Ekonomia -jest nauką młodą, powstała w początkach drugiej potowy wieku XVIII. Początki -

powstanie pewnych systemów ekonomicznych.

System - zwarty, całościowy, logicznie uporządkowany zespól poglądów ekonomicznych.

• I system ekonomiczny - tzw. fizjokratyzm (Francja, epoka oświecenia - w. XVIII j. Jego twórcą jest lekarz Franciszek. Quesnay ( ke-ne)

• II system ekonomiczny - Szkocja (Wielka Brytania) stworzył Adam Smith (w XV Ul 1729-1790)- ojciec nauki ekonomicznej. Główne dzieło „ Bogactwo narodów 1776 r.

1. Myśl ekonomiczna starożytnej Grecji

Starożytni Grecy (Hellenowie); mieli największy wpływ na kulturę antyczna. Nazwa Grecji - Hellada. Nie stworzyli oni jednolitego państwa, wyznawali politeizm - wiara w wielu bogów; Żydzi natomiast wyznawali monoteizm - wiara w jednego boga. W starożytnej Grecji byli niewolnicy - istniał ustrój niewolniczy. Człowiek mógł wytworzyć więcej niż potrzebował na własne potrzeby - stad powstało niewolnictwo.

We wczesnym okresie starożytnego Rzymu istniało niewolnictwo patriarchalne (pater - ojciec) niewolnika traktowano niczym członka rodziny. Praca fizyczna nie była - wtedy niczym hańbiącym dla ludzi z wyższych sfer. Z pośród państw greckich wysunęły się dwa państwa - Ateny i Sparta - tzw. kraje polis. Sparta leżała na Półwyspie Peloponeskim (Lobonia).

Spartanie zajmowali się rzemiosłem wojennym, panował ustrój oligarchiczny (oligos -grec. kilku. Niewielu) - rządy niewielkiej grupy ludzi. Panowali dwaj królowie. Sparta później podporządkowała sobie inne kraje ościenne i powstał Związek Poliponejski

W Atenach - panował ustrój demokratyczny. (demos - lud) - tzw. słynna demokracja ateńska. Władza należała do wszystkich wolnych, dorosłych mężczyzn. Praw pozbawione były kobiety oraz niewolnicy. Władza - organ - zgromadzenie ludowe {narodowe). Rozkwit demokracji przypada na koniec wojen grecko - perskich. Ateńczycy stworzyli tzw. Ateński Związek Morski (z państwami leżącymi naokoło)

Wojna peloponeska - wojna Sparty z Atenami - zwycięstwo Sporty. V w p. n. e. oraz w IV p. n. e. to wiek klasyczny - najwyższy rozwój kultury helleńskiej. Powstają wielkie systemy filozoficzne (głównie literatury, architektury itp.) Nie były to jeszcze systemy ekonomiczne - zagadnienia ekonomiczne rozpatrywano na marginesie innych rozważań filozoficznych, etycznych, teologicznych. Chodziło o wypracowanie pewnej normy, zasad postępowania w sprawach gospodarczych - zgodnych z zasadami etyki (potem etyki chrześcijańskiej). Dlatego mówimy, że w starożytności i czasach chrześcijaństwa polityka (myśl) ekonomiczna miała charakter normatywny.

Sokrates - V w p.n.e. - Nauczał ustnie, nie pozostawił żadnych pism. Pisali o nim jogo uczniowie - min. Platon. Uczniowie Sokratesa: Ksenofont i Platon. Żyli na przełomie V i IV w p.n.e. Arystoteles był uczniem Platona.

Ksenofont - autor nazwy „ekonomia". Zamieścił ją w swoim dziale „Ekonomika" ( oikos - czyt. ekos z grec.- Dom, gospodarstwo domowe) ( nomos - prawo). Ekonomia - to nauka o prawach gospodarstwa domowego, nauka o zarządzaniu gospodarstwem domowym.

Za najistotniejszą gałąź żyda gospodarczego uważa Ksenofont rolnictwo. Jego stan decyduje o rozwoju innych gałęzi gospodarki i o dobrobycie indywidualnym. W „Ekonomice" przedstawiony jest cci gospodarowania jako osiągnięcie nadwyżki, czyli bogactwa. Jego zdaniem Bogactwo zapewnia wolnemu obywatelowi spełnienie funkcji politycznych. O tej funkcji decydują dwa najpiękniejsze zawody: wojownik i rolnik.

Ksenofont uważał, że rolnictwo stwarza najlepszych obywateli - są zawsze gotowi do obrony kraju. Uważał, że „Mąż wolny" zawdzięcza rolnictwu siły, zdrowia i szlachetności. Natomiast „kunszty techniczne" (rzemiosło) osłabiają ciało i niszczą ducha. Są to zajęcia godne pogardy, a ludzie nimi się zajmujący, nie nadają się do obrony kraju. Szczególne znaczenie przywiązywał do społecznego podziału pracy - pod tą nazwą mieścił się podział pracy wg zawodów. Uważał, że stale wykonywanie tych samych przedmiotów podnosi ich jakość, a więc dodatnio wpływa na wartość użytkową wytwarzanego produktu. Ksenofont wiąże możliwość specjalizacji zawodowej z istnieniem większych skupień ludności. W ten sposób dostrzega on zależność podziału pracy od pojemności rynku.

Platon. - V/IV w p.n.e. - posługiwał się metodą dedukcji jako metody rozumowania. Polega ona na tym, że z przyjętych z góry założeń wyprowadzał wnioski szczegółowe ( „od ogółu do szczegółu”).

Platon był arystokrata, stworzył Akademie Platońską, która istniała aż do VI w p.n.e. Napisał dużo prac. Poruszał on problemy ekonomiczne. Podkreśla, że naturalna nierówność miedzy ludźmi oznacza zróżnicowane uzdolnienie, jakie ludzie posiadają. Każdy powinien robić to, do czego ma uzdolnienia. Z takiego rozumowania wprowadził potrzebę podziału pracy w działalności gospodarczej wg zawodów. Wiąże możliwość specjalizacji zawodowej w większych skupiskach ludzkich. W ten sposób dostrzega zależność podziału pracy od pojemności rynku.

Drugiej przestanki istnienia podziału pracy doszukiwał się Platon w wielostronności potrzeb ludzkich. Z podziału pracy nie przyjmował on jednak konieczności wymiany, a odnosił się do niej wręcz nieufnie i oddawał ją w ręce cudzoziemców. Niedoceniał też istnienia instytucji pieniądza, w którym dostrzegał miernik i znak wartości. Z problematyka pieniądza połączył zagadnienia etyczne z powodu przekonania, że złoto i srebro ludzi demoralizuje. Zalecał bicie pieniędzy z metali nieszlachetnych, chodziło mu o stworzenie antybodźca do gromadzenia skarbu i bogacenia się. Wszelkie pożyczki na procent też winny być zakazane. Zakazany winien być również przywóz artykułów zbytku oraz wywóz żywności.- W filozofii Platona występuje przewaga państwa nad jednostka.

Natomiast Arystoteles - IV w p.n.e.) posługiwał się metodą indukcji, tzn. na podstawie faktów szczegółowych wyprowadza się wnioski ogólne, czyli od szczegółu do ogółu". Arystoteles - filozof, największy uczony starożytności, uważany za „polihistoria". Swoim rozumem ogarnął całość ówczesnej wiedzy. Uczeń Platona, a nauczyciel Aleksandra Macedońskiego (największego wodza czasów). Powstała w wyniku ekspansji na wschód kultura hellenistyczna. Według Arystotelesa najwyższym dobrem każdego człowieka jest szczęście. Na pierwszym miejscu stawia dobra duchowe - dobra materialne stanowią tylko środek do osiągnięcia celów etycznych, dlatego problemy ekonomiczne stanowa tylko część etyki. U Platona występuje przewaga państwa nad jednostką. Nie ma jej jednak u Arystotelesa - jego zdaniem samo państwo jest wynikiem naturalnych skłonności ludzi, które władza państwowa powinna uszanować. Wszystkie naturalne skłonności człowieka nie mogą, bowiem być złe i powinny znaleźć możliwość praktycznej oceny realizacji.

2. Poglądy na własność Arystotelesa i św. Tomasza z Akwenu

Arystoteles za podstawowe prawo naturalne każdego człowieka uznał prawo do życia społecznego, którego treścią są:

• Prawo do wolności politycznej.

• Prawo do założenia rodziny,

• Prawo do własności prywatnej.

Własność prywatna uznana została za niezmienny i wieczny tryb własności. Stwarza ona zdaniem Arystotelesa wyższą wydajność pracy, daje wyższa, gwarancje pokoju i zgody, oraz zapewnia większą troskę o rozwój. Z powyższych względów Arystoteles przeciwny jest własności wspólnej. Doceniając znaczenie zróżnicowania majątkowego, opowiadał się za rozbudowa i umocnieniem klasy średniej. Była to zasada umiarkowana. Opowiadał się za średnim typem własności.

Rozróżniał dwa typy gospodarki:

• gospodarkę naturalną

• gospodarkę towarowa

Gospodarka naturalna (domowa)- nazywana przez Arystotelesa ekonomią, miała na celu zaspokojenie potrzeb bez osiągania zysków. Osiągane tu bogactwo miało formę naturalną, ponieważ polegało na przyswajaniu dóbr przyrody (rolnictwo, myślistwo, rybołówstwo).

Gospodarka towarowa - nastawia się na zarobek (zysk), jej celem staje się zdobywanie bogactwa w postaci pieniężnej. Działalność skierowaną na osiągniecie bogactwa pieniężnego, uznał on za niezgodną z natura, ponieważ opiera się na wyzysku i przywłaszczeniu części dóbr innych ludzi. Arystoteles potępia wielki handel uprawiany dla zysku pieniężnego. Aprobuje handel drobny, który służąc wymianie dóbr jest zgodny z natura.

Na podstawie obserwacji podziału pracy i wymiany Arystoteles dochodzi do rozróżnienia dwóch własności towaru:

• Wartości użytkowej,

• Wartości wymiennej.

Każda rzecz w jego przekonaniu może być użyta w dwojaki sposób:

• Do zaspokojenia potrzeb

• Do wymiany np.: te same sandały mogą być zarówno noszone jak i wymieniane,
  sprzedawane ( wymiana).

Najwybitniejszy przedstawiciel myśli kanonistycznej - św. Tomasz z Akwinu. Żył w XIII w. Nawiązywał do Arystotelesa. Starał się w komponować normy, zasady myśli chrześcijańskiej w system teoretyczny Arystotelesa. Był zakonnikiem dominikańskim, arystokratą, wykładał we Włoszech i w Paryżu. Kanonizowany, uznany za świętego. Dzieło „Summa Theologika".

