Definicje: Zachowania Prozdrowotne
Najogólniej mówiąc są to te zachowania, wszelkie formy aktywności celowej, ukierunkowanej na ochronę lub osiągnięcie poprawy własnego zdrowia.
Można wyróżnić 5 klas zachowań prozdrowotnych ( wg J. Wardla A. Steptoe'a):
unikanie używek - czyli alkoholu czy narkotyków, papierosów
bezpieczne prowadzenie samochodu- czyli używanie pasów bezpieczeństwa ( także na tylnich siedzeniach!!!), jazda z mniejszą szybkością, czy prowadzenie samochodu tylko wtedy gdy dobrze się czujemy
zwyczaje żywieniowe - czyli jedzenie większej ilości warzyw i owoców, zmniejszenie ilości zjadanych tłuszczów zawierających cholesterol itp.
pozytywne praktyki zdrowotne - ćwiczenia fizyczne, mycie zębów, odpowiednia higiena otoczenia i samego siebie
zachowania związane z działalnością prewencyjną - regularne wizyty kontrolne u lekarzy pierwszego kontaktu i stomatologów, samokontrole.
Definicje: Zachowania Antyzdrowotne:
To zachowania prowadzące do niszczenia zdrowia, jego osłabienia, do świadomego wprowadzenia się w stan choroby.
Zachowania Antyzdrowotne:
To te zachowania podejmowane przez człowieka, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na pogorszenie jego stanu zdrowia. Nie są podejmowane świadomie w celu samozniszczenia, ale taki mają skutek ( choć niektóre są tylko wynikiem złych nawyków lub przyzwyczajeń nabywanych podczas procesów wychowania i socjalizacji)
A.Majchrowska
Przykłady zachowań antyzdrowotnych:
palenie tytoniu
picie alkoholu
narkomania
E. Mazurkiewicz - to wszelkie zachowania (a więc nawyki, postawy, zwyczaje i uznawane wartości) jednostek oraz całych grup społecznych zorientowane na dziedzinę zdrowia; zdrowie człowieka przejawia się również w jego zachowaniach zdrowotnych takich jak sposób pojmowania zdrowia i jego ocena, sposób dysponowania nim oraz reakcje na zdrowie innych osób
A. Titkow - zachowania zdrowotne to czynności i działania ludzkie, wyrażane za pomocą zmiennych behawioralnych, związanych ze sferą zdrowia i choroby
K. Puchalski - to wybrane przez obserwatora lub/i podmiot działania, zachowania lub typy zachowań, które w gruncie pewnego systemu wiedzy (przekonań potocznych, danej teorii naukowej czy ideologii społecznej) pozostają istotnym, określonym w przyjętej opcji związku ze zdrowiem ujmowanym w znaczeniu ujętym w tym systemie
więc zachowania zdrowotnymi określa się wszystkie te zachowania, które według współczesnej wiedzy medycznej wywołują określone (pozytywne lub negatywne) skutki zdrowotne u osób realizujących je; są to reakcje na wszelkie zdarzenia związane ze zdrowiem, nawyki i celowe działania.
