Metoda ośrodków pracy
Przy stosowaniu metody ośrodków pracy w toku codziennych zajęć należy uwzględniać następujące etapy:
a) zajęcia wstępne,
b) obserwację,
c) kojarzenie,
ekspresję.
Ich kolejność można zmienić, jeżeli to jest usprawiedliwione potrzebą chwili, w miarę możliwości należy jej jednak przestrzegać. Metoda organizacji zajęć.
Zajęcia wstępne
Celem zajęć wstępnych jest przede wszystkim przygotowanie dziecka do dnia pracy przez: wytworzenie atmosfery zachęcającej do nauki; wzbudzenie zainteresowania tematem dnia i izolowanie od zainteresowań ubocznych, które absorbują umysł dziecka; wykonanie szeregu czynności bieżących, jak: obserwacja pogody, załatwienie spraw porządkowych, wypełnienie dyżuru i obowiązków związanych z hodowlą roślin i zwierząt; wykonanie ćwiczeń, które wpływają korygująco na postawę dziecka i wprowadzają je w rytm pracy dnia bieżącego.
Jak ma wyglądać realizacja ćwiczeń wstępnych w praktyce? Podstawową zasadą jest zapewnienie naturalnego przebiegu zajęć. Na początku należy nawiązać rozmowę o sprawach bieżących, a więc o tym, jak się spało, co dzieciom się przydarzyło, jaka jest pogoda itp. Jeżeli dzieci mieszkają w tym samym gmachu, w którym mają zajęcia, nauczyciel wyprowadza je na dwór. Dzieci na podstawie własnej obserwacji określają, jaka jest temperatura, czy czują działanie promieni słonecznych, czy jest pochmurno, czy pada deszcz albo śnieg, czy wieje wiatr, czy jest błoto pod nogami. Te i tym podobne ćwiczenia wdrażają dzieci do zwrócenia uwagi na najdrobniejsze nawet zjawiska rzeczywistości. Po pięciu minutach dzieci wchodzą do szkoły, a następnie do klas i zaznaczają stan pogody na odpowiedniej tablicy. Za pomocą umówionych znaków zaznaczają także swoją obecność na arkuszu obecności - I< lub II< lub III etap listy jednodniowej, IV< lub V etap listy tygodniowej, VI < lub VII etap listy miesięcznej. Takie samodzielne wypełnianie kalendarza i arkusza obecności kształtuje pojęcie czasu: dnia, doby, tygodnia, miesiąca, roku, kwartału, półrocza, pory roku oraz zrozumienie takich terminów, jak: wczoraj, dzisiaj, jutro.
Jeżeli w klasie prowadzi się jakieś hodowle, to właśnie na zajęciach wstępnych jest odpowiedni moment ku temu, aby podlać kwiatki w doniczkach, uporządkować stolik obserwacyjny, zaobserwować zmiany zachodzące w rozwoju roślin lub zwierząt, które uczniowie także hodują. Dzieci liczą stopniowo zwiększającą się liczbę liści roślin doniczkowych, mierzą wysokość wzrastających roślin, zdobywając w ten sposób podstawowe pojęcia liczby i miary.
Do zajęć wstępnych należą również bieżące ćwiczenia porządkowe, np. wycieranie kurzu, porządkowanie własnej szafki, stwierdzenie, czy ubiór jest w należytym porządku, a także odbywanie dyżurów szkolnych.
Oczywiście, nie wszystko należy robić od razu i codziennie. Czasem w związku z pogodą można zaśpiewać jakąś piosenkę, czasem przypomnieć sobie odpowiedni wierszyk. Można też zastosować jakąś zabawę, marsz ze śpiewem lub krótkie ćwiczenia gimnastyczne, mające na celu poprawę postawy i ruchów oraz ożywienie dziecka. Początkowo należy unikać przy tym wszystkim sztucznych interpretacji, a więc nie można dawać dziecku takich poleceń, jak np. „pokażcie, jak żyto rośnie, jak kwiat się rozwija, jak ptak leci”, lecz trzeba stosować zwyczajne ćwiczenia gimnastyczne w postaci ruchów głowy, tułowia, kończyn.