Uważał, że natura ludzka została skażona grzechem pierworodnym. Ten grzech spowodował, że w przyrodzie występuje ograniczona ilość dóbr, n jednocześnie jako cecha natury ludzkiej występuje egoizm. Z powodu egoistycznego charakteru natury ludzkiej nic może istnieć wspólnota dóbr. Za słabe bowiem byłyby wówczas bodźce do pracy, a więc i dochód społeczny byłby za mały.

Nie podzielał poglądu Arystotelesa na naturalny charakter własności prywatnej. Nie uważał, że własność prywatna jest wynikiem prawa naturalnego, choć nie twierdził aby było sprzeczne z prawem naturalnym. Uznał własność prywatną za instytucję prawa pozytywnego, a więc prawa podlegającego zmianom.

Własność prywatna jest konieczna. Z powodu egoistycznego charakteru natury ludzkiej własność prywatna jest najbardziej dogodną formą ustroju społeczno-gospodarczego. Ustrój taki zmusza jednostkę do maksymalnego wysiłku. Zwykły śmiertelnik chce mieć rodzinę i pragnie zapewnić jej byt i powinien powiększać swą zamożność. Pewien stopień zamożności jest, bowiem potrzebny dla utrzymania poziomu moralnego. Własność prywatna wymagając pracowitość i zapobiegliwość ludzi, (bo o rzeczy wspólne nikt się nie troszczy), jednocześnie daje większą gwarancję spokoju i porządku w społeczeństwie.

Własność nie jest jednak celem sama w sobie, lecz posiada charakter funkcji społecznej. Winna służyć społeczeństwu i spełniać swój cel, tj. maksymalizować produkcję społeczna,
Istota własności należy do Boga. Stąd Tomasz z Akwinu poddał własność wielu ograniczeniom. Za przykładem Arystotelesa, nie chciał przede wszystkim dopuścić do nadmiernej nierówności bogactw. Wyznawał zasadę „złotego środka". Prawa właściciela ograniczył do samego tylko posiadania i administrowaniem majątkiem. Natomiast użytkowanie dochodów z własności przeznaczył dla ogółu. Egoizm rządzący produkcją miał być wyłączony z dystrybucji, tzw. podziału dochodu społecznego. Właścicielowi przyznane zostało jedynie prawo skorzystania z otrzymanego dochodu do wysokości zaspokojenia swoich potrzeb odpowiadających statusowi jego przynależności stanowej. Nadwyżką
właściciel miał się dzielić z ubogimi w postaci jałmużny. Zadaniem jednostki jest także podwyższenie uzyskanego już poziomu konsumpcji, ale w sposób umiarkowany, tak by nie stało się to przyczyna grzechu.

Teoria pieniądza i procentu w średniowieczu i w epoce odrodzenia

Arystoteles wywarł bardzo silny wpływ na myśl ekonomiczną średniowiecza - szczególnie rola tzw. funkcji pieniądza arystotelesowej.

Wyróżnia dwie funkcje pieniądza:

• pieniądz - miernik wartości

• pieniądz - pośrednik w wymianie.
Za funkcje uboczna uznaje: .

• funkcję tezauryzacji, czyli gromadzenia skarbu. Pieniądz jest narzędziem gromadzenia skarbu.

W średniowieczu sformułowano dwie teorie pieniądza - obie nawiązują do luźnych teorii Arystotelesa (jego wypowiedzi):

1. teoria dominalna (nominalistyczna) - („nomos" - prawo (gr.) „dominus" - pan (lać.]. Teoria ta głosi, że pieniądz czerpie swoją wartość z mocy prawa i zwyczaju. Monarcha nadaje wartość pieniądza, może nawet wyrabiać pieniądze ze skóry - jego stempel wystarcza, by pieniądz miał wartość..

2} teoria kruszcowa (metaliczna, substancjonalna) - głosi, że pieniądz czerpie swoją wartość z wartości kruszcu, z którego został wykonany ( tj. metalu szlachetnego - złota, srebra.)

W średniowieczu powstały dwie teorie pieniądza -jw. częstym zjawiskiem było zjawisko fałszowania pieniądza (in. psucia) - dodawano inne metale. Prawo bicia pieniądza - tzw. regale mennicze. Wybijano monety o niniejszej wadze, lub z gorszego stopu. To zjawisko ujawniało się na rynku - rosły ceny, co uderzało w interesy grup społecznych o stałych dochodach (duchowieństwo, mieszczanie)

Tomasz z Akwinu wyróżniał:

• wartość pieniądza zewnętrzna (nadaje ją monarcha) - zwolennik nominalistycznej teorii:

• wartość pieniądza wewnętrzna, (którą pieniądz czerpie z metalu, z którego jest wykonany)

Podkreślaj, że ze względów etycznych, moralnych monarcha nic powinien fałszować monety. Posługiwał się też argumentami moralnymi. Generalnie Tomasz z Akwinu jest zwolennikiem nominalistycznej teorii pieniądza.

W wieku XIV - rozwijają się miasta, mieszczanie są zainteresowani utrzymaniem stałości pieniądza, stąd też przewagę zyskuje kruszcowa teoria pieniądza. Tą teorie głosił biskup Mikołaj Orezme (Orezmiurz).

Zjawisko pobierania procentu - jego poglądy na procent - Tomasz z Akwinu nie wychodzi w zasadzie poza koncepcję Arystotelesa. Stwierdza, że pieniądz nie rodzi pieniądza. Uważa on, że zyski płynące z pożyczki są sprzeczne z zasadą ekwiwalentnej wymiany a zatem niedopuszczalne. Potępiona zostaje więc lichwa. Tomasz z Akwinu usprawiedliwia jednak niektóre przypadki pobierania wynagrodzenia za pożyczkę, np. rekompensata za ryzyko, procent za zwłokę, co w dalszym rozwoju kanonistycznej myśli ekonomicznej zostało szerzej rozbudowane.

Myśl kanonistyczna średniowiecza wychodziła z założenia, że pieniądz jest niepłodny, pobieranie procentu jest grzechem.

W wieku XVI - początek Odrodzenia, podstawowym problemem myśli kanonistycznej był nadal problem udzielania jałmużny i pobierania procentu. Zaczęto zwracać uwagę, że nakaz dawania jałmużny nie może być interpretowanie dosłownie (titeralmia), bo jałmużna zachęca ludzi do próżnowania. Religia chrześcijańska natomiast głosi, że każdy ma obowiązek wykonywania pracy. Stąd też pojawia się myśl, że zamiast udzielać jałmużny bogaty powinien inwestować i zapewnić biednym prace. Zysk właściciela jest etycznie uzasadniony, bo dzięki niemu ubodzy otrzymują pracę. Nadal myśl kanonistyczna zakazuje pobierania procentu. Jednak coraz bardziej rozbudowywano argumenty uzasadniające pobieranie procentu w określonych przypadkach.

Marcin Luter twórca reformacji w Niemczech uważał procenty od pożyczek jako nieetyczne.

Natomiast Jan Kalwin uzasadniał słuszność pobierania procentu. Kalwin wykazywał przewagę rzemiosła i handlu nad rolnictwem. W końcu XVII wieku w Anglii i we Francji zniesiono zakaz pobierania procentu od pożyczek.

Mikołaj Kopernik - człowiek Odrodzenia - XVI w. żył w Polsce. Miał wszechstronne zainteresowania. Zwolennik kruszcowej teorii pieniądza. Podkreślał, że psucie pieniądza szkodzi najbardziej użytecznym warstwom ludności (społecznym). Napisał dzieło „Traktat o wartości pieniądza" z 1526 r - twórca pierwszego prawa ekonomicznego. Prawo Kopernika -Greshama - jeśli w obiegu są dwie monety: pełnowartościowa i „spodlona" (sfałszowana), to wówczas moneta gorsza wypiera z obiegu monetę lepsza.

W połowie XVI wieku prawo to sformułował również Gresham. W wieku XIX L. Wolski udowodnił, że twórcą tego prawa był Kopernik.

3. Merkantylizm - cechy ogólne i etapy rozwoju

Merkantylizm - (.mercare" - z lać. handlować, inerkator - kupiec ). Rozwinął się po odkryciach geograficznych przełomu XV - XVI wieku.

Merkantylizm jako doktryna ekonomiczna dzieli się na dwie fazy:

1. Bulionizm - system monetarny rozwinął się w XVI wieku. Ucieleśnieniem wszelkiego bogactwa były kruszce szlachetne: srebro i złoto. W tym okresie polityka gospodarcza miała charakter obronny (defensywny). Dążono do osiągnięcia dodatniego bilansu kruszcowego, aby złoto i srebro w jak największych ilościach napływało do kraju.

Nazwa bulionizm - pochodzi od sztab złota i srebra.

2.Merkantylizm właściwy, czyli system protekcjonistyczny XVII -XVIII wiek. Celem polityki gospodarczej stało się dążenie do osiągnięcia dodatniego bilansu handlowego. Zauważone, że opłaca się eksport kruszców, aby zakupić surowce, potem je przetworzyć i wyeksportować wyroby gotowe. Prowadziło to do uprzemysłowienia kraju.

3.Kameralizm lub colbertynizm - (kamera - administracja podatkowa). Kameraliści kładli nacisk na zwiększenie dochodów państwa przez podatki oraz zwiększenie liczby ludności.

4. Merkantylizm w Europie Zachodniej i w Polsce. Przedstawiciele

Wyrazicielami merkantylizmu właściwego byli:

Pół. Włochy - Antonio Serra,

Anglia - Tomasz Mun, John Hales, Oliwier Cromwel,

Holandia - Hugo Grotius,
Francja - Bazthelemy de Laffemos, Antoine Montehzetien, Jan Colbert,
Polska - Stanisław Zaremba, Jan Grodwagner, Andrzej M. Fredro,

Wyrazicielami merkantylizmu byli:

Północne Wiochy - wiek XVII merkantylizm właściwy - 1613 rok. Przedstawicielem był Antonio Serra. Pisze w początkach wieku XVII Broszura - podkreśla, że warunkiem posiadania dodatkowego bilansu handlowego jest rozwój- gospodarczy kraju. Nie można tego osiągnąć poprzez manipulowanie kursami walutowymi. Wskazuje na przewagę przemysł nad rolnictwem. Produkcja przemysłowa jest niezależna od przyrody, produkty rzemiosła nie ulegają zepsuciu, można je przewozić na duże odległości.