Typologia zachowań według różnych kryteriów:
według kryterium stanu zdrowia wyróżnia się:
zachowania zdrowotne ludzi zdrowych
zachowania zdrowotne ludzi chorych
zachowania w zdrowiu (wszystkie zachowania umacniające zdrowie człowieka jak i te skierowane na chorobę)
zachowania w doświadczaniu choroby
zachowania w roli chorego
według kryterium znaczenia dla organizmu wyróżnia się:
zachowania biopozytywne (a więc służące zdrowiu lub powrocie do zdrowia)
zachowania bionegatywne (zachowania szkodzące zdrowiu)
według kryterium czynnika inspirującego wyróżnia się:
zachowania wzbudzane przez instytucje społeczne
zachowania inicjowane przez kulturę oraz wynikające ze wzorów życia społecznego
według kryterium podmiotu działania wyróżnia się:
zachowania jednostkowe (a więc indywidualne i charakterystyczne dla każdej osoby, sposoby postępowania w sytuacjach istotnych zdrowotnie np. palenie papierosów)
zachowania zbiorowe (są to zachowania typowe dla określonych grup i społeczności, które realizowane są - nie zawsze świadomie i z własnej inicjatywy - przez wszystkich ich członków)
według kryterium posiadanej wiedzy medycznej (u podstaw tego podziału znajduje się założenie, iż fachowa wiedza medyczna determinuje pewne zachowania zdrowotne - znajomość objawów danej choroby powoduje bardziej racjonalne podejście do nich) wyróżnia się:
zachowania zdrowotne laików
zachowania zdrowotne profesjonalistów
według kryterium relacji do przedmiotu działania:
zachowania bezpośrednio skierowane na jednostkę lub całą grupę (np. szczepienie)
zachowania pośrednio skierowane na zdrowie (np. chlorowanie wody)
Zachowania zdrowotne w dużym stopniu są kształtowane przez czynniki związane ze społecznym życiem człowieka, takie jak:
uwarunkowania kulturowe to system norm i przekonań oraz wzorów zachowań, jak również wszystkie wytwory (materialne i niematerialne) będące dziełem danej grupy społecznej; wśród uwarunkowań kulturowych wyróżnia się kulturę zdrowotną danego społeczeństwa, którą stanowi wyznawany przez nie system wartości przypisywanych zdrowiu:
→ fizycznemu i psychicznemu
→ obiektywnemu i subiektywnemu
→ jednostkowemu i publicznemu
Kultura zdrowotna zakłada świadomą kontrolę relacji człowieka z jego środowiskiem, odpowiedzialność za własne i publiczne zdrowie oraz uczulenie na wszelkie potrzeby zdrowotne; kultura zdrowotna stanowi pewien standard, typowy dla danych grup społecznych, który jest wynikiem związków kultury ze zdrowiem; kultura ta reguluje:
pojęcie zdrowia i choroby
sposób odczuwania, postrzegania i opisywania objawów choroby
wiedzę na temat przyczyn powstawania chorób
zajmowane postawy i podejmowane zachowania wobec własnej choroby
styl życia, stanowiący zasadniczy czynnik kształtowania zdrowia
sposób spędzania czasu wolnego
dbałość o higienę własną i otoczenia
stosunek do używek (papierosów, alkoholu, narkotyków)
Uwarunkowania stratyfikacyjno - ekonomiczne - zajmowana pozycja społeczna może nieść za sobą wielowymiarowe skutki, w postaci:
→ im jednostka należy do niższej klasy społecznej, tym trudniej jej wchodzić w różne układy społeczne oraz tym większa jej tolerancja na jakiekolwiek objawy choroby i większe ograniczenie w korzystaniu z usług medycznych
→ ludzie żyjący w korzystniejszych warunkach, mają również większe wymagania w zakresie opieki zdrowotnej niż ci mieszkający w warunkach gorszych
→ występuje również zależność między poziomem wykształcenia a stosunkiem do własnego zdrowia
W kształtowaniu się zachowań zdrowotnych, znaczącą rolę może odgrywać pielęgniarka, poprzez następujące działania:
wsparcie we wszystkich sferach postępowania człowieka na rzecz zdrowia
pomoc osobom zdrowym (w działaniach których celem jest utrzymanie zdrowia) i chorym (pomoc w odzyskiwaniu zdrowia)
edukacja i doradztwo zdrowotne oraz promocja zdrowia
znajomość środowiska jednostki oraz jej funkcjonowania w nim
