Praca zaliczeniowa- Socjologia ryzyka.
Bieda jako źródło ryzyka
Zgodnie z I. Kumor „ubóstwo jest jednym z problemów społecznych we współczesnym świecie. Jest zjawiskiem, które bardzo trudno jednoznacznie zdefiniować, ponieważ cały czas przybiera różny wizerunek i różne rozmiary. Bez wątpienia możemy powiedzieć, że ubóstwo jest zjawiskiem powodującym dysfunkcje społeczną, a także dezorganizacje życia jednostki i społeczeństwa”. W. Kłopot podkreśla, że jest to sytuacja pewnych braków, które powinny zostać odpowiednio uzupełnione.
Ubóstwo traktować należy jako powszechny i trwały wymiar życia społecznego, pojawiający się w danym państwie w różnych formach i o odmiennym nasileniu. Zjawisko to utożsamia się ponadto z derywacją potrzeb: niemożności ich zaspokojenia w wyniku niedostatecznie wysokich dochodów, jak nie wystarczających środków finansowych. Zgodnie z S. Golimowską jest to niezaspokojenie potrzeb, „redukowanych dodatkowo do sfery konieczności egzystencjonalnej, co oznacza sprowadzanie ubóstwa wyłącznie do materialnego wymiaru życia społecznego”. Zyskuje ono charakter świadomościowy, nacechowany subiektywnością. W celu dostrzeżenia ubóstwa konieczne jest występowanie stanu niezaspokojenia potrzeb. Ubóstwo jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym. „Współcześnie panuje szeroka zgoda co do tego, że ubóstwo nie jest wyłącznie zjawiskiem ekonomicznym, lecz o wiele bardziej wielopłaszczyznowym. Że nie jest tylko kwestia niskich dochodów, lecz także niedoborów i niedostatków w wielu sferach zaspokojenia potrzeb: w sferze zdrowia, edukacji, uczestnictwa w kulturze, w życiu politycznym i w innych dziedzinach”. Współczesnemu funkcjonowaniu społeczeństw, zarówno Polsce, jak i zagranicą towarzyszy stale wzrastający i postępujący rozwój patologii społecznych. Te zaś rozumie się jako wszelkie formy zjawisk niepożądanych w społeczeństwie, które mogą wywołać negatywne skutki w rozwoju danego społeczeństwa lub grupy społecznej.
Przyczyn ubóstwa upatrywać można ponadto w zakresie strukturalnym, jak i kulturalnym. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z czynnikami zewnętrznymi, które oddziałują na jednostki (pozostające bez możliwości wpływania na nie), obejmuje to aspekty społeczne, ekonomiczne, mieszczące się w makroekonomicznych ramach otoczenia. W drugim przypadku chodzi o kwestie behawioralne, odnoszące się do umiejętności, zdolności, wartości, postaw, jak i zachowań, co należy utożsamiać niekiedy z lekkomyślnością, lenistwem czy nieodpowiedzialną prokreacją.
Kultura ubóstwa jest syndromem, dostrzeganym przez Oscara Lewisa, badacza terenowego, charakteryzującym się systemem wspólnych cech, prowadzących do podobnego stanu jednostek. „Jest to pewien sposób życia ukształtowany w warunkach niedoborów ekonomicznych, czyli charakterystyczny zespół cech, wartości i wzorów zachowań pojawiający się w zbliżonej postaci wszędzie tam, gdzie występuje ubóstwo”. Underclass spostrzegany jest względem nurtów: strukturalnego, odnoszącego się do miejsca zajmowanego przez jednostki objęte kategorią w ramach struktury społecznej, jak i w odniesieniu do nurtu kulturowego, podkreślającego odrębność kulturową co do wartości i zachowań osób przynależących do tej kategorii wobec wartości i zachowań dominujących w społeczeństwie. Przyczyny ubóstwa dotyczą zgodnie z powyższym niewłaściwego zachowania jednostek ubogich, jak i funkcjonowania systemu gospodarczo-społecznego. Zalicza się do tego następujące zjawiska: bezrobocie, bezdomność, brak wykształcenia, komunikacji społecznej, nadmierne zadłużenie rodziny, nieodpowiednia ochrona socjalna, odrzucenie pozytywnego modelu rodziny, występowanie alkoholizmu, wielodzietność, inwalidztwo, pozostawanie w kręgu subkultury ubogich, nieodpowiednie i niewystarczające środki, przeznaczane na ludzi starszych.
