Psychologiczne koncepcje człowieka

Opisane 3 przypadki(j.Strelau, Psychologia t.1, str.67 „Psychologiczne koncepcje człowieka”) dotyczą zachowań bardzo różnych - od przemocy seksualnej, wytrwałego rozwiązywania zadań, impulsywnego kupowania. Powstaje więc pytanie:

Czy te różne zachowania są możliwe do wyjaśnienia odwołujący się do jednego tylko mechanizmu psychologicznego, oraz czy wśród psychologów istnieje zgodność co do mechanizmu lub mechanizmów wyjaśniających te zachowania.

Reasumując; czy istniejące psychologiczne koncepcje człowieka byłyby zgodne co do źródeł i co do funkcji tak różnych zachowań.

Termin „koncepcja psychologiczna człowieka” wprowadził w 1976 r. Józef Kozielecki.

Definicja:

Koncepcja psychologiczna człowieka to jawna lub ukryta idea proponowana przez dany nurt teoretyczny, dotyczy kwestii:

• Kim jest człowiek (jednym z wielu organizmów żywych

podlegającym tym samym prawom, jest unikatem, a między tymi dwoma odpowiedziami jest wiele różnych innych wariantów; czy jest może „wytworem” czynników biologicznych, czy raczej własnej aktywności i uczenia się?; co jest w nim uniwersalne a co indywidualne?)

• Jaki jest człowiek (czy jest układem prostym, czy złożonym?, czy jest stały czy zmienny?, czy jest wolny czy zniewolony przez konieczności? Czy działa racjonalnie czy nieracjonalnie? Czy jest panem sytuacji czy raczej ofiarą losu?)

• Jakie są podstawowe mechanizmy jego zachowania ( co decyduje o o kształcie ludzkich zachowań? Jakie potrzeby i w jaki sposób je realizuje? Dlaczego coś robi lub przestaje coś robić? Co go mobilizuje do działania a co zniechęca?).

Koncepcja psychologiczna człowieka jest to więc zbiór założeń (przyjętych a priori lub wynikających z doświadczenia) na temat tego co w ludziach jest uniwersalne i ponadczasowe. Musi więc się odwoływać do pewnego zbioru założeń.

Oto kilka takich założeń:

1. każdy człowiek ma pewne właściwości wspólne dla swojego gatunku (pod pewnymi względami wszyscy jesteśmy do siebie podobni) co umożliwia generalizowanie twierdzeń , uogólnianie faktów i przenoszenia wiedzy dotyczącej jednego człowieka (czy małej grupy) na innych, a niekiedy nawet na wszystkich ludzi;

2. jednostka dysponuje pewnym zbiorem stałych właściwości, co umożliwia formułowanie przewidywań odwołujących się do stwierdzonych wcześniej, powtarzalnych faktów;

3. można wyodrębnić zbiór takich czynników zewnętrznych np. biologiczne, kulturowe, społeczne , które w sposób stały i powszechny determinują ludzkie zachowania, co umożliwia wyjaśnianie oraz przewidywanie różnorodnych zachowań ludzkich.

4. człowiek jest podmiotem wyodrębnionym z otoczenia, oraz elementem większej całości (ekologicznej, społecznej), co sprawia, że regulacja zachowania jednostki dokonuje się jako proces interakcyjny.

Koncepcje człowieka

Najważniejsze koncepcje psychologiczne człowieka są wytworem XX wieku, choć wcześniej były podejmowane próby w ramach filozoficznych koncepcji człowieka.

(W załączeniu tabela).

Wnioski:

• Jeśli wziąć pod uwagę poszczególne kryteria, można znaleźć pewne wzajemne podobieństwa (np. większość koncepcji traktuje człowieka jako system złożony albo odwołuje się do metafory maszyny;

• Jeśli wziąć pod uwagę cały zespół kryteriów, wówczas koncepcje stają się właściwie nieporównywalne;

• Nie ma też dowodów, aby chronologia powstawania w jakiś w wyraźny sposób decydowała o intelektualnej przewadze którejkolwiek z nich.