pielęgniarka ma być profesjonalnym liderem zdrowia, posiadającym wiedzę z zakresu medycyny, psychologii i socjologii
pielęgniarka przede wszystkim sama musi realizować propagowany przez siebie, zdrowy styl życia
achowania antyzdrowotne - to zachowania człowieka, bezpośrednio lub pośrednio wpływające na pogorszenie jego stanu zdrowia, takie jak: palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, brak jakiejkolwiek aktywności fizycznej czy nieracjonalne odżywianie się. Występuje tu pewnego rodzaju dysonans społeczny:
→ wszyscy ludzie (w pewnym stopniu) potrzebują ryzykownych zachowań
→ szczególnie istotne znaczenie mają tutaj procesy poznawcze nakierowane na obronę zachowań antyzdrowotnych, które jednocześnie przeciwstawiają się informacjom dotyczącym zagrożeń, jakie ze sobą niosą te zachowania
Istnieje pięć sposobów wyjaśniania sobie zachowań antyzdrowotnych :
selektywna ocena informacji
porównywanie jednych czynników ryzyka z innymi, bardziej niebezpiecznymi
nie przyjmowanie do wiadomości konsekwencji zachowań antyzdrowotnych oraz stawianie siebie w uprzywilejowanej pozycji
przekonanie o sprawowaniu kontroli nad nałogiem ("w każdej chwili mogę przestać")
ciągła analiza strat i zysków
Palenie tytoniu - stanowi jeden z najbardziej szkodliwych czynników zagrażających zdrowiu; pali co czwarta kobieta i co drugi mężczyzna, są to najczęściej osoby z wykształceniem zawodowym a najrzadziej z wyższym; konsekwencją palenia papierosów są takie choroby jak: zawał serca, rak płuc, niedokrwienna choroba serca, przewlekła zaporowa choroba płuc, choroba naczyń obwodowych czy tętniak aorty
Picie alkoholu - w Europie mamy do czynienia z trzema wzorami picia:
wzór romański, gdzie przeważa picie wina (Francja, Włochy, Hiszpania)
wzór anglosaski, gdzie dominuje piwo i drinki
jednorazowe spożywanie dużej ilości mocnego alkoholu (np. wódki) - Europa Wschodnia
W Polsce, dominuje pięć różnych stylów picia:
neurasteniczny - alkohol ma rolę środka na zmęczenie i złe samopoczucie
kontaktywny - alkohol jako środek dla zmniejszania dystansu między ludźmi
dionizyjski - przyczyna picia jest chęć oderwania się od szarej rzeczywistości
heroiczny - alkohol zapewnia pijącemu poczucie siły i dokonywania wielkich rzeczy
samobójczy - alkohol jako środek do zapomnienia o problemach, wiążę się z niską samooceną i chęcią samozniszczenia
Mężczyźni spożywają trzy razy więcej alkoholu od kobiet, przy czym najwięcej osób pijących posiada wykształcenie zawodowe, natomiast wśród kobiet sytuacja wygląda nieco inaczej - kobiety z wykształceniem wyższym piją więcej niż te z niższym; na spożycie alkoholu ma również wpływ miejsce zamieszkania; obecny wiek inicjacji alkoholowej to 12 lat; wyróżnia się następujące problemy będące następstwem nadużywania alkoholu:
→ uzależnienie
→ zaburzenia rozwoju psychofizycznego wśród młodzieży
→ zaburzenia rytmu serca
→ marskość wątroby
→ osłabienie układu odpornościowego
→ chroniczny stres
→ współuzależnienie osób bliskich
→ demoralizacja i bieda
→ przestępczość
→ zatrucie alkoholowe, prowadzące do samobójstwa lub zgonu
Zagadnienie zdrowia jest tematem podejmowanym od czasów najdawniejszych, jedną z pierwszych definicji zdrowia dał Perykles żyjący w latach około 500-429 p.n.e. gdzie określał zdrowie jako: dobrostan moralny, umysłowy i fizyczny pozwalający pokonywać przeciwności losu z łatwością i wdziękiem. Nieco nowszą, bo z roku 1948 jest ta podawana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), mówiąca, że "zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brakiem choroby lub niedomagania". Do tych pojęć powstały liczne uzupełnienia mówiące między innymi, że zdrowie to wartość, dzięki której możliwy jest rozwój społeczny i ekonomiczny, ponieważ jest to dobro, które pozwala na prawidłowy rozwój owych społeczeństw gwarantując im szeroki rozwój materialny i kulturowy, tym samym zapewniając wysoki poziom życia, jest niezbędnym środkiem, a nie celem do codziennego życia.
