J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, „Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym”,
Rozdział I, „Kultura polityczna-geneza i sens pojęcia”
Tytuł rozdziału mówi wszystko, więc przedstawię wybrane definicje kultury politycznej oraz przedstawię pokrótce genezę samego pojęcia.
Jednym z pierwszych, który użył pojęcia kultura polityczna był Józef Siemieński. W 1916 roku wygłosił on odczyt na UW. Wprowadził wówczas pojęcie, ale nie sformułował definicji. Pierwszą próbę ukształtowania znaczenia tego terminu podjął Siemieński dopiero w roku 1932. W pracy pt. „Kultura polityczna w wieku XVI” stwierdził on, „że kultury politycznej narodu wyrazem najwyższym - żeby nie powiedzieć ostatecznym - i najbardziej charakterystycznym jest forma rządów jaką wytworzył [...] znosi z poddaniem”.
KP według Almonda. Almond sugerował, aby w analizie systemów politycznych skoncentrować się na zachowaniach grup społecznych oraz psychologicznych orientacjach obywateli wobec polityki.
Definicja: Kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to strefa subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Należy zaznaczyć, że Almond formułując definicję KP nie zredukował tego pojęcia do kategorii orientacji, czy wzoru orientacji w stosunku do polityki. KP sprowadzana była przez Almonda do kategorii orientacji politycznych uczestników systemu tylko w początkowej fazie jego studiów poświęconych temu problemowi.
Owe indywidualne orientacje wobec polityki łączą w sobie kilka składników:
orientację poznawczą- prawdziwą lub fałszywą wiedzę o obiektach i ideach politycznych;
orientację afektywną- poczucie więzi, zaangażowania, sprzeciw, itd. wobec obiektów politycznych
orientację oceniającą- sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie, które zwykle wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących.
Samuel Beer i Adam Ulam: „niektóre aspekty ogólnej kultury społeczeństwa, dotyczą szczególnie tego jak rząd powinien być kierowany i co winien usiłować czynić” Tę część kultury wymienieni autorzy nazywają kulturą polityczną. Beer i Ulam twierdzą również, że „zasadniczymi składnikami kultury politycznej są wartości, przekonania oraz podstawy emocjonalne”
Trzeba wspomnieć również o Donaldzie Devinie, który próbuje połączyć koncepcję KP Almonda ze sformułowaną przez Davida Eastona koncepcją analizy systemowej.
Kultura polityczna w polskiej nauce.
W pracach socjologów i politologów pojęcie KP sprowadzane było z reguły do kategorii opinii, orientacji (czyli przekonań wew.) oraz kategorii zachowań, postaw (czyli przekonań zamanifestowanych, ujawnionych). Niekiedy, tak opisane pojęcie było uzupełnione np. o kategorię kierownictwa państwowo politycznego i jego działania, albo o kategorię instytucji politycznych oraz przepisów prawnych.
W polskiej literaturze naukowej można wyróżnić dwa główne nurty różniące się między sobą sposobem rozumienia i definiowania KP.
Pierwszy z nich możemy określić mianem szerokiego. Autorzy należący do tego nurtu wyprowadzają swoje definicje z pojęcia kultury pojmowanej globalnie. KP to dla nich polityczne aspekty kultury w sensie globalnym. Przedstawiciele tego nurtu to Teodor Filipiak i Włodzimierz Knobelsdorf.