Skutki ekonomiczne, spowodowane bezrobociem obejmują stratę produktu narodowego brutto, mierzoną za pomocą luki PNB, czyli różnicy między potencjalnym produktem narodowym brutto, czyli założeniem pełnego zatrudnienia, a rzeczywistym produktem narodowym brutto. W efekcie państwo ponosi dodatkowe wydatki na cele socjalne, zmniejszenie liczby siły roboczej oznacza tym samym blokadę przepływu czynników produkcji pomiędzy państwami Unii Europejskiej. W wyniku ograniczonej produkcji i konsumpcji wewnętrznej zmniejszają się możliwości rozwoju gospodarczego danego państwa. Zjawiskom tym towarzyszą: niewykorzystanie potencjału ludzkiego ponoszenie kosztów materialnych w wyniku konieczności utrzymania bezrobotnych i ich obsługi, spadek dochodu rodzin, degradacja psychiczna i moralna, zjawiska patologii społecznej, utrata kwalifikacji. Skutki społeczne bezrobocia to ograniczona liczba miejsc pracy, nieodpowiednie warunki pracownicze i życiowe społeczności, ich zubożenie i izolacja. W związku z powyższym kształtuje się zjawisko ubóstwa, niosące ze sobą konsekwencje psychiczne: poczucie regresu, zwiększenie poziomu lęku, poczucie utraty statusu społecznego, zagrożenie statusu głowy rodziny i żywiciela, konflikty na tle materialnym, naruszenie spójności rodziny, problemy wychowawcze i małżeńskie, poczucie osamotnienia.
Konsekwencje ubóstwa analizować można w perspektywie globalnej, lokalnej, jak i indywidualnej. W pierwszym przypadku zjawisko to jest największym i najpowszechniejszym niepowodzeniem człowieka, występującym w wielu różnych krajach i odmiennych społecznościach. Zgodnie z J.K. Galbraithem w bogatych społeczeństwach umiera znacznie więcej ludzi niż w krajach biednych. Negatywnymi objawami są ponadto: terroryzm, wzrost przestępczości międzynarodowej, handel ludźmi, korupcja, nielegalna imigracja, niewolnicza praca. Ubóstwo sprzyja kształtowaniu się różnego typu organizacji i grup przestępczych, dotyczy to nie tylko terroryzmu, jak i korupcji, ale także handlu towarami zakazanymi, jak i żywym towarem. Konsekwencje ubóstwa, zgodnie z wyżej opisanym już podziałem dotyczą również aspektu indywidualnego. W tym wypadku „bierze się pod uwagę osobno skutki ubóstwa absolutnego i ubóstwa względnego. Długotrwałe przebywanie w sytuacji ubóstwa absolutnego prowadzi do trwałych deficytów rozwojowych i śmierci. Drugim skutkiem życia w warunkach określanych jako minimum egzystencji jest uzależnienie się od wszelkich substancji chemicznych, co jest ucieczką od występujących problemów”. Skutkiem ubóstwa jest szeroko rozumiane wykluczenie społeczne, odnosi się to do ograniczonych możliwości uczestnictwa, oddziaływania, korzystania z rynków, instytucji dostępnych dla ogółu społeczeństwa.
Do specyfiki wykluczenia społecznego odnosi się J. K. Frieske w słowach - „brak uczestnictwa jednostek i grup społecznych w tych sferach życia, w których uzasadnione jest - stosownie do określonych kryteriów - oczekiwanie, że jednostki te i grupy będą w nich uczestniczyły”. Osoba wykluczona społecznie jest izolowana od kultury, nie uczestniczy w życiu społecznym i intelektualnym. Dotyczy to szeroko rozumianych ograniczeń z zakresu: ekonomicznego, gospodarczego, politycznego, cywilizacyjnego, oświatowego. Zgodnie z M. Czerepaniak-Walczak, marginalizacja to wynik „niskich aspiracji i wąskich umiejętności, dominacji ograniczonych kodów kulturowych i braku kompetencji komunikacyjnych, (…) a przejawem takich właściwości człowieka jest m.in. analfabetyzm funkcjonalny”. Jednostka społeczna pozostaje tym samym wykluczona z podstawowych działalności, zarezerwowanych członkom danej społeczności. Negatywnym zjawiskiem, towarzyszącym wykluczeniu jest ubóstwo, bezrobocie, degradacja zawodowa, brak możliwości wykonywania pracy, zgodnie z wyuczonym zawodem. W Polsce występuje ponadto degradacja materialna, wiążąca się z obniżeniem stopy życiowej rodzin. Niedostateczne zarobki utrudniają społeczeństwu prowadzenie życia na wysokim poziomie, ograniczając szanse rozwoju. Degradacja wypoczynkowa jest wynikiem degradacji materialnej, wiążącej się z brakiem środków na wypoczynek, degradacja zdrowotna natomiast to konsekwencja biedy, dużej ilości stresów, braku wypoczynku, nieodpowiedniego sposobu odżywiania.