• Rekonstruowanie psychologicznych koncepcji człowieka jest o tyle ważne, że ujawnia opisane rozbieżności i zmusza do odpowiedzi na pytania o możliwość ich przezwyciężenia oraz do integracji wiedzy na ten temat.

• Różnorodność pomysłów, wielość koncepcji, ścieranie się poglądów są czynnikami rozwoju dyscypliny naukowej jaką jest psychologia.

Podsumowanie

Punkt wyjścia to koncepcja introspekcjonistyczna , która przypisywała wszechwładną rolę w regulacji zachowania świadomości.

Reakcją na tę koncepcję była psychoanaliza , upatrująca regulatorów zachowania w niedostępnej świadomości impulsach o biologicznym rodowodzie.

Inną reakcją na introspekcjonizm był behawioryzm, odrzucający wszelkie wewnętrzne

mechanizmy zachowania jako niepoddające się obiektywnemu pomiarowi, natomiast regulacyjne

znaczenie przypisujący popędom, bodźcom, reakcjom, wzmocnieniom.

Odpowiedzią na behawioryzm była z kolei psychologia humanistyczna, odrzucająca tezę o zewnętrznym

sterowaniu zachowania, a przypisująca dominujące znaczenie regulatorom wewnętrznym i wewnętrznemu

sterowaniu zachowania .

Nurtem inspirowanym przez teorie informacji i cybernetykę, nie zaś przez inne teorie psychologiczne , była psychologia poznawcza, która znaczeniu w regulacji zachowania człowieka przypisywała procesom gromadzenia i przetwarzania doświadczenia.

Ponowoczesna koncepcja człowieka - w odróżnieniu od wszystkich - zakłada, że podstawowym regulatorem ludzkiego zachowania jest deficyt bodźców, a w konsekwencji - poszukiwanie wrażeń i zmiany.

Analiza koncepcji psychologicznych zwraca uwagę na dwie kwestie:

1.koncentracja poszczególnych koncepcji na różnych aspektach funkcjonowania człowieka.

2.brak asymilacji wiedzy wcześniejszej w koncepcjach powstałych później.

Ponieważ proces kumulacji wiedzy we współczesnej psychologii jest dość zaawansowany, można przypuszczać, iż koncepcje psychologiczne człowieka pełnią funkcje raczej „ideologiczne” niż funkcje uogólniania dotychczasowej wiedzy psychologicznej o człowieku.

Koncepcje psychologiczne człowieka

(omówienie do foliogramu)

1.psychoanalityczna - istotne czynniki regulujące zachowanie maja charakter popędowy, afektywny, instynktowny, są więc biologicznie ukształtowanymi, gotowymi strukturami uruchamiającymi określone działanie.

2.behawioryzm - cel to przewidywanie i kontrola zachowania; nie dostrzega linii oddzielającej świata zwierząt od człowieka; ważne są warunki, bodźce i reakcje- to są fakty fizyczne mierzalne za pomocą uwarunkowań obiektywnych. To jest podstawą do zrozumienia zachowania się człowieka.

3.humanistyczna - powstała w reakcji na behawioryzm. Jej postulaty to;

• upodmiotowienie sytuacji badawczej (badacz i badany = MY),

• dialog a nie manipulacja (ludzie maja pojawiać się w sytuacji badawczej, odrzucenie właściwości),

• komunikacja

• łączenie psychologii teoretycznej ze stosowaną (np. psychoterapia),

• uwzględnienie perspektywy badanego a nie tylko badacza,

• empatia - najbardziej efektywny kanał komunikacyjny

• teoria Maslova - potrzeb i samoaktualizacji - spójność, jedność z samym sobą.

4.poznawcza - prototyp ludzkich zachowań to zachowanie badawcze, podstawą jest proces psychiczny, to antycypacja a działanie ludzi uwarunkowane są przez sposób przewidywania zdarzeń, gromadzenie doświadczeń to z kolei tworzenie dychotomicznych odwzorowań rzeczywistości (czarne - białe, duże - małe, smutne - wesołe). W tym nurcie ludzie to badacze a życie ludzkie to ciągłe eksperymentowanie, sprawdzanie hipotez.