Bardzo mile przyjmowane są przez dzieci niespodzianki. W związku z tym czasem należy polecać uczniom, aby szukali, co nowego znajduje się w klasie. Takie niespodzianki kształcą zdolności obserwacyjne i pobudzają zainteresowania.
Pojęte w ten sposób codzienne zajęcia wstępne, zwłaszcza na początku roku szkolnego, kiedy dzieci nie są jeszcze wdrożone do szybkiego wykonywania poszczególnych czynności, trwają nieraz godzinę albo dłużej. Warto poświęcić ten czas ze względu na wielkie znaczenie tych zajęć, wytwarzających nastrój i stanowiących jeden z najważniejszych czynników rozwijających dzieci wszechstronnie oraz zespalających je w jedną grupę.
W miarę nabywania przez dzieci różnych sprawności w wykonywaniu zajęć codziennych czas trwania ćwiczeń wstępnych staje się krótszy. Dzieci wprawione do wypowiadania swoich wrażeń, już na pytanie, samorzutnie opowiadają wszystko, co je spotkało, chętnie dzielą się z nauczycielem swoimi troskami i radościami.
Obserwacja
Dzięki obserwacji dziecko zdobywa wyobrażenie o przedmiocie, na który zwraca uwagę. Jej celem jest wdrażanie dziecka do zdawania sobie sprawy z otaczających je zjawisk. Dzięki obserwacji dziecko poznaje świat, a przez bezpośrednie zetknięcie się z pracą ludzką oraz przedmiotami i zjawiskami w ich naturalnym środowisku nawiązuje kontakt z ludźmi i całą rzeczywistością.
Z tych względów lekcje obserwacji mają dla dziecka wyjątkowe znaczenie. Z różnych rodzajów obserwacji stosuje się na nich głównie obserwację przypadkową i obserwację systematyczną. Do obserwacji przypadkowej, wzbogacającej doświadczenie ucznia, zaliczamy:
spostrzeżenia zmian w rozwoju roślin i zwierząt hodowlanych przez dzieci;
spostrzeżenia dotyczące pogody;
obserwację przedmiotów - nie pozostających w związku z opracowywanymi ośrodkami pracy - przynoszonych przez dzieci z domu lub zbieranych na wycieczkach i spacerach (kasztany, szyszki, szpulki, żołędzie, patyczki, deseczki, gwoździe, książki itp.);
obserwację przedmiotów i zjawisk, z którymi dzieci stykają się okolicznościowo;
obserwację nie przewidzianych zdarzeń zachodzących w ciągu roku szkolnego, przyswajanie drobnych wiadomości aktualnych.
Obserwacje wymienione w trzech pierwszych punktach doskonale można prowadzić na zajęciach wstępnych, pozostałe zaś - zależnie od okoliczności - muszą nieraz odbywać się w różnych porach dnia. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy np. nadarzy się sposobność do obserwacji jakiegoś ptaka lub zwierzęcia przyniesionego do klasy. Należy wykorzystać tę jedną nieraz okazję, aby dzieciom pokazać, a potem w odpowiednim momencie na tę obserwację trzeba się powołać. Na przykład kiedyś przyniesiono do pewnej klasy ptaszka, który wypadł z gniazda, kiedy indziej - nietoperza, innym razem - dwa żywe krety. Obserwacja ich nie wiązała się zupełnie z opracowywanymi wówczas ośrodkami pracy, jednak ją przeprowadzono. Do zdarzeń nie przewidzianych w planie pracy należą np.: powódź, pożar, jakiś radosny lub smutny wypadek, niespodziewane zaproszenie na imprezę albo polecenie władz szkolnych doraźnego zorganizowania uroczystości. Niektóre z tych wydarzeń mogą stanowić temat specjalnych okolicznościowych ośrodków pracy. Takie nowiny, jak np.. pierwszy mróz, powrót ptaków, wiadomości o zwierzętach i przygodach przynoszonych przez dzieci, należy omówić doraźnie, a w przyszłości - przy realizacji odpowiedniego ośrodka pracy - powołać się na nie lub do nich nawiązać przy wprowadzaniu nowego tematu.