Wykluczenie społeczne powoduje rozwarstwienie społeczeństwa, marginalizacja jest wynikiem nierównego dostępu do istotnych dla człowieka zasobów, co ogranicza możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb. Współcześnie duża część ludności jest odgradzana poza margines, bez dostępu do kultury i szans rozwoju. Towarzyszyć może temu pogłębiająca się patologia, objawiająca się min. przemocą.
Ubóstwo, jak i wykluczenie prowadzić może do bezdomności, dotykającej ludzi w różnym wieku, bez względu na ich wiek, status, płeć czy stan posiadania. Jest to sytuacja wyrażająca się w:
specyficzności emocji i predyspozycji zawodowych,
specyficznym stosunku do własnej osoby,
luźnym stosunku do własnej rodziny,
braku stabilizacji życiowej,
niewłaściwym rozwiązaniu problemów życiowych,
specyfice położenia kulturowego.
I. Kumor, Ubóstwo - ujęcie teoretyczne. Edukacja humanistyczna, nr 1 (24), 2011, s. 101.
W. Kłopot, w: A. Radziewicz-Winnicki, A. Roter, Ryzyko transformacyjne nowego ładu społeczno-edukacyjnego, Katowice 2004, s. 44.
B. Geremek, Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia, Czytelnik. Warszawa 1989, s. 5.
S. Golimowska Badania nad ubóstwem. Założenia i metoda. W: Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, pod. Red. S. Golimowskiej, IPiSS, Warszawa 1997, s. 19.
A. Lipski, Ubóstwo poza sferą konieczności egzystencjonalnej, w: Ubóstwo jako problem polityki społecznej, pod. Red. L. Frąckiewicza, AE w Katowicach, Katowice 1993, s. 27.
E. Tarkowska, Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Koncepcje i polskie problemy, s. 321.
J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa, 2002, s 604-607.
S. Rychliński, Socjologia miasta, „Przegląd socjologiczny”, t. 3, Poznań, 1935, s. 7.
E. Tarkowska, Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Koncepcje i polskie problemy, s. 330.
Tamże, s. 332.
J. Boczoń, W. Toczyński, A. Zielińska, Ubóstwo jako zjawisko społeczne oraz przedmiot pracy socjalnej [w] Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Żak, Warszawa 1995, s. 344
E. Kwiatkowski, Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i Francji, wyd. naukowe PWN, Katowice 2002, s. 31.
E. Kwiatkowski, op. cit, s. 36.
E. Kwiatkowski, op.cit, s. 43.
J.K. Galbraith, Istota masowego ubóstwa, Warszawa 1987, s. 21.
A. Radziewicz-Winnicki, A. Roter, Ryzyko transformacyjne nowego ładu społeczno-edukacyjnego, Katowice 2004, s. 60.
I. Kumor, Ubóstwo - ujęcie teoretyczne. Edukacja humanistyczna, nr 1 (24), 2011, s. 108. g
R. Szarffenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykład monograficzny 2004/2005, s. 16.
M. Czerepaniak-Walczak,, Daleko od...szansy (decyzje edukacyjne młodzieży wiejskiej), Wydawnictwo „PoNad”, Szczecin 1999, s. 31.
M. Jarosz, Wykluczeni, op. cit., s. 16.
A. Giddens. Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji. Książka i Wiedza 1999 s. 94.
E. Wnuk - Lipiński. Socjologia życia publicznego. Wyd. Nauk, SCHOLAR 2005, s. 21.