5.socjobiologia - ocenia człowieka według takich kryteriów jak:

• powszechność występowania danej cechy

• niemodyfikowalność danej cechy w skali gatunku

• użyteczność adaptacyjna danej cechy.

3 założenia:

1. znaczna część zachowań determinowane jest przez geny

2. genetyczne ukształtowanie zachowania są „przechowywane” w populacji, o ile zapewniają sukces reprodukcyjny

3. ewolucyjny sens zachowania to zdolność do przetrwania i

reprodukcji.

6.ponowoczesne (postmodernistyczne ) - człowiek boryka się

z doświadczeniami pomiędzy powrotem do przeszłości a odrzuceniem tradycji: znaczenie tu ma etyka, normy.

Koncepcja Baumana( 1993) wskazuje na 4 sposoby uosabiane w 4 wzorcach postępowania, którym przypisał metaforyczne nazwy:

1.spacerowicz - dąży do wolności, unika ograniczeń a więc stroni od trwałych i bliskich kontaktów z ludźmi; kontakty te są powierzchowne, ulubiona przestrzeń to arkady, dreptaki, ciągi handlowe, wybiegi pokazów mody. Nigdzie nie zatrzymuje się na dłużej, niczego nie musi zapamiętywać, unika zdarzeń rozciągniętych w czasie. Jest to poszukiwacz „błyskotek” dających zadowolenie;

2.włóczęga - życie według niego to kolekcja przystanków, które szybko opuszcza, ma ciągły deficyt bodźców więc poszukuje odmiany, zmienia trasy swojej włóczęgi: unika przywiązywania się do czegokolwiek i kogokolwiek, unika silniejszych uczuć, przyjemność upatruje w zmianie.

3.turysta - kolekcjoner wrażeń i opowieści, ceni odmienność, nowość, inność, urzeczywistnia to na

marginesie „prawdziwego” życia, pragnie wrażeń i opowieści i często opuszcza dom.

4.gracz - miłośnik życia w świecie ryzyka, cel to wygrywanie zgodnie z regułami ale bez litości i

sympatii dla innych, wyznaje regułę niechowania urazy do wygrywającego wtedy gdy sam

przegrywa, gra, rozgrywka to epizod, zamknięta całość, żadna gra nie ma swojej historii.

Podstawowy mechanizm zachowania jest wspólny dla 4 wzorców postępowania.

Różnice w sposobie redukowania deficytu nie są zbyt duże. Wszystkie te wzorce

istniały wcześniej, teraz jednak przeszły z marginesu do centrum życia społecznego.

Co więcej wzory te współwystępują u tych samych ludzi, mieszają się wzajemnie i przenikają.

Opis przypadków:

1.Jan G. 35-letni zamożny i atrakcyjny urzędnik, skazany został przez sąd za zgwałcenie 45-letniej kobiety, spotkanej przypadkowo w pewien ciemny wieczór na przedmieściach dużego miasta. Podczas przewodu sądowego zeznawała 25-letnia Jolanta Z., która go często zapraszała na późną kolacje i nie kryła przed nim ochoty na intymny kontakt, on jednak sprawiał wrażenie osoby niezbyt tym zainteresowanej.

2.Paweł B. Nauczyciel opisał w swoim pamiętniku zmagania z pewnym bardzo skomplikowanym problemem brydżowym. Skrupulatnie zapisywał i numerował kolejne rozgrywki. Ostatnia zakończona sukcesem - miała numer 617. Paweł B. Jest amatorem ale lubi i potrafi grać w brydża.

3.Piotr S. Taksówkarz, zgłosił się do psychologa z prośbą o poradę z powodu swojej rozrzutności. Polega ona na kupowaniu różnych rzeczy, które nie zawsze są mu potrzebne. Ilekroć wchodził do dużego sklepu, napotykał stoisko „dnia”. Raz kupował skarpety, raz długopisy, płyty, kosmetyki. Zawsze cos sobie sprawiał. Do psychologa zgłosił się, gdy jedna zapalniczkę nabył wchodząc do sklepu a drugą wychodząc.

---