Innym zagadnieniem dotyczącym również zdrowia, ale obejmującym nieco inną jego sferę jest zdrowie publiczne, na które w odróżnieniu składa się zorganizowany wysiłek społeczeństwa, mający na celu ochronę i promocję w zakresie zdrowia. Pojęcie to ma za zadanie kształtowanie mechanizmów, które pomogą zachować ludziom odpowiedni standard życia, przy jednoczesnym zachowaniu zdrowia. Natomiast pojęcie wychowania zdrowotnego, jest problemem znacznie szerszym i dotyczy nauki i przygotowania wielu dziedzin życia, kształtując i dopełniając osobowości ludzkie. Jego głównymi zadaniami są między innymi: nauczanie jak wielkie znaczenie dla nas samych i naszych dzieci ma wytwarzanie zdrowych nawyków z zakresu ochrony i doskonalenia zdrowia nie tylko fizycznego, ale i również psychicznego, utrzymywanie dobrej formy i sprawności ruchowej, edukacja w zakresie zasad zachowania higieny, zapobiegania chorobom i ewentualnego ich leczenia, a także pokazywanie jak wielkie znaczenie dla rozwoju każdej jednostki ma realizowanie siebie, rozbudzanie pasji i szukanie ukrytych talentów. Wszystko to jest promocją zdrowia, która jest także podejmowaniem decyzji dotyczących spraw ludzkiego zdrowia. Działalność ta opiera się głównie na tym, że dane środowiska lokalne wykazują aktywność i współpracują między sobą oraz innymi sektorami. Promocja zdrowia to również dziedzina nauki, która zaistniała początkowo jako ruch pro zdrowotny rozwijający się wśród społeczeństwa.
Dbałość o własne zdrowie jest bardzo pozytywnym aspektem naszej egzystencji, dzięki temu odczuwamy, że nasz organizm sprawnie funkcjonuje, nasze ogólne samopoczucie jest lepsze, dzięki czemu możemy rozwijać naszej sprawności wykazując się na przykład w sporcie i osiągając dobre wyniki, co będzie dawać nam satysfakcję z samych siebie i życia, będziemy wtedy starzeć się znacznie wolniej, a w podeszłym wieku nie będziemy potrzebować pomocy we wszystkim, co będziemy mieli zamiar zrealizować.