Właściwe lekcje obserwacji łączą się ściśle z przewidzianymi w programie ośrodkami pracy, które powinny być powiązane w ten sposób, aby jeden w miarę możliwości wynikał z drugiego, by znane doświadczenia i wiadomości stopniowo spożytkować przy przekazywaniu nie znanych, nowych. Punktem wyjścia każdej obserwacji musi być zainteresowanie, ponieważ dziecko najlepiej przyswaja sobie to, co je interesuje.
Należy umożliwić dziecku przeprowadzenie obserwacji dowolnej, w której samo decyduje o jej przebiegu. Przy obserwacji ukierunkowanej dzieci mają zauważyć to wszystko, na co chcemy zwrócić ich uwagę. Po to, by się upewnić, co uchwyciły, zadajemy im pytania, dotyczące zauważonych szczegółów, i pozwalamy wypowiedzieć się na ten temat, a dopiero potem - za pomocą umiejętnie postawionych pytań - wydobywamy te, które pominęły. Trzeba przy tym zwracać uwagę na cechy zasadnicze i charakterystyczne. Nie można również dostarczać dziecku za dużo wrażeń jednocześnie, aby uniknąć zamieszania mogącego spowodować, że dziecko zapamięta mało znaczące szczegóły, a zupełnie nie zwróci uwagi na cechy ważne. Na przykład gdy odbywa się obserwacja ptaka, wystarczy, jeżeli dzieci poznają zasadniczy kształt jego budowy zewnętrznej, wielkość, upierzenie, dziób, liczbę nóg i skrzydeł, charakterystyczne dane o jego pożywieniu i obyczajach, a takie szczegóły, jak np. budowa piór, trawienie albo przyczyny sprawiające, że ptak może latać, pozostawiamy do opracowania w klasach wyższych. W końcu, biorąc pod uwagę wymienioną zasadę, musimy dopowiedzieć dzieciom to wszystko, do czego w toku obserwacji same nie doszły.
W czasie wypowiadania się dzieci nauczyciel może niekiedy zapisać ich odpowiedzi. Przy odczytywaniu odpowiedzi te należy ułożyć w ten sposób, by były niejako syntezą tego, co dzieci widziały. Syntezą będzie więc zebranie i uporządkowanie wiadomości według pewnego planu, tj. tak, aby cechy charakterystyczne znalazły się na pierwszym miejscu. Jest to też dogodny moment do sprawdzenia wiadomości i doświadczeń o danym przedmiocie. Tym dzieciom, które przy zbieraniu materiału obserwacyjnego plączą się i mylą, polecamy ponowne zetknięcie się z omawianą rzeczą. W ten sposób dzieci mniej spostrzegawcze mają możliwość uzupełniania swoich wiadomości. Obserwacja jest pracą mozolną i możliwą do przeprowadzenia z dobrym skutkiem tylko wtedy, gdy jest ożywiona zainteresowaniem. W myśl zasady, że wszystkie przedmioty i zjawiska należy poznawać w ich naturalnym środowisku, najwięcej obserwujemy na wycieczkach.
Kojarzenie
Kojarzenie ściśle się splata z obserwacją i nie da się od niej całkowicie oddzielić. Jakkolwiek dziecko powinno myśleć przy każdej pracy, to jednak zajęcia tzw. „kojarzenia” specjalnie przeznaczone są na to, aby je nauczyć myśleć, tj. wdrożyć do umiejętności kojarzenia wiadomości nabytych dzięki obserwacji z innymi wiadomościami odtwarzanymi z pamięci bądź zdobytymi od kogoś pośrednio. Trzeba nauczyć je również wyciągania wniosków i rozwiązywania w ten sposób zadań praktycznych lub zagadnień teoretycznych. To stanowi podstawę elementarnego nauczania metodą problemową i rozwijania myślenia dzieci.