Na danym obszarze można dowolnie powiększać produkcję przemysłowa, co mc jest możliwe - przy produkcji rolnej. Wskazywał na zapobiegliwość mieszczan jako warunek bogactwa, ich pracowitość.

Merkantylizm rozwijał się we wszystkich krajach zachodniej Europy. Anglią - John Hales (1549) Tomasz Mun (1630)

John Hales - opowiadał się za rozwojem przemysłu włókienniczego.

Tomasz Mun był najwybitniejszym - Jego dzieło to „Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym'. Aby zwiększyć bogactwo Anglii zalecał zamianę odłogów na poła uprawne, uprawę lnu, konopi, tytoniu w celu dalszego przerobu, aby ograniczyć ich import z innych krajów. Popiera rozwój przemysłu, zaleca troskę rządu o jakość wyrobów angielskich. Popiera rybołówstwo
Wg niego Anglia powinna rezygnować z pośrednictwa handlowego Holendrów (była to potęga morska), którzy z tego tytułu osiągali duże korzyści. W tym celu należy towary przewozić na statkach angielskich lub statkach kraju, z którego towar pochodzi. Uznawał celowość tzw. aktów nawigacyjnych. Doprowadziło to do wojny angielsko - holenderskiej. Zwycięskiej dla Anglii. Akty nawigacyjne określił Oliwier Cromwel.

Merkantylizm angielski miał charakter wszechstronny, głoszono potrzebę rozwoju rolnictwa, przemysłu i handlu.

Merkantylizm holenderski miał charakter handlowo - morski. Postulowali wprowadzenie wolnego handlu morskiego.

Hugo Grociurz - prawnik holenderski, twórca prawa, handlu międzynarodowego.

Merkantylizm we Francji - druga połowa XVI wieku - wojny religijne miedzy katolikami a hugenotami (byli to zwolennicy kalwinizmu). Wojny zakończyły się objęciem władzy przez Henryka IV Burbona. Ogłosił Edykt mantejski - koniec XVI wieku - gwarantujący swobody religijne hugenotom.

Przedstawiciele:

• Beztheleny de Laffemos - przyczynił się do rozwoju przemysłu jedwabniczego (naturalnego) nad Rodanem (Lion).

• Antoine Montehzetien - jest autorem pracy „Traktat o ekonomi politycznej" - początek XVII wieku (1615). On pierwszy wprowadził nazwę „ekonomia polityczna" - ta nazwa przyjęła się w tradycji angielsko-francuskiej. Wskazuje na potrzebę uprzemysłowienia we Francji.

• Jan Baptysta Colbert - był ministrem skarbu w drugiej połowie XVII wieku (za panowania króla Ludwika XIV).Realizowana przez niego polityka to merkantylizm (colbertyzm). Postawił na rozwój przemysłu, nawet kosztem rolnictwa, które obciążano dużymi podatkami a uzyskane dochody Colbert przeznaczał na finansowanie zakładanych manufaktur państwowych i prywatnych (udzielał subsydiów). Ażeby zwiększyć zyski manufakturzystów wprowadził cła eksportowe na zboże francuskie, utrudniony był eksport nadwyżek zboża z Francji do innych krajów. Miało to na celu ochronę manufaktur - niskie ceny zboża - to niskie ceny żywności. Dzięki temu właściciele mogli obniżać płace robotnikom manufaktur. Otrzymywali wtedy wyższe zyski. Przemysł francuski rozwijał się kosztem rolnictwa w sposób jednostronny - Colbert postawił na rozwój przemysłu zbrojeniowego - dla potrzeb licznej armii francuskiej. Toczyły się liczne wojny, był to okres ekspansji Francji w Europie. Drugi przemysł -artykuły luksusowe dla potrzeb wyższych władz ludności (koronki, meble, karety" itp.). Zaniedbano, więc produkcję artykułów powszechnego użytku - było to dużym marnotrawstwem.

W Anglii postawiono na rozwój produkcji artykułów nabywanych przez szerokie rzesze ludności - dzięki temu z czasem przemysł angielski wysunął się na pierwsze miejsce w Europie.

W krajach niemieckich - nie rozwijał się merkantylizm, tylko kameralizm. Kamera - administracja podatkowa. Niemcy były rozbite politycznie - był cesarz, ale po wojnie 30 - letniej nie mógł praktycznie ingerować w politykę książąt niemieckich.

Kameraliści - kładli naciski na zwiększenie dochodów państwa i zwiększenie liczby ludności (dostarczanie żołnierzy dla armii i podatków dla państwa).

MERKANTYLIZM W POLSCE

Polska - XVII wiek - największy kraj w Europie środkowo-wschodniej. Eksport zboża -przez Gdańsk. Transportowano głównie w XVI wieku. Polska była głównym eksporterem zboża, również bydła - przeprowadzano siada wołów (również z Polski)

Na danym obszarze można dowolnie powiększać produkcję przemysłową, co nie jest możliwe przy produkcji rolnej. Wskazywał na zapobiegliwość mieszczan jako warunek bogactwa, ich pracowitość ogromne terytorium (wraz z Litwą) Rok 1618 wywieziono z Polski 240 tyś. ton zboża.

W Polsce rozwijał się bulionizm szlachecki (wiek XVI). Władza królewska była słaba, słabe mieszczaństwo. Głosił on tzw. „zawarcie granic" - tzn. żeby kupcy polscy nie wyjeżdżali za granice. Sądzono, że do Polski będą przybywać kupcy zagraniczni i szlachta będzie mogła im dyktować warunki kupna-sprzedaży. Szlachta domagała się redukcji grubego pieniądza - czyli obniżenia kursu waluty zagranicznej (złotego dukata i srebrnego talara) w stosunku do monety polskiej (złoty, grosz). Oba postulaty były naiwne, nie mogły ­być zrealizowane.

Inny postulat - walka ze zbytkiem (głównie zbytek mieszczan).

W wieku XVII przedstawiciele właściwego Merkantylizmu opowiadają się za uprzemysłowieniem Polski. Pierwsza połowa XVII wieku - Stanisław Zaremba i Jan Gronwagner.

Druga połowa XVII wieku pisze wtedy Andrzej M. Fredro (opowiada się za uprzemysłowieniem Polski).

Wiek XVIII czasy saskie - przedstawicielami merkantylizmu byli Stefan Garczyński (wojewoda poznański) - dzieło „Anatomia Rzeczpospolitej Polskiej", w której porównywał stan gospodarki Polski do chorego ciała. Za potrzeba uprzemysłowienia i poprawa doli chłopów, opowiadał się ksiądz Stanisław Konarski - reformator szkolnictwa pijarów.

Późny merkantylizm w Polsce - panowanie Stanisława Poniatowskiego reprezentowali: koniec XVIII wieku:

• Józef Wybicki to autor hymnu polskiego,

• Jan F. Nex.

Dobre postulaty nie miał, kto realizować, gdyż władza była słaba.

5. Krytycy merkantylizmu w Anglii i we Francji.. Ilościowa teoria pieniądza Davida Huma

Merkantylizm- pisarstwo ekonomiczne (doktryna). W Polsce nie był realizowany z uwagi na słabą władzę królewska. Merkantylizm (XVI i XVII w.) kierunek myśli ekon. i polit. ekon., gł. zagadnienia to udowodnienie konieczności uprzemysłowienia, rozwoju gospod. oraz wskazanie śr. tego rozwoju, w tym zakresie działanie państwa powinno być aktywne.

Anglia - bardzo rozwinięty przemysł manufakturowy- najbardziej rozwinięty gospodarczo kraj w Europie, duży eksport do kolonii angielskich i-na kontynent europejski. Nie bano się konkurencji ze strony innych państw. Silna władza królewska i ingerencja państwa w sprawy gospodarce zaczęła im ciążyć. Jest to państwo drogie przez aktywna politykę, nakłada podatki na ludność, aby mieć środki.

Postulowano ograniczenie działalności gospodarczej państwa. Zarówno w społeczeństwie jak i w gospodarce działają pewne mechanizmy samoregulujące, które samoczynnie regulują przebieg zjawisk gospodarczych. Stąd nadmierna ingerencja państwa jest zbędna. Te mechanizmy samoregulujące określano mianem praw natury. Pojawiają się krytycy merkantylizmu. Te poglądy mają wówczas charakter „heretycki' w ramach dominującego merkantylizmu.

Do krytyków merkantylizmu w Anglii zaliczono:

W. Petty - druga połowa XVII wieku
Petty - wyróżnił:

• Cenę naturalną

• Cenę polityczną

• Cenę bieżącą

Opowiadał się za teorią wartości opartą na pracy. Zajmował się problemem ceny, dla wartości użytkowej towaru, praca jest ojcom, a przyroda marka.

Dudleg North -"koniec XVII wieku. Napisał „Rozważania o handlu”. Opowiadał się za wolnością handlu w skali światowej.

Dawid Hume (171 l - 1776) filozof, w dziedzinie religijnej był agnostykiem - człowiek powątpiewający, ubocznie zajmował się problemami ekonomicznymi. Był zwolennikiem zasad liberalizmu gospodarczego, czyli wolności gospodarczej. Jest twórcą ilościowej teorii pieniądza, będącej pewnej odmiany teorii nominalistycznej.

Pisze pod wpływem „rewolucji cen" - wystąpiła po odkryciach geograficznych, napływały wielkie ilości kruszców, malała wartość pieniądza. Głosił, że pieniądz czerpie wartość z faktu, że obiega. Państwo nie powinno troszczyć się o dodatni bilans handlowy, gdyż następuje automatyczny przepływ kruszców z jednego kraju do drugiego.

We Francji krytykami merkantylizmu byli:

Piotr Boisquillebezt (buażilbert) - chłopi byli bardzo obciążeni podatkami we Francji (wiek XVII/XVIII). „Traktat o dominach zboża" - podkreśla, że należy troszczyć się głównie o rolnictwo, gdyż jest ono najważniejszą gałęzią gospodarki. Należy się troszczyć o dochody i konsumpcję - wysokie dochody i konsumpcja ożywiają gospodarkę. Był przeciwnikiem merkantylizmu.

Koncepcja porządku naturalnego

Schemat obiegu dóbr jest to pierwszy schemat reprodukcji prostej.