Światowa organizacja zdrowia w 1970 roku wyróżniła pewne niezbędne czynniki warunkujące zdrowi zaliczając do nich między innymi, że każdemu przysługuje pełna swoboda w zakresie korzystania ze sowich praw i swobód, jakie gwarantuje mu państwo. Kolejnymi czynnikami, jakie mają zapewnić nam zdrowie, to możliwość podjęcia pracy, która będzie odbywać się w odpowiednich warunkach nie uwłaczającym osobie ludzkiej, praca i zarobione w niej pieniądze zapewnią nam bardzo ważne dobro, jakim jest mieszkanie. Dalszymi warunkami do utrzymania dobrego zdrowia według WHO, są dobra kondycja psychofizyczna odpowiadająca wiekowi i płci, uzyskanie odpowiedniego wykształcenia, zachowanie zasad prawidłowego i zdrowego żywienia, poczucie bezpieczeństwa, które jest jedną z wyższych potrzeb człowieka, a także poczucie zabezpieczenia finansowego, możliwość komunikacji z innymi, człowiek musi mieć również zapewniony dostęp do rozrywki, relaksu i wypoczynku i oczywiście dostęp do odpowiedniej odzieży. Natomiast tym, co szkodzi naszemu zdrowiu i utrzymaniu dobrej kondycji jest brak pracy, przez co nie czujemy stabilizacji finansowej, negatywne skutki przynoszą także zła atmosfera w pracy i niepoprawne stosunki tam panujące, jak też pracowanie ponad swoje siły i możliwości, ujemne działanie na nasze zdrowie mają szkodliwe substancję, na które jesteśmy narażenia w czasie pracy. Bardzo ważnym aspektem dotyczącym naszego samopoczucia jest nasz dom i otoczenie, w którym mieszkamy, niekorzystny wpływ mają małe mieszkanka, które są zamieszkiwane przez dużą liczbę osób, a do tego znajdują się w miejscu dotykanym przez różne przestępstwa, co wiąże się z brakiem poczucia bezpieczeństwa. Z pewnością niepomyślny wpływ na nasze zdrowie będą mieć zła dieta opierająca się głównie na tłuszczach, palenie tytoniu, naużywanie alkoholu, brak aktywności fizycznej.
Głównymi czynnikami wpływającymi na nasze zdrowie są w pięćdziesięciu procentach to, jaki tryb życia prowadzimy, czyli to czy jesteśmy aktywni fizycznie, odpowiednio się odżywiamy i odpoczywamy odpowiednio długi czas. W dwudziestu procentach nasze zdrowie zależy od obciążeń genetycznych, a w kolejnych dwudziestu od tego, jakie mamy warunki pracy, nauki, i zamieszkania. Ostatnie dziesięć procent to dostępność do opieki zdrowotnej, oraz czy posiadamy możliwości leczenie, rehabilitacji, szczepień i leków.
Wiele społeczeństw żyje na różnych poziomach zdrowia, a czynnikami determinującymi je są: umiejscowienie demograficzne, ogólny tryb życia prowadzony przez obywateli, odpowiedni poziom warunków zdrowotnych jak również sprawność działania systemu zdrowia.
Podstawowym warunkiem poprawy i utrzymania środowiska w dobrym zdrowiu jest prowadzenie odpowiedniej zdrowotnej polityki społecznej. Są to dwie nierozerwalne dziedziny wzajemnie się uzupełniające i stanowiące integralną całość. Można wyróżnić trzy kierunki działania zdrowotnej polityki społecznej. Pierwszy z nich dotyczy stylu życia i jego zadaniem jest promowanie takich zachowań jak stosowanie zbilansowanej diety, aktywność fizyczna, oraz umiejętne reagowanie na stres, przy jednoczesnym reagowaniu na takie zachowania jak palenie tytoniu, nadużywania alkoholu i tytoniu. Ostrzega także przed stwarzaniem sytuacji niebezpiecznych prowadzenie samochodu po spożyciu alkoholu czy niebezpieczną jazdą, eliminuje przemoc i agresje. Drugim kierunkiem działania zdrowotnej polityki społecznej jest działanie w dziedzinie problematyki środowiskowej, wśród której można wyróżnić dwie grupy problemów, jedna z nich to czynniki, nad którymi możliwe zachowanie jest kontroli takie jak używanie substancji szkodliwych, wytwarzanie promieniowania jonizującego, czynnikami biologicznymi, szkodliwymi artykułami powszechnego użytku, poziomem hałasu i niebezpiecznymi odpadami. Druga grupa to, nad którą możliwe jest zachowanie kontroli to czysta woda i powietrze, zdrowa żywność i dogodne warunki mieszkaniowe. Natomiast trzecim kierunkiem działania zdrowotnej polityki społecznej jest jej prawidłowa organizacja, struktura i funkcjonowanie oraz jakość i dostępność udzielanych przez nią świadczeń.