Zwykle zaraz po zajęciach wstępnych powtarzany temat realizowany poprzedniego dnia. Czynimy to w celu utrwalenia wiadomości nabytych w czasie obserwacji. Po tym niejako wstępie przystępujemy do właściwej metody kojarzenia. Zaczynamy od tego, co jest dziecku najbliższe - sprawdzamy już nabyte wiadomości. W związku z tym zależnie od tematu wypowiadamy np. takie pytanie: Kto z was ma w domu psa, kota, konia, krowę? Jak twój pies szczeka? Jak się nazywa? albo: Czyja mamusia hoduje takie same kwiatki? Jak je pielęgnuje i gdzie one rosną? Kto pomagał w szatkowaniu kapusty? Co wiesz o tym......?
Kto z was pomaga tatusiowi w .......? Które z was ma koło domu sad ?( ogród warzywny)? Jakie tam rosną owoce (warzywa)? Pytania te budzą zainteresowania dzieci, które z ożywieniem mówią wszystko, co wiedzą na dany temat z własnego doświadczenia lub czego się dowiedziały od kogoś. Dowiadują się też, że oprócz tych przedmiotów, które poznały na wycieczce
i w szkole, że jest jeszcze wiele takich samych lub im podobnych w różnych miejscowościach na wsi i w mieście.
W ten sposób odbywa się kojarzenie w czasie i w przestrzeni. Kojarzenie w czasie osiągamy przez porównywanie spostrzeżeń bieżących z przeszłymi, kojarzenie w przestrzeni - przez porównywanie tego, co dziecko może dostrzec na miejscu, z tym, co współcześnie zachodzi gdzie indziej. W ten sposób dochodzimy do uogólnień, co jest wstępem do wytwarzania się pojęć. Chodzi nie tylko o proste powiązanie nabytych wiadomości. Dziecko powoli zaczyna zdawać sobie sprawę z rozmaitych związków zachodzących pomiędzy faktami, z zależności skutków od przyczyn, z celowości rzeczy - i tak stopniowo dochodzi do wyciągania wniosków. Niemałej pracy umysłu dziecięcego trzeba na to, aby dać trafną odpowiedź np. na następujące pytanie: Dlaczego bocian osiedla się w pobliżu wody? Czy można wytłumaczyć, że ten gatunek kwiatów w jednym miejscu rośnie pięknie, a w drugim - źle? Dziecko musi pomyśleć, jak wyjaśnić ten lub inny kształt, np. długi dziób bociana, ostre pazury kota, a mniej ostre psa, wałeczkowaty kształt ciała kreta albo wykonanie danego przedmiotu z takiego lub z innego materiału.
Umiejętność kojarzenia doświadczeń wpływa na rozwój moralny i społeczny dziecka. Uświadamia ono sobie bowiem, co zawdzięcza innym ludziom - pracy rolnika, piekarza, stolarza, szewca, górnika, murarza - i powoli zaczyna rozumieć, że bez wkładu pracy ze strony wszystkich ludzi życie stałoby się dlań niemożliwe. Budzi to poczucie wartości dla innych ludzi, poszanowanie cudzej pracy, i przekonanie, że ono samo także w miarę swoich możliwości jest zobowiązane do rzetelnej pracy.
Ekspresja
Naturalnym następstwem obserwacji i kojarzenia jest ekspresja, w której pod różnymi postaciami aktywnej działalności dziecko wyładowuje swój naturalny, żywiołowy pęd do zabawy i czynności praktycznej.
Bardzo często ekspresja występuje w czasie obserwacji albo bezpośrednio po niej. Pierwszy przypadek zachodzi wtedy, gdy obserwując dorosłych, dzieci samorzutnie zabierają się do pracy w ich obecności.
Druga forma ekspresji ma miejsce wówczas, gdy dzieci po obserwacji jakiegoś warsztatu pracy spontanicznie zapragną w klasie robić to samo, co pracownicy, np. mebelki po wycieczce do stolarza, a po odwiedzinach w warsztacie szewskim zechcą natychmiast bawić się w szewca lub zaśpiewać o nim piosenkę. Wyrazem ekspresji konkretnej są prace ręczne i modelowanie, a także śpiew, zabawy, gry i gimnastyka, ekspresji abstrakcyjnej zaś - czytanie, pisanie, opowiadanie dzieci i nauczyciela.
1