting” (malowanie dziesięcioma palcami)
odbijanie tiulem lub gazą zmoczoną w farbie
rozdmuchiwanie na papierze, przez rurkę, plamy z tuszu, a po wyschnięciu- nadawanie kształtu
symetryczne odbijanie papierem barwnych plam z farby plakatowej
kompozycje z suchych liści, sznurków, kolorowych włóczek
lepienie z masy solnej i plasteliny
Terapia ruchem
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo to dzieci o ,,wzmożonym odruchu orientacyjnym”, co oznacza, że wszystkie bodźce pobudzają je do aktywności. Charakterystyka dzieci nadpobudliwych ruchowo wskazuje, że wszelkie metody angażujące motorykę są tu wskazane, ponieważ dają tym dzieciom szansę zaspokoić ich przemożną potrzebę ruchu w sposób kontrolowany, społecznie akceptowany. Umożliwiają też dzieciom nauczenie się kontrolowania swego ruchu i panowania nad nim.
R. Więckowski podaje takie przykłady zabaw ruchowych dla dzieci nadpobudliwych.
Przykłady zabaw ruchowych
,,Strażnicy i przemytnicy”
Wybrana osoba jest strażnikiem, ma zawiązane oczy. Jej zadaniem jest nie dopuścić, aby przemytnicy przedostali się na drugą stronę. Przemytnicy muszą się tak poruszać, żeby nie byli usłyszani.
,,Baba Jaga”
Dzieci rozbiegają się po sali, jedno z nich jest Babą Jagą. Dotknięcie Baby Jagi powoduje, że dziecko nieruchomieje i tylko przez dotyk innego dziecka można je odczarować.
Terapia uczuciowa
Jednym z głównych celów zajęć z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo jest uporządkowanie przez nich swojego uczuciowego świata, umiejętność rozpoznawania i ujawniania swoich uczuć i emocji.
Przykładowe tematy zajęć z zakresu terapii uczuciowej:
Rysunkowe autoprezentacje.
Rozpoznajemy i nazywamy uczucia.
Wyrażamy uczucia mimiką.
Wyrażamy uczucia w zachowaniu.
Odpowiednio reagujemy na uczucia innych ludzi.
Odkrywamy uczucia swoje i innych.
Przewidywane efekty po zrealizowaniu programu
Dziecko potrafi:
słuchać uważnie i skupiać się na lekcjach
wykonywać polecenia dorosłych
umieć przegrywać
być bardziej spostrzegawcze
kończyć rozpoczętą pracę
wykonywać prace samodzielnie i starannie
kontrolować swoje ruchy i panować nad nimi
kontrolować swoje uczucia
Metody ewaluacji
Obserwacja zachowań uczniów w czasie kontaktów z innymi rówieśnikami.
Prace plastyczne dzieci wykonane różnymi technikami.
Bibliografia
1.Faber A., Mazlish: Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały....Media Rodzina 1980.
2.Nartowska H. : Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo- zaburzenia w zachowaniu
i trudności szkolne. PZWS 1985
3.Nowak M. : Dziecko nadpobudliwe. Kraków 1993
4.Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka : Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci.
BiFolium
Wskazania do postępowania w domu
1. Dziecko powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu.
3. Osoby dorosłe powinny kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem
nadpobudliwym, nie wolno im reagować wybuchowo i gwałtownie.
4. Zawsze należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do
zrozumienia, że się je kocha, ale się jest konsekwentnym i wymagającym.
5. Wymagania stawia się w sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje
obowiązki i wiedziało, jak ma się zachować w danej sytuacji.
6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Każdy
przejaw chaosu eliminuje się, a chwali się za dobre wykonanie zadania oraz
docenia się trud włożony w pracę, choćby dziecko wykonało ją mniej
dokładnie.
7. Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany, miał jasną
strukturę: odpowiednią i tę samą porę wstawania, oglądania telewizji, kolacji
i snu.
8. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, wyeliminować programy o treści
agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
9. Gdy dziecko odrabia lekcje, eliminuje się dodatkowe bodźce, które mogą
rozpraszać, na przykład wyłącza się radio, chowa zabawki z biurka.
10. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się
odczytywać jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch. Spokojnie
interweniować, aby uniknąć wybuchu, przez odwrócenie uwagi lub spokojnie
omówić konflikt.
11.Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego
lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość. Dom jest
najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można obserwować dziecko
i interweniować w każdej chwili.
12.Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie,
malowanie, układanie klocków.
13.W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu
emocjonalnym, na przykład odsyłać je do swojego pokoju, odraczać karę
do przyjścia ojca. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po sytuacji
konfliktowej.
14.Opiekunowie powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę
i wspólną zabawę.
15.Opiekunowie powinni też odnosić się do dziecka z wyrozumiałością
i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale
nieumiejętnego kontrolowania swego zachowania.
16.Dla dziecka trzeba wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego
własny teren oraz miejsce do nauki, przed którym znajduje się pusta ściana,
pozbawiona dodatkowych elementów czy dekoracji.
Izabela Chłód
Nauczycielka nauczania zintegrowanego
Szkoła Podstawowa nr 12 w Częstochowie
Częstochowa, dnia 1 września 2005 roku
SPIS TREŚCI
1. Wstęp
Charakterystyka programu
Cele programu
Procedury osiągania celów - formy i metody pracy
Przewidywane efekty po zrealizowaniu programu
Bibliografia