Pierwszy z nich formułując definicję oparł się na koncepcji kultury Stefana Czarnowskiego. „Przez kulturę polityczną rozumiemy takie normy, zasady, wartości i wzory działalności ludzkiej, które służą do osiągnięcia określonych celów przez klasy, grupy społeczne i jednostki, a odnoszą się do struktury i mechanizmu funkcjonowania władzy państwowej”. „Na pojęcie kultury politycznej społeczeństwa (kierownictwo państwowo-polityczne jest jego integralną częścią) składają się następujące elementy:
po pierwsze- doktryny i idee polityczno-prawne
po drugie- oddziaływanie kierownictwa politycznego na poglądy jednostek, grup i klas społecznych
po trzecie- zachowanie się obywateli według zasad współżycia społecznego w państwie socjalistycznym
po czwarte- maksymalne rozwijanie aktywności ludzi i samodzielnego, krytycznego myślenia w sprawach społeczno- ustrojowych”
Przytoczona definicja jest bardzo szeroka. Z jednej strony KP można określić normy, zasady, wartości i wzory działalności, które- jak należy domniemywać- znajdą wyraz w doktrynach i ideach polityczno-prawnych. Jest to zatem zbiór elementów normatywnych. Z drugiej strony jest mowa o oddziaływaniu kierownictwa politycznego na jednostki i grupy społeczne, oraz oddziaływaniu owego społecznego otoczenia na kierownictwo polityczno-państwowe. Wskazuje także na zachowania obywateli według współżycia społecznego, co znacznie przekracza w ogóle to, co politycznie specyficzne.
W swych kolejnych pracach zweryfikował swój pogląd na KP. Pisząc o indywidualnej, grupowej i klasowej KP zawęził on znacznie swoją, sformułowaną w 1974 definicję. Stwierdził m.in., że „kulturą polityczną klasy będziemy przeto nazywać zespół postaw, norm i wartości będących wytworem zbiorowej świadomości społecznej, wyrażającej zwyczaje, nawyki i motywy zachowania społecznego, powiązane zasadniczo z interesami danej klasy i jej ideologią, związaną z polityką władzy państwowej i wynikającymi z niej celami”.
Szeroką definicję KP sformułował także Józef Kądzielski. KP to „ogól postaw, poglądów i zachowań politycznych społeczeństwa wraz z kształtującymi je i wyrażającymi ideami, wartościami i wzorcami działalności oraz instytucjami w granicach danego państwa, polityczne ramy dla ich praktycznej realizacji”
Względnie najwęższą definicję w tym nurcie ujmowania KP sformułował Marek Sobolewski, który zaproponował, aby badając KP koncentrować się na:
wartościach i celach politycznych, do których winien dążyć system i wartościach jakie powinny determinować działania polityczne;
podstawowych metodach działa politycznego, regułach zachowania politycznego jednostek i grup
podstawowych instytucjach politycznych i ich roli w systemie politycznym
Drugi nurt ujmowania KP w polskiej myśli socjologicznej i politologicznej zwany jest wąskim. Zwolennicy tej tendencji koncentrują się na kwestiach stosunku społeczeństwa, jego poszczególnych klas i warstw, grup społecznych do polityki tzn. podmiotów polityki, ich decyzji oraz wydarzeń politycznych. Czyli na tym co nas na socjologii najbardziej interesuje. Na KP składają się orientacje uczestników systemu, czyli przekonania wew. określane przez ich wiedzę, emocje, opinie oraz zachowania, czyli przekonania zamanifestowane. Przedstawiciele tej koncepcji to przede wszystkim: Władysław Markiewicz, Czesław Mojsiewicz, Jerzy J. Wiatr oraz Bronisław Gołebiowski.
Według Markiewicza KP to: „te historyczne kształtowalne elementy [...], które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszących się przede wszystkim- chociaż nie wyłącznie- do systemu władzy państwowej. Należą do niej zatem także kryteria, według których społeczeństwo zwykło oceniać politykę państwa i solidaryzować się.[...] Znamieniem kultury politycznej i stopnia jej przyswojenia przez poszczególne klasy i warstwy społeczne stanowiące naród lub społeczność państwową jest miejsce wyznaczone polityce w przejętej przez daną zbiorowość hierarchii wartości oraz w jej stosunku do różnych instytucji publicznych i form działalności politycznej; stosunku przejawiającym się w określonych postawach i zachowaniach, znajdującym się jako skondensowany wyraz w dobrowolnym, chociaż różnymi względami umotywowanym, uczestnictwie w pracy partii i innych organizacji politycznych.