Fizjokraci wychodzili z założenia, że życie gospodarcze podobnie jak i całość życia społecznego ludzi poddane jest stałym prawom. Zespól tych praw tworzy porządek naturalny. Porządek naturalny został ustanowiony przez Boga w momencie stworzenia świata, posiada więc charakter opatrznościowy, i z tego względu jest wieczny i niezmienny. Porządek naturalny obejmuje zarówno prawa fizyczne jak i te, które dotyczą życia społeczeństwa, a wiec prawa społeczne, moralne. Rozciąga się na wszystkie stany i sytuacje, w jakich ludzie mogą się znajdować jedni względem, drugich. Fizjokraci byli wyznawcami rzymsko - katolickiej doktryny wolnej woli. Zdaniem Quesnaya przyczyną zła fizycznego i moralnego trapiącego ludzi jest przekraczanie praw porządku naturalnego. Jest to niewłaściwy użytek wolności ludzkiej, każdy człowiek ma bowiem naturalne prawo czynić rozsądnie użytek ze wszystkich posiadanych zdolności pod warunkiem, że nie szkodzi ani sobie ani innym. Spełnieniem tego warunku jest gwarancją korzystania z praw naturalnych przez innych ludzi. Porządek naturalny zapewnia jednostce ludzkiej możliwość korzystania z wytworu rak ludzkich w odpowiedniej proporcji do wkładu pracy. Porządek naturalny jest stanem idealnym.-jest to niejako punkt docelowy do którego ludzie powinni zdążać w życiu praktycznym. Między ideałem a jago praktyczną realizacją istnieje taka różnica, jak pomiędzy stanem zdrowia a chorobą. Stan zdrowia jest ideałem, a stan choroby jest dążeniem do wyzdrowienia i odzyskania ideału. Idealny stan zdrowia jest jednak praktycznie nie osiągalny. Porządek tworzony przez ludzi nazywa Quesnay porządkiem pozytywistycznym.

Porządek pozytywny będzie tym lepszy, im bardziej będzie zgodny z porządkiem naturalnym. Jako wytwór czysto ludzki posiada jednak szereg niedoskonałości. Stąd prawa stanowione, tworzące porządek pozytywny są często odwoływane i zmieniane. Najważniejszym zadaniem stojącym przed państwem jest publiczne i prywatne nauczanie praw porządku naturalnego. Obowiązek ten dotyczy także w pierwszej kolejności filozofów i ekonomistów. Jako przedstawiciel kultury oświecenia Quesnay wierzył w pozytywne oddziaływanie wiedzy, a pod jej wpływem rozumnych ustaw na życie społeczeństwa. Dzięki poznaniu i rozpowszechnieniu wiedzy o prawach porządku naturalnego możliwe będzie podobnie jak w medycynie wykorzystanie samoczynnej siły dążącej do 'leczenia chorego organizmu społecznego.

Opierając się na takich przesłankach rozumowania filozoficznego tworzą słynną maksymę „Laisse foize, laisse passze” - „Rajcie nam swobodę działania i ruchu" tak powiedział Lesefer. Od tej myśli wywodzi się termin lesseteryzm, czyli liberalizm gospodarczy (wolność gospodarcza) - która postulowali fizjokraci.

W/w maksyma propaguje swobodę działania gospodarczego jednostki i politykę nieingerencji państwa, w sprawy gospodarcze. Postulując zasady liberalizmu gospodarczego fizjokraci za naturalne i uniwersalne prawo człowieka uznali:

• prawo do wolności,

• prawo do własności

• prawo do pewności gwarancji posiadania.

Fizjokraci z góry przesądzali, że naturalne prawo własności nie da się pogodzić z równością. W koncepcji porządku naturalnego fizjokratów występuje zrozumienie istotnej prawdy - tak, że życiem społecznym i gospodarczym rządzą obiektywne prawa. Działalność ludzka musi się z nimi liczyć z ich istnieniem a chcąc osiągnąć określone rezultaty, nic może być skierowana przeciw ich oddziaływaniu.

Koncepcja produktu czystego i podatku, jednego

Wg Merk zysk powstaje w sferze handlu w wyniku nie ekwiwalentnej wymiany. Fizjokraci przenieśli swoje zainteresowania do sfery produkcji. Jednocześnie sferę produkcji do rolnictwa. Fizjokraci wychodzili z założenia, że coś nowego może stworzyć tylko Bóg, w rolnictwie współdziałają z człowiekiem twórcze siły przyrody stworzonej przez Boga. Dlatego w rolnictwie występuje zjawisko pomnażania wartości, i tylko w rolnictwie powstaje produkt czysty. Natomiast w rzemiośle (przemyśle) ma miejsce jedynie dodawanie wartości. Robotnik do wartości przetworzonych surowców i zużytych narzędzi dodaje jedynie wartość równą kosztom jego utrzymania. Robotnik nie wytwarza nic dla społeczeństwa, nie wytwarza produktu czystego. Robotnicy- jest to klasa jałowa.

W ujęciu fizjokratów praca rolnika jest praca produkcyjną, a praca np. młynarza nie jest pracą produkcyjną - nie pomnoży się tu produkcja fizyczna ( tzn. zboża nie będzie więcej). Ponieważ tylko w rolnictwie powstaje produkt czysty, to wobec tego tylko rolnictwo winno być opodatkowane. Stąd wypływa koncepcja podatku jedynego - płaconego przez rolnictwo.

6. Schemat obiegu dóbr w systemie fizjokratyzmu. Rozwój doktryny fizjokratycznej we Francji

Schemat obiegu, dóbr ( Kene) - czyli schemat reprodukcji prostej.

Krążenie bogactw przypomina zdaniem fizjokratów obieg krwi w ciele ludzkim.

Quesnay rozróżnia tzw. duży i mały obieg krwi.

Duży obieg — dotyczy krążenia miedzy naturą, czyli ziemią a ludźmi.

Mały obieg dotyczy krążenia między klasami społecznymi.

Quesnay wyróżnia 3 klasy społeczeństwa francuskiego w małym obiegu:

1) klasa, feudalnych właścicieli ziemi (król, szlachta, duchowieństwo)

2) Klasa jałowa (mieszczanie, kupcy, manufakturzyści, robotnicy)

3) Klasa rolników - głosili tezę, że produkt czysty powstaje tylko w rolnictwie wielkim (system dzierżawy)

Quesnay rozpoczyna analizę od momentu zakończenia żniw. Wytworzony produkt społeczny w skali całego kraju wynosi 5 mld. liwrów.

3 mld to nakłady z tego: l mld to narzędzia pracy zużyte,

2 mld to konsumpcja rolników, inwentarza, ziarno na zasiew.

2 mld to produkt czysty.

Quesnay przyjmuje założenie, że narzędzia pracy zużywają się w całości w ciągu roku - należy je wymieniać kupując u klasy jałowej.

2 mld. na konsumpcję, zasiew nie podlegają krążeniu. Obiegowi podlega produkt czysty oraz koszt zużytych narządzi pracy. — l mld. liwrów.

Klasa rolników po zakończeniu żniw przekazuje klasie właścicieli cały produkt czysty

• jako czynsz (rentę dzierżawną) l mld przekazują rolnicy klasie jałowej za zakupione narzędzia. Właściciele w mld przeznaczają na konsumpcje - za l mld kupują u rolników żywność, za l mld kupują u klasy jałowej artykuły przemysłowe- luksusowe.

Klasa jałowa ma dochód 2 mld . Przeznacza je na:

• Za l mld kupuje u rolników żywność,

• Za l mld kupuje u rolników surowce potrzebne do produkcji.

Rolnicy w ciągu roku otrzymują z powrotem 3 mld. liwrów.

Był to postępowy schemat, ale miał błędy. Fizjokraci nie uwzględniali konsumpcji własnej klasy jałowej, nie dostrzegali, że nawet w społeczeństwie feudalnym następuje powolny wzrost produkcji - bo zwiększa się liczba ludności.

Quesnay miał dużo uczniów - dwaj najsłynniejsi filozofowie - ekonomiści, oni rozwinęli doktrynę fizjokratyzmu:

• J. Turgot

• E. B. de Cnolilloe. (Obaj działali w XVIII wieku)

Turgot sformułował prawo malejącej urodzajności ziemi - wg niego w rolnictwie kolejne
nakłady pracy powodują wzrost produkcji, jednakże przyrosty produkcji są coraz mniejsze.
Condilloe - reusunalista (teoria poznania zmysłami) - rozszerzył pojęcie pracy produkcyjnej. Quesnaya. Głosił, że produkcyjne jest nie tylko rolnictwo, ale także przemysł i handel.

7. Fizjokratyzm i późny merkantylizm w Polsce

Jedynym krajem w Europie poza Francja, gdzie fizjokratyzm zdobył duża popularność była Polska.

Polska - przyczyny:

1) - polskim magnatom mającym latyfundia odpowiadała teza o produkcyjności tylko wielkiego rolnictwa ( produkt czysty powstaje tylko w wielkim rolnictwie)

2) - w wieku XVIII nastąpiło zacieśnienie kontaktów kulturalnych między Polską i Francja. Wielu synów magnackich na dworze zdobywało ogładę towarzyską, wielu fizjokratów było u magnatów w charakterze nauczycieli.

3) - w końcu XVIII wieku w związku z rozbiorami, utratą niepodległości, zaczęto patrzeć w Polsce na Francję jako na ten kraj w Europie, który może Polsce pomóc odzyskać niepodległość. To zapatrzenie trwało do roku 1940. Ze względu na fakt, że Polska była krajem gospodarczo słabiej rozwiniętym niż Francja, a także słabość władzy królewskiej.

Fizjokratyzm w Polsce występuje pod dwoma postaciami:

1) fizjokratyzm recypowany - przyjęty dosłownie, bez modyfikacji i zmian,

2) fizjokratyzm akomodowany — dostosowany do warunków polskich, uwzględniający nasz specyfikę

tj. warunki gospodarcze.
Przedstawicielami akomodowanymi - luminarze polskiego Oświecenia byli:

- ks. Hugo Kołłątaj - współtwórca Konstytucji III Maja. Był zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego

- ks. Stanisław Staszic - napisał: „Uwagi nad życiem Jana Zamojskieg”- „Przestrogi dla Polski". Opowiadał się za protekcjonizmem celnym, i uważał inaczej fizjokraci francuscy, że najbardziej produkcyjne jest rolnictwo drobne

Opowiadali się za zniesieniem poddaństwa chłopów oraz nadaniem praw mieszczanom.

Rozszerzają pojęcie pracy produkcyjnej na rzemiosło.

8. Teoria rozwoju gospodarczego A. Smitha

Smith - przedstawiciel teorii oświecenia - jest zwolennikiem atomistycznej koncepcji społeczeństwa. Społeczeństwo to luźni zbiór jednostek, czyli atomów; jest to wiec pojęcie ilościowe, a nie jakaś całość ponadindywidualna, o odrębnych właściwościach stosunku do tworzących je jednostek.

Będąc luźnym zespołem jednostek. Wobec tego w ujęciu A. Smitha maksymalna korzyść społeczna jest równa sumie korzyści jednostkowych. To, bowiem, co jest dobre dla jednostki może nie być złe dla zbioru tych jednostek, składających się na społeczeństwo.

W teorii uczuć moralnych pisze, że siłą napędową rozwoju gospodarczego jest działalność tworzących społeczeństwo jednostek. Jednostki te w swym postępowaniu kierują się naturalnymi skłonnościami.

Pod wpływem filozofów oświecenia A. Smith sądzi, że te naturalne skłonności są dla "człowieka najbardziej korzystne. W zagadnieniach naturalnych, etycznych, pozagospodarczych występują skłonności do altruizmu, podczas gdy w problemach ekonomicznych taką naturalną skłonnością, motorem działania jest instynkt interesu osobistego.

Motyw interesu osobistego A. Smith określa jako naturalny wysiłek każdego człowieka zmierzający ku poprawie warunków bytu, stanowi jego zdaniem, zasadnicza pobudkę działalności gospodarczej człowieka. Jest to jak gdyby cnota niższego rzędu, charakterystyczna dla większości ludzi. Człowiek pod wpływem tego motywu dąży do osiągnięcia maksimum celu za pomocą minimum środków.

Te rozważania A. Smitha w opracowaniach jego komentatorów zostały sprowadzone do koncepcji homo-ekonomikus, (czyli człowieka gospodarującego)(ekonomikus). Sama nazwa została wprowadzona znacznie później - ostatniego wybitnego przedstawiciela 1848 J.S. Mili, jednak ta koncepcja daje się zauważać w twórczości A. Smitha.

A. Smith wypowiada się jako wyraźny zwolennik zasad Liberalizmu ekonomicznego (gospodarczego).

W warunkach wolności gospodarczej człowiek kierując się interesem osobistym potrafi najlepiej ustawić sobie cel gospodarowania, do którego zmierza, oraz sposób, w jaki ten cel będzie osiągał.

Za przyczynę sprawcza, żywiołowo rozwijającego się życia gospodarczego uznał A. Smith KONKURENCJĘ

Wśród samoczynnie działających mechanizmów wyróżniał prawo popytu, i podaży, w którym istotna rolę odgrywa cena jako czynnik wyrównujący się w warunkach konkurencji mechanizm popytu i podaży.

W warunkach wolnej konkurencji gospodarczej na wszystkie możliwości równoczesnego rozwoju, zgodnego ze struktura potrzeb istniejących w społeczeństwie. A. Smith potępia istnienie różnego typu praktyk monopolistycznych, jakie stosowało państwo w okresie merkantylizmu. A. Smith nie wierzył ani w umiejętności gospodarcze administracji państwowej, ani w dobroczynne skutki planowanego kierowania gospodarką i w efekty praktyki celnej.

Cały rozdział „Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów' poświęca walce z merkantylizmem, głównie z interwencją państwa w gospodarce. Interes osobisty i wolność gospodarcza dają najwyższa rękojmie skutecznego gospodarowania. Jeżeli w społeczeństwie panuje prawo i sprawiedliwość, to nawet w przypadku sprzecznych z interesem ogółu działalność kupców i przemysłowców - niewidzialna ręka rynku sprawi, że te działania są w końcu dobroczynne dla ogółu.

9. Pojęcie pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej w ujęciu A. Smitha

Bogactwo narodów tworzy praca ludzka, (ale czy każda)

A Smith podkreśla, że bogactwo narodów tworzy tylko praca produkcyjna, ma jednak kłopoty z podaniem kryterium pojęcia produkcyjności pracy.

Wg tej definicji za pracę produkcyjna A Smith uważa pracę, która pozostawia po sobie trwały ślad materialny. W jej myśli całość pracy w handlu należałoby uznać za pracę nieprodukcyjna. Stąd A Smith modyfikuje swoje kryterium produkcyjności pracy.

Za pracę produkcyjna uważa prace, która jest opłacana z kapitału społeczeństwa. Praca nieprodukcyjna jest opłacana z dochodu poszczególnych osób. (Np.- praca nieprodukcyjna jest praca aktorów, muzyków tancerzy, urzędników, wojskowych duchownych, lekarzy itp.)

A Smith nie neguje pożyteczności prac nieprodukcyjnych, uważa jednak, że zbyt wielka liczba pracowników nieprodukcyjnych pomniejsza możliwości wzrostu bogactwa kraju. Charakterystyczne jest, że do pracowników produkcyjnych A Smith zaliczył nauczycieli i naukowców - jest ona produkcyjna z punktu widzenia interesów kraju (jak też nakłady na oświatę i naukę)

W nawiązaniu do fizjokratów (uważali, że produkcyjne jest tylko rolnictwo) A Smith wyróżnia różne stopnie produkcyjności pracy. Za kryterium bierze aktywność współpracy wytwórcy z przyrodą. Stąd na pierwszym miejscu postawił rolnictwo, na drugim przemysł, na trzecim handlu hurtowy i detaliczny. A Smith żywił szczególna sympatią do rolnictwa. Rolnictwo porównywał do małżeństwa z trojgiem dzieci, przemysł z dwojgiem dzieci.

W rolnictwie powstają trzy rodzaje dochodów:

• Płaca robocza,

• Zysk,

• Renta gruntowa.

W przemyśle powstają dwa rodzaje dochodów:

• Zysk,

• Płaca robocza.

O wielkości bogactwa społecznego decyduje liczba zatrudnionych i wydajność pracy. O wydajności pracy decyduje podział pracy, czyli stopień podziału pracy miedzy wytwórcami. Smith pisał, że im praca jest bardziej podzielona, tym pracownik wykonując ją sprawniej, nabywa, bowiem biegłości w wykonywaniu wyspecjalizowanych czynności. Nie traci wtedy czasu na przechodzenie od jednej czynności do drugiej i na wejście w rytm produkcyjny. Podział pracy umożliwia też lepsze i oszczędniejsze wykorzystanie narzędzi produkcji. Całościowym kompleksem narzędzi, którym musi się posługiwać rzemieślnik produkujący oddzielnie, może w manufakturze posługiwać się nimi wiele pracowników.

Podział pracy w manufakturze inspiruje też wprowadzenie ulepszeń i wynalazków technicznych.

10. Czynniki wzrostu bogactwa A.Smitha.

Od czasu św. Tomasza, z Akwinu {XVIII wiek) znane były czynniki produkcji - praca i ziemia. A Smith dodał do nich trzeci czynnik - kapitał.

Kapitał jest czynnikiem produkcji pochodzącym od dwóch czynników pierwotnych - (pracy i ziemi). Produkcyjność kapitału pochodzi od produkcyjności pracy i ziemi. Przez ziemię rozumiał Smith ziemię rolną, surowce i minerały.

Kapitał podnosi wydajność pracy i produkcyjność ziemi. Każde zwiększenie bogactwa wymaga albo dodatkowego zatrudnienia, albo podniesienia wydajności pracy, co w obu przypadkach wymaga dodatkowego kapitału. Kapitał nagromadzony w produkcji A Smith podzielił na:

- stały,
- obrotowy,

Kapitał stały - składają się na niego urządzenia produkcyjne, urządzenia, zdolność i nabyte właściwości ludzkie. Kapitał stały przynosi dochód bez potrzeby zmiany właściciela. W skład kapitału, obrotowego wchodzą: surowce, półprodukty, zapasy gotowych towarów, pieniądze. Kapitał-obrotowy daje dochód przy zmianie właściciela, czyli przy wymianie. Smithowski podział kapitału na stały i obrotowy nie ma większej wartości teoretycznej. Zmiana właściciela jako kryterium podziału kapitału nie jest istotna.

Podział kapitału ulepszył w początkach XIX wieku Dawid Ricardo - znakomity ekonomista angielski. Za kryterium podziału przyjął szybkość obrotu kapitału.

Kapitał stały zużywa się stopniowo w procesie produkcji (narzędzia, maszyny, hale)

Kapitał obrotowy zaś zużywa się całościowo w procesie produkcji, czyli jednorazowo (surowce)·

Przedmiot badań ekonomii wg Smitha stanowi analiza czynników wzrostu bogactwa społecznego, a więc czynników przyspieszających lub hamujących wzrost (dochód narodowy na 1 obywatela) = analiza czynnika wzrostu.

Głównym czynnikiem wzrostu bogactwa jest praca ludzka a o jej znaczeniu w gospodarce decyduje :

*** ilość osób, która jest zatrudniona w produkcji.

*** wzrost wydajności pracy uwarunkowany podziałem pracy (im wyższa specjalizacja pracy tym wyższa wydajność).

11. Teoria wartości A. Smitha

A Smith dopiero tworzy naukę ekonomi - nie zawsze wyraża się precyzyjnie. Teoria wartości A Smitha jest różnie interpretowana. Generalnie przyjmuje się, że w ujęciu A Smitha jedynie czynności podażowe (koszty produkcji), a wiec koszty produkcji wpływają na wartość.

Wyróżnia on dwa punkty widzenia:

1. Głosi ten pogląd (dominujący), że A Smith wyróżnia trzy źródła wartości, których nakłady stanowią koszty produkcji (praca, ziemia, kapitał) tworzą one wartość towaru. Ten wątek dominuje.

2. Głosi, że wg A Smitha tylko praca ludzka tworzy wartość. Teza, że praca ludzka tworzy wartość stała się punktem wyjścia ujęć socjalistycznych. Wg niektórych komentatorów zaakcentowana przez A Smitha we wstępie „Badaniach nad natura i przyczynami bogactwa narodów” szczególna rola pracy w tworzeniu dochodu społecznego, była formą zaznaczenia przeciwstawności jego doktryny w stosunku do teorii fizjokratów.

A Smith rozszerzył pojecie pracy produkcyjnej na wszystkie działy gospodarki.

Rozróżnia dwa rodzaje wartości:

- wartość użytkową,
- wartość wymienna.

Wartość użytkowa - to znaczenie dóbr dla zaspokojenia potrzeb ludzkich. A.Smith pojmuje ją obiektywnie jako pożyteczność.

Wartość wymienna to stosunek wymiany. Wartość, użytkowa warunkuje istnienie wartości

wymiennej.

Nie wymienia się, bowiem rzeczy użytkowych. Wartość użytkowa nie ma wpływu na jej wysokość - np. diament i woda. Woda - dobro wielkiej wartości, która nic nie kosztuje, natomiast diament jest dobrem o niskiej wartości użytkowej, ale jest bardzo cenny. Jest to słynny paradoks wartości ( Karol). Rozwiązał go dopiero 100 lat potem K. Meger.

A Smith zajął się przede wszystkim wartością wymienna rozróżniając:

- wartość wymienna rynkowa,

- wartość wymienna naturalna

Obie analizował jako cenę, której nie odróżniał od wartości.

Cena -to wartość rynkowa, czyli bieżąca, to cena faktycznie kształtująca się do rynku pod wpływem wartości popytu i podaży. Z powodu zmienności cen rynkowych musi zdaniem Smitha istnieć jakaś obiektywna stała wielkość nazwana przez niego wartością naturalną, wokół której oscylują ceny bieżące. Ustala się ona w dłuższych okresach czasu, a jej wielkość stanowią koszty produkcji.

12. Teoria podziału i reprodukcji A. Smitha. Dogmat A. Smitha.

Odbiciem nieprecyzyjnej teorii wartości Smitha była także nieprecyzyjna teoria podziału. Wyróżnia się dwa warianty teorii podziału:

1. Dominujący, stwierdza, wychodzi z założenia, że każdy z czynników produkcji tworząc wartość, ma równocześnie prawo do wytworzonego dochodu.

2. Wychodzi z założenia wątku teorii wartości opartego na pracy, głosi, że źródłem zysku i renty gruntowej jest nieopłacona część pracy robotnika. Robotnik nie otrzymuje w całości wynagrodzenia, gdyż część przywłaszcza sobie właściciel.

Teoria płacy roboczej — A.Smtith przyjmuje, że w społeczeństwie pierwotnym produkt pracy jest naturalnym wynagrodzeniem za pracę. W momencie, kiedy pojawiła się prywatna własność ziemi i kapitał, płaca robocza jako wynagrodzenie za pracę stała się już tylko częścią wartości wytwarzanego produktu, pozostała jego część stanowią zysk i renta rentowa. Właściciele kapitału zainteresowani są w tym, aby otrzymać jak największy udział w wytworzonym produkcie, zmniejszając do minimum udział robotników. A Smith pisze, że położenie pracodawców w tym sporze jest o wiele lepsze, są oni nieliczni i łatwiej im się porozumiewać przeciwko robotnikom. Twierdzi, że miedzy pracodawcami jest milczące porozumienie dotyczące nie podwyższania płac robotnikom.

Wyniki przedsiębiorstw zmierzające do obniżenia płac mają jednak pewną określoną granicę - poziom płac musi być określony kosztami utrzymania robotnika i jego rodziny.

Nadmierny spadek płac roboczych spowodowałby zmniejszenie liczebności klasy robotniczej, z kolei brak rąk do pracy zmusiłby pracodawców do podniesienia płacy.

Ten mechanizm działa także w przeciwnym kierunku. Płace wyższe od poziomu minimum kosztów utrzymania stwarzają wg A Smitha bodźce do zwiększenia tempa rozmnażania pracowników najemnych (więcej osób chce pracować, zmniejsza się śmiertelność robotników i ich rodzin. Wtedy odsetek umieralności był bardzo wysoki).

A Smith dochodzi, więc do pewnego rodzaju teorii ludnościowej - popyt na prace jako towar rozstrzyga o samym rozmnażaniu ludzi, przyspiesza je, gdy odbywa się zbyt wolno, hamuje, gdy dokonuje się zbyt szybko.

W przeciwieństwie do późniejszych teorii Maktusa A Smith uzależnia wzrost ludności od tempa rozwoju gospodarczego. A Smith przeciwstawia się merkanrvliscvc2nvm poglądom o-konieczności niskich plac, jako o bodźcu pracowitości. Całą sympatia jeść po stronie robotników. Podkreśla, że hojne wynagrodzenie pracy, co prawda zwiększa liczebność robotników, ale jednocześnie wzmaga pracowitość prostego ludu.

U A Smitha watki dotyczące teorii produkcji przeplatają się z wątkami obejmującymi teorię podziału.

Problem reprodukcji

A Smith pisze, że skali ogólno społecznej używany w przedsiębiorstwie kapitał może być rozpatrywany jako wytwór kapitału, pracy i ziemi. Wartość kapitału rozkłada się jednak na płacę, rynek i rentę. Poszerzając analizę wartości, dochodzi do wniosku, iż wartość towaru ~ jest określona zawsze przez te trzy pierwiastkowe dochody i dzieli się między tę dochody. Wynika z tego, że roczny produkt społeczny równy jest wypłaconym dochodem pierwiastkowym. Posługując się współczesną terminologią można powiedzieć, że w ujęciu A Smitha produkt globalny równy jest dochodowi narodowemu.

Twierdzenie to otrzymało w nauce ekonomii nazwę Dogmatu S m i t h a. W rozumowaniu tym zagubiona została wartość użytych środków produkcji.

A Smith wprowadza wiec rozróżnienie miedzy dochodem brutto o dochodem netto.

Dochód brutto - wszystkich mieszkańców kraju, oznaczać miał to samo, co całkowity roczny produkt pracy i ziemi.

Dochód netto — miał być mniejszy od dochodu brutto o koszty zachowania istniejącego zasobu kapitału.

Rozumowanie to nazwane potem dogmatem A Smitha stanowiło pewien krok wstecz i cofniecie się, co do schematu reprodukcji fizjokratów zawartej w „Tablicy ekonomicznej” Keneya.

Dogmat A Smitha wywarł istotny wpływ na rozwój nauki ekonomicznej. W oparciu o niego powstało minimalne prawo rynku Saya. Z drugiej strony dopatrując się w oszczędzaniu pojętym jako ofiara z bieżącej konsumpcji, drogi prowadzanej 10 akumulacji kapitału i rozwoju gospodarczego. A.Smith mimo woli zainspirował liczne teorie wyjaśniające powstawanie zysku wstrzemięźliwością kapitalistów.

13. Teoria podziału i teoria wartości Davida Ricardo

Podobnie jak A Smith Ricardo utożsamia wartość z ceną, chociaż pojęcia te już odróżnia.
Wartość wymienna dzieli na:

- rynkową,

- naturalna,

Wokół wartości, czyli ceny naturalnej waha się cena rynkowa. Analizując kształtowanie się wartości wymiennej Ricardo odróżnia dwie klasy dóbr.

- dobra niepomnażalne pracą

- dobra dowolnie pomnażalne pracą.

W wypadku, dóbr niepomnażalnych, praca wartość wymienna zależy od rzadkości ich występowania, czyli praktycznie od popytu i podaży. Do tego rodzaju dóbr należą rzadkie rzeźby i obrazy, rzadkie książki i monety, wina szczególnego gatunku. Wartość wymienna tych dóbr zależy od bogactwa i upodobań ludzi pragnących je nabyć.. Zdecydowana większość dóbr można pomnażać praca. W wypadku istnienia wolnej konkurencji wartość wymienna dóbr pomnażalnych zależy od ilości pracy potrzebnej do ich wytworzenia. W związku z tym Ricardo krytykuje i odrzuca tezę A Smitha, iż miernikiem wartości towaru jeść ilość pracy, jaką można za dane dobro nabyć na rynku, tzw. praca nabyta. Zwraca uwagę, że wbrew poglądom A Smitha ilość pracy potrzebna do wyprodukowania danego dobra oraz ilość pracy, którą można za dane dobro nabyć, to są dwie różne wielkości. Ricardo podkreśla, że w związku z postępem technicznym ilość pracy" wydatkowanej na wyprodukowanie konkretnego towaru ma tendencje malejące. W oparciu o konkretne wypowiedzi sformułowane w tzw. prawo Ricarda, stwierdza, że wartość wymienna towarów jest wprost proporcjonalna do ilości pracy wydatkowanej na ich wytworzenie, a odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy.

W związku z tym Ricardo rozróżnia pojecie wartości i bogactwa społecznego. Przy wzroście wydajności pracy może szybko rosnąć bogactwo społeczne, nie musi jednak rosnąć wartość tego bogactwa, o ile nie wzrosło w tym okresie zatrudnienie lub nie uległ przedłużeniu czas pracy

Teorię podziału Ricardo opiera na swojej teorii wartości. W procesie produkcji robotnicy wytwarzają dochód czysty społeczeństwa. Przez dochód ten Ricardo rozumie zysk i rentę. Jest on przewłaszczany przez właścicieli zakładów produkcyjnych i właścicieli ziemskich. Zmiany w poziomie jednego z dochodów pierwiastkowych np. płacy, oddziałują na wysokość dochodów pozostałych, a więc zysku i renty. Jeśli np. założymy, że wysokość renty gruntowej nie ulega zmianie, a płaca robocza rośnie to zysk musi się zmniejszyć. Natomiast, gdy płaca spada, przy niezmienionej rencie, zysk rośnie,

W trakcie podziału nowo wytworzonej wartości istnieje wyraźna sprzeczność interesów między poszczególnymi klasami społecznymi. Płaca robocza może wzrosnąć tylko kosztem zysku i odwrotnie. Zagadnienie renty gruntowej Ricardo rozpatruje na przykładzie rolnictwa angielskiego początków XIX wieku. W rolnictwie angielskim występowały trzy warstwy społeczne

- właściciele ziemscy (land - lordowie) zajmowali się polityką, mieszkali w miastach, nie

interesowały ich sprawy przyziemne. Wydzierżawiali swoje ziemie najemnym dzierżawcom,

- byli to właściwie przedsiębiorcy rolni, którzy organizowali proces produkcji. Dzierżawcy zatrudniali robotnikom najemnym,

- robotnicy najemni.

Ricardo definiuje rentę gruntowa jako część produktu ziemi, którą płaci się jej właścicielowi za użytkowanie pierwotnych i niezniszczalnych sił gleby.

Renta, gruntowa Ricarda

Ricardo rozróżnia trzy przyczyny powstawania renty:

I — z powodu różnicy w urodzajności gruntów,

II - z powodu różnego położenia w stosunku do rynków zbytu,

III - z powodu intensyfikacji uprawy.

Ricardo uznaje działanie prawa malejącej urodzajności z ziemi, które sformułował Malthus. Podkreśla, że renta jest zawsze różnicą między ilością produktu otrzymaną przez zastosowanie dwóch jednakowych ilości kapitału i pracy.

Teoria zysku Ricarda (w ramach teorii podziału)

Zysk zdaniem Ricardo stanowi część wartości produktów pozostała po odliczeniu płacy. Istnieje między nimi antagonizm. Na tle rozważań o kształtowaniu się stopy zysku na przestrzeni czasu. Ricardo formułuje dynamiczną i statyczną teorie zysku. Dynamiczną teorię zysku wyprowadził ze spadkowej tendencji stopy zysku. Ponieważ zysk zdąża do,O"(zera) nie ma potrzeby wliczania go do wartości. Statyczną teorię zysku z kapitału Ricardo wyprowadził z tendencji do wyrównywania się stopy zysku, przy złożeniu wolnej konkurencji, Na skutek migracji kapitału z gałęzi do gałęzi. Ponieważ stopy zysku w wyniku konkurencji wyrównują się na potrzeby wliczania zysku do wartości.

Istnieje wiec taki sam stosunek zysku z kapitału do płacy we wszystkich towarach.

14. Simonde de Sismondi - teoria kryzysów gospodarczych i program pozytywny

Teoria kryzysów ekonomicznych - ekonomia liberalna powołując się na dogmat Smitha głosiła, że produkcja sama w sobie tworzy rynki zbytu - tak głosił prawo Say-Ricardo. Jedynym czynnikiem limitującym produkcję są możliwości wytwórcze gospodarki. Popyt nie odgrywa samodzielnej roli przy określaniu tempa wzrostu gospodarczego. Teorię tę Sismondi uznał za błędną. W rozumieniu Sismondiego Sismondiego nieuchronności kryzysów w gospodarce opartej na pracy najemnej zawierają się jednak pewne błędy - realizacje wytwórczych dóbr utożsamia on z konsumpcja osobistą, nie dostrzegając roli rynku środków konsumpcji. Pisze on pod silnym wpływem dogmatu Smitha. Środki produkcji są dla niego tylko pośrednim czynnikiem do wytwarzania dóbr konsumpcyjnych spadek popytu na dobra konsumpcyjne zmniejsza także popyt na dobra inwestycyjne. Sismondi nie dostrzega pewnej autonomii popytu na dobra inwestycyjne właściwego każdej gospodarce. Możliwość wzrostu produkcji dóbr inwestycyjnych związana jest z rozbudową infrastruktury i postępującym uprzemysłowieniu. Sismondi słusznie wskazuje, że system kredytowy umożliwia nadmierną ekspansje produkcji ponad rzeczywistą, realną akumulacje jest tzw. nadprodukcją względną. Obok zjawiska podkonsumpcji szerokich rzesz, drugą przyczyną powodująca kryzys jest zdaniem Sismondiego zjawisko dysproporcjonalności struktury produkcji gospodarki opartej na pracy najemnej. Sismondi dzieli gospodarkę na 2 wielkie sektory: sektor produkcji dóbr konsumpcyjnych powszechnego użytku oraz sektor produkcji dóbr luksusowych. Oba te sektory mają w krótkim okresie czasu autonomię rozwoju. Kryzys zaczyna się w sektorze pierwszym z powodu zapchania kanałów cyrkulacji nadprodukcja z czasem przenosi się na sektor drugi. W okresie kryzysu dokonuje się pewne przestawienie struktury produkcji tj. rozbudowa sektora produkcji dóbr luksusowych, albowiem klasa przedsiębiorców przedsiębiorców i właścicieli ziemskich ma pewne rezerwy finansowe i jest przyzwyczajona do wysokiego poziomu konsumpcji. W efekcie tego wzrasta zatrudnienie w porównaniu z okresem dna kryzysu, co zwiększa popyt także na artykuły powszechnego użycia, który po pewnym czasie wygasa na skutek zjawiska podkonsumpcji, czyli niedostatecznej konsumpcji szerokich rzesz ludności.

Główne przyczyny kryzysu:

1. Zjawisko podkonsumpcji szerokich rzesz ludności,

2. Zjawisko dysproporcjonalności struktury produkcji.

Główne wady ustroju politycznego opartego na pracy najemnej Sismondi wyróżnia: niewolnictwo, system poddaństwa, ustrój cechowy oraz ówczesną gospodarkę pracy najemnej. Sismondi podkreśla, że istniejąca w systemie pracy najemnej wolna konkurencja zapewnia przewagę silniejszych. Przyczynę ujemnych zjawisk społeczno - gospodarczych dostrzega w panowaniu zasad rentowności, zamiast produkcyjności

Program pozytywny Sismondiego:

Sismondi odchodzi od zasady polityki liberalizmu gospodarczego ekonomii klasycznej. Dochodzi do wniosku, że dla wprowadzenia bardziej sprawiedliwych zasad podziału DN i stabilizacji koniunktury gospodarczej, konieczny jest interwencjonizm państwowy. Sismondi proponuje, więc:

1.Poprzez integracje państwa należy zapewnić warunki rozwoju produkcji drobnotowarowej na wsi. Sismondi uznaje za wielce pożądane, aby najlepszą warstwą ludności stanowili chłopi. Chłop jest, bowiem najlepszym żołnierzem gdyż cechują go sprawność fizyczna i przywiązanie do ziemi ojczystej. Chłop stanowi oparcie dla istniejącego porządku społecznego, bo z natury rzeczy jest zachowawczy. Praca na roli daje zdrowie, ponieważ wykonywana jest na czystym powietrzu przy świetle społecznym, w ruchu. Wykonując różne czynności rolnik rozwija swoją inteligencję. Rodzinne gospodarstwo rolne chroni społeczeństwo przed nadprodukcją i przeludnieniem. Produkcja rodziny chłopskiej regulowana jest potrzebami, a wspólna praca przyczynia się do wewnętrznej harmonii w rodzinie chłopskiej, mimo stosowania w wielkich gospodarstwach osiągnięć nauk przyrodniczych i technicznych, produkcja drobnotowarowa nie ustępuje pod względem efektywności i wydajności produkcji wiejskiej. Chłop jest, bowiem przywiązany do ziemi i zna każdy kawałek gruntów ornych.

2.Należy stworzyć warunki dla utrzymania produkcji rzemieślniczej. Rzemieślnikom wyznacza role społecznie podobną do tej, jaką mają pełnić chłopi tzn. czynnika równowagi między produkcją a konsumpcją, dochodem a ludnością. Celem korzystania z dobytku nowoczesnej techniki, co nie jest możliwe w dobrym warsztacie Sismondi proponuje zawiązywanie kooperacji rzemieślniczych. Sismondi uważa, że jest bardziej korzystne dla społeczeństwa, jeśli istnieje większa ilość średnich fortun niż,mała ilość wielkich. Inteligencji przypisuje zdaniem oświecenia ludzi pracy przestrzegają przed nadmiernym jej rozrostem grożącym buntem i rewolucją.

3.Należy wzmocnić pozycje przetargowa robotników względem przedsiębiorców. Sismondi jest zwolennikiem przyznania robotnikom prawa zrzeszania się w związki zawodowe, zaleca też stosowanie udziału w zyskach i własności przedsiębiorstwa ujemny wpływ postępu technicznego na rozmiary zatrudnienia chciałby Sismondi przyhamować przez wprowadzenie tzw. Gwarancji zawodowej. Jeśli przedsiębiorca zwolniłby robotnika, który nienaruszyłby w niczym regulaminu pracownika to powinien mu wypłacić odszkodowania w wysokości kilkumiesięcznych zarobków. Sismondi opowiada się za wolną wymianę międzynarodową, choć zdaje sobie sprawę, ze brak protekcji celnej powoduje upadek przemysłu, w tych krajach, w których koszty produkcji są stosunkowo wysokie.

15. Na czym polega protekcjonizm wychowawczy i kto głosił taką ideę?

Hasłem naczelnym protekcjonizmu wychowawczego jest obrona gospodarki przed obcą konkurencją. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w której własny przemysł jest dopiero w stadium rozwoju i nie może podołać walce z konkurentem zalewającym towarami nasz rynek. Postulat obrony jest skierowany pod adresem państwa, które poprzez odpowiednią politykę celną może stworzyć barierę ochronną i umożliwić szybki rozwój krajowych sił wytwórczych. Państwo ma więc odgrywać także rolę „wychowawcy”, aż do momentu osiągnięcia przez własną gospodarkę poziomu umożliwiającego prowadzenie wymiany handlowej na zasadach partnerskich. Protekcjonizm jest konieczny w okresie wychodzenia z zacofania gospodarczego.

Polityka protekcjonistyczna nie jest jednak dla Lista celem samym w sobie. Po osiągnięciu przez Niemcy wysokiego stopnia rozwoju ekonomicznego, należy zrezygnować z polityki protekcjonistycznej. Wolny handel jest, bowiem w przekonaniu Lista w zasadzie korzystny, jeżeli odbywa się między narodami jednakowo i wszechstronnie rozwiniętymi, prowadzi, bowiem do międzynarodowego podziału pracy i wzrostu jej wydajności. Z tego względu, Listowska koncepcja protekcjonizmu zyskała nazwę protekcjonizmu wyeliminowawczego, ponieważ jego celem było wyeliminowanie gospodarki, aby ta w przeszłości mogła się obyć bez ingerencji państwa.

Protekcjonizm Lista był czymś sprzecznym z panującym wówczas tendencjami rolno-handlowymi w gospodarce europejskiej. Wprowadzenie przez Lista do ekonomii pojęcia narodu, uważa się dość powszechnie za wartość dająca powód do nazywania go twórcą szkoły narodowej w ekonomii.

Z kolei stojąc na stanowisku względności praw ekonomicznych List uchodzi za prekursora szkoły historycznej w Niemczech.

16. Ekonomia klasyczna w Polsce

Ojcem polskiej ekonomii był hrabia Fryderyk Skarbek. XVIII - XIX w. Działalność naukowa - przed powstaniem listopadowym (1792-1866). Miał katedrę ekonomii na Uniwersytecie Warszawskim, dzieło „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego”

Po Powstaniu Listopadowym zamarła jego działalność naukowa - car zamknął Uniwersytet Warszawski.

IV rozbiór Polski 1816 _r Królestwo Polskie i Księstwo Warszawskie, w tych czasach tworzą się polskie uczelnie.

Przedstawicielami ekonomii klasycznej w Polsce są:

- Wawrzyniec Surowiecki - drobny szlachcic z wielkopolski (1769-1827l)

- Dominik Krysiński - (1785-1853)

- Fryderyk Skarbek- najwybitniejszy polski ekonomista i zawodowy ekonomista. Ich działalność przypada na rozwój księstwa warszawskiego.

W. Surowiecki „O upadku przemysłu i miast w Polsce" 1810 r. W samym człowieku widzi on istotę społeczna, której pełny rozwój wymaga przynależności do społeczeństwa. Za przyczynę podziału pracy uznał on potrzebę rosnącej ludności. Przyczyn wymiany towarowej doszukiwał się w postępującym podziale pracy oraz różnej lokalizacji bogactw naturalnych. W brew stanowisku A. Smitha głosił, że nic istnieje jakaś wrodzona człowiekowi skłonność do wymiany. Podział pracy i wymiana są przesłankami powstania własności prywatnej:

W. Surowiecki opowiadał się za protekcjonizmem celnym. A wiemy, że ekonomia klasyczna głosiła zasady Liberalizmu gospodarczego - wolności gospodarczej.

Natomiast Krysiński i Skarbek są zwolennikami zasad Liberalizmu gospodarczego. Są przeciwnikami polityki gosp. jaką realizował w Królestwie Polskim minister skarbu Książe Ksawery Drucki - Lubecki, który rozbudował własność państwową. Dał początek zagłębiom min. Zagłębie Dąbrowskie. Stał się twórca Łódzkiego Okręgu Włókienniczego.

Krysiński i Skarbek nawiązują teorią wartości do teorii Jana Baptysty Say'a. Jest oparta na 3 wartościach: pracy, kapitału, ziemi.

Krysiński uważał, że podział ekonomii politycznej stanowią prawa rządzące tworzeniem i podziałem bogactwa narodowego. Głosił nomotetyczny charakter nauki ekonomii (nomos -prawo).

F. Skarbek w 1818 r. objął Katedrę Ekonomii i był jej kierownikiem do upadku powstania listopadowego. Jego główne dzieło ukazało się w Paryżu po francusku w 1829r. „Teoria bogactwa społecznego", po 30 latach ukazało się w języku polskim pt. „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego". Skarbek pisze, że nauka o narodach rozpada się na 2 części:

1.Ekonomia polityczna, jest nauka o bogactwie, czyli hrusologią (grec. hrusos -bogactwo). Ekonomia polityczna daje się podzielić na:

• cześć teoretyczna - czysta,

• cześć praktyczną.

2. Politykę,

Skarbek proponuje termin nauka gospodarstwa narodowego i dzieli ja na 2 części:

1. Zasadę bogactwa człowieka w stanie towarzyskim żyjącego.

2. Zasady bogactwa narodów,

Te pierwsze zasady ujęte zostały w ramach 4 teorii: produkcji wymiany dochodów i konsumpcji.

W przypadku drugim mamy 2 teorie:

- produkcji bogactw narodów,

- obiegu bogactw narodów,

- zużycia narodowego

Wyróżnia on 3 czynniki produkcji: ziemie, kapitał, prace. Kapitałem jest zapas dóbr przeznaczonych do produkowania nowych wartości. Śladem Smitha dzieli, co na:

- Kapitał stały - stojący,

- Kapitał obiegowy - cyrkulujący,

Dochód z kapitału Skarbek uzasadnia w duchu Tomasza z Akwinu. Udzielając pożyczki właściciel kapitału stojącego ma uzasadnione prawo pobierania wynagrodzenia za jego najem, a w przypadku kapitału cyrkulującego do pobierania procentu. Po upadku powstania listopadowego.

1. Obóz Hotel Lambert:

2. Towarzystwo Demokratyczne Polskie liczyło na to, że Polska odzyska niepodległość

3. Gromada Ludu - ziemia miała być wspólną własnością gminy w kraju w latach 40 XIX w

W wielkich księstwie Poznańskim hrabia August Cieszkowski - filozof i ekonomista. Przedstawiciel filozofii heglowskiej w Polsce. Pisał prace filozoficzne w języku francuskim. A w języku polskim napisał „Ojcze Nasz" wyprowadzaj zadania dla narodu Polskiego. Opowiadał się za ewolucyjną droga rozwoju społecznego. Kładł nacisk na pracę organiczną i podniesienie poziomu gospodarczego i oświatowego ludności i ziem Polskich.

Z Lubelszczyzny to Hendryk Kamieński, Edward Dębowski. H. Kamieński jest autorem dzieła „Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa”. Jest to w dalszym ciągu ekonomia klasyczna w Polsce. Pisze dzieła o treści politycznej „O prawach żywotnych narodu polskiego". Głosi konieczność zbrojnej walki o niepodległość. Cały naród powinien stanąć do walki o niepodległość. Warunkiem przystania chłopów miało być wywłaszczenie ich. Kamieński głosi hasło rewolucji społecznej, które polegało na natychmiastowym uwłaszczeniu chłopów. Kamieński tworzy wizje przyszłego społeczeństwa, sprawiedliwości społecznej. Była to wizja utopijna. Wizja społeczna drobnych producentów, każdy człowiek powinien mieć swój warsztat pracy, który miał mu zapewnić niezależność.

Ekonomia klasyczna jest to Józef Supicki (1804-1803), był uczniem F. Skarbka. Pisał w latach 60 XIX w. Udał się do Francji, był księgowym. Wrócił do Lwowa, napisał główne dzieło „Szkoła Polska gospodarstwa społecznego" (1862-1865). Supicki nie wierzy w zwycięstwo powstania narodowego, ale wierzy, że Polska odzyska niepodległość. Pragnął, żeby naród polski znalazł się w jak najlepszej kondycji moralnej i politycznej, by móc odbudować własne państwo. Dlatego głosił, żeby chłopów uczynić świadomymi Polakami. Opowiadał się za droga ewolucyjna.

17. Powstanie i ogólna charakterystyka kierunku marginalistycznego

Ekonomia klasyczna tzw. epigon ekonomii klasycznej ostatni przedstawiciel - J.S.Mill 1348 rok - „Zasady ekonomii politycznej”. Potem przez ponad 20 lat nie ukazało się żadne wybitne dzieło z zakresu ekonomii. Nagle niezależnie od siebie, ukazały się trzy prace w trzech różnych krajach - zapoczątkowały odrodzenie ekonomii.

Kierunek marginalistyczny zawierał duży element subiektywizmu.

W ujęciu psychologicznym, duchu subiektywizmu wydano pracę ekonomisty niemieckiego N.H.Gossena - 1854 - sformułował on subiektywistyczna teorię własności. Był poprzednikiem szkoły austriackiej (psychologicznej). Jego praca była początkowo niezauważona.

Pierwszym, który wprowadził matematykę do ekonomii jako metodę badań był A.A. Cournot (Francja) profesor analizy i mechaniki na wydziale matematyczno - przyrodniczym
Uniwersytetu w Lyonie (1838 rok) - wydał pracę pt. „Badania nad matematycznymi zasadami teorii bogactw” To dzieło jednak przeszło niespostrzeżone - ekonomiści nie znali matematyki wyższej

Przedmiotem badań ekonomii politycznej jest bogactwo - wg Cournota. - poprzednik szkoły Lozańskiej.
Bogactwem są dobra posiadające wartość wymienną. W ujęciu Cournota ekonomia jest wiec nauką o zjawisku wymienialności. Podobnie sądzili wszyscy przedstawiciele szkoły matematycznej.

Istotne znaczenie dla ukształtowania się kierunku marginalistycznego w ekonomii angielskiej miała filozofia społeczna utylitaryzmu

Jej czołowym przedstawicielem był na początku XIX wieku angielski filozof Jeremi Bentham - on wpłynął na koncepcję Jeronsa - twórcy marginalizmu w Anglii.

Zdaniem Benthama wszystkie stosunki społeczne i rządzące nimi prawa wynikają z motywów działania jednostki, a więc psychiki indywidualnej. Ponieważ doznania jednostek są przyjemne lub przykre, główną zasada postępowania ludzi jest hedonizm od „hedone" (z greckiego - przyjemność).

Człowiek dąży do maksymalizacji przyjemności a minimalizacji przykrości. Szczególną rolę odegrał Wiedeń - w Austrii przez 67 lat panował cesarz Franciszek Józef. Wiedeń w XIX wieku był drugim po Paryżu stolicą kulturalną Europy ( filozofia, socjologia, ekonomia praktyczna)

Zasadniczą cechą wspólną całego kierunku marginalistycznego jest sposób podejścia do zjawisk ekonomicznych, a więc metoda badawcza. Najważniejsze jej cech to:

1) makroekonomiczny punkt widzenia,

2) subiektywizm,

3) uznanie przyrostu konsumpcji,

4) zastosowanie rachunku marginalnego, (czyli rachunku wielkości krańcowych)

Ad. 1.

Ekonomię klasyczną cechował makro - ekonomiczny punkt widzenia. Operowała kategoriami odnoszącymi się do gospodarki jako całości, np. dochód społeczny, podział dochodu między poszczególne klasy.

W ekonomi marginalistycznej głównym przedmiotem analizy staje się jednostka gospodarująca - konsument lub producent. Jest to podejście mikroekonomiczne.

Metodę badawczą kierunku marginalistycznego a zwłaszcza szkoły austriackiej cechuje, więc robinsonada -jest to metoda abstrakcyjne - izolacyjna. Bada się zachowanie człowieka wyizolowanego ze zjawisk gospodarczych, np. mieszkaniec puszczy, mieszkaniec wyspy, rolnik gospodarujący samotnie.

Ad. 2

Subiektywizm - W kierunku marginalistycznym podstawa teorii wartości i ceny stalą się teoria użyteczności, podczas gdy w ekonomii klasycznej była nią teoria kosztów. W związku z tym najważniejsze zjawiska i procesy ekonomiczne ujmowane są w kategoriach subiektywnych, np. wartość zostaje sprowadzona do sumy zadowolenia, jaka osiąga jednostka z konsumpcji lub z posiadania określonego dobra. Koszty zostają sprowadzone do sumy ofiar lub wyrzeczeń ze strony właścicieli czynników wytwórczych. Robotnik ponosi ofiarę wyrzekając się wolnego czasu, a przedsiębiorca ponosi ofiarę oczekując na efekty zastosowanego kapitału.

Ad. 3

Przyrost konsumpcji

Ponieważ kierunek marginalistyczny główny nacisk kładł na stosunek człowieka do rzeczy wobec tego główną sferą rozważań musiała się stać konsumpcja. W analizie stosunków rynkowych ekonomia klasyczna zasadniczy nacisk kładła na czynniki leżące po stronie podaży - czyli koszty produkcji.

Kierunek marginalistyczny główną uwagę zwraca na gusty i upodobania konsumentów jako na czynnik kształtujący popyt. O wartości dobra decyduje popyt.

Ad. 4

Zastosowanie metod matematycznych w specyficznej formie tzw. rachunku marginalnego, czyli rachunku wielkości krańcowych.

Zjawisko krańcowe - jest realne, stwierdzalne empirycznie, podczas gdy zjawisko przeciętne, którym posługiwała się ekonomia klasyczna obok wielkości globalnych, jest tylko wielkością rachunkową. Szkoła austriacka stosowała rachunek