Czesław Mojsiewicz przez KP społeczeństwa rozumie „znajomość przez społeczeństwo to społeczeństwo norm, zasad, praw rządzących rozwojem społecznym i polityką, pozwalających na ocenę postępowego lub wstecznego charakteru polityki i sił tworzących i realizujących określoną politykę. Kultura polityczna przejawią się w sposobie zachowania politycznego, w stopniu udziału w życiu politycznym kraju oraz w formach realizacji interesu klasowego bądź narodowego w danym okresie historycznym”. Uważa, że podstawami KP są: wiedza społeczna wzbogacona o znajomość nowych faktów politycznych, wydarzeń oraz sposobów zachowania obywateli wyznaczonych stopniem zaangażowania w procesie sprawowania władzy, przynależność do organizacji społeczno-politycznych, pełnione tam funkcje, stopień aktywności, korzystanie z praw obywatelskich i wywiązywanie się z obywatelskich obowiązków.
Jerzy J. Wiatr twierdzi, że KP jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Do KP zaliczamy więc:
wiedza o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi;
ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza;
emocjonalną stronę postaw politycznych, jak na przykład miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów
uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym.
Z kolei Bronisław Gołębiowski stosując pojęcie KP ma na myśli „sprzężenie określonego systemu wartości politycznych, wiedzy o polityce, wyuczonych wzorów zachowań i wypróbowanych systemów działań jednostek i grup w danym systemie politycznym”
Franciszek Ryszka przyjmuje, że wśród elementów składających się na KP wymienić można: wiedzę o polityce, wartości i poglądy polityczne oraz sposoby działania w sferze polityki.
Interesujący sposób widzenia problemów KP zaproponowali Artur Bodnar i Janusz Stefanowicz. Uważają, że na obszar KP składają się: mechanizmy polityczne zapewniające uczestnictwo we władzy przedstawicielom podstawowych grup społecznych, wzory postępowania w sprawach publicznych oraz oceny wartościujące, mówiące o tym, jak być powinno w sferze polityki z punktu widzenia interesów i zapatrywań różnych grup społecznych, rozmaicie usytuowanych w zbiorowości narodu. Twierdzą również, iż „w nowoczesnym społeczeństwie jedność absolutna jest w różnorodności [...]. Krótko mówiąc, do jakiego poziomu i zakresu da się zredukować pojęcie jedności, aby zachowało ono jeszcze sens rzeczywisty i operatywny zarazem”.
Reasumując- w badaniu KP chodzi bardziej o analizę społecznego poziomu uczestnictwa w polityce (czy społecznego aspektu uczestnictwa w polityce), tj. poglądów i form zachowania grup społ. i jednostek niż o analizę danego systemu.
Takim założeniom najpełniej odpowiadają definicje KP trzech przedstawicieli wąskiego nurtu: Markiewicza, Wiatra, Gołębiowskiego. Wymienieni uważają, że w zakresie pojęcia KP wchodzą właściwe dla grup społecznych:
wiedza o polityce,
wartości uznawane i pożądane odnoszące się do polityki ,
oceny funkcjonowania instytucji politycznych i oceny wydarzeń politycznych (racjonalne bądź emocjonalne)
zachowania w sferze polityki
W końcu autorzy tego tekstu po zebraniu wszystkich wyżej wymienionych definicji tworzą własną definicję regulująco- projektującą, która brzmi:
„Kultura polityczna to: zmienny w czasie, wytworzony głównie po wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu całokształt orientacji społeczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to strefa subiektywna polityki (wew. przekonania) znajdująca wyraz w zachowaniach konkretnych i werbalnych.
Składają się na nią:
zainteresowania polityką, wiedzą o niej i znajomość faktów politycznych;
wartości uznawane i pożądane dotyczące systemu politycznego i mechanizmów funkcjonowania jego instytucji;
ocena zjawisk politycznych i sądy wartościujące na temat instytucji politycznych;
uznawane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych.
Wymienione w definicji elementy składowe KP można określić mianem wymiarów KP. Kształtują się one w ramach procesów socjalizacji politycznej jednostek i grup społecznych. Oto one:
pierwszy wymiar to komponent poznawczy,
drugi wymiar to komponent aksjologiczny,
trzeci to komponent ocenny lub ocenno- afektywny,
czwarty wymiar to komponent behawioralny.
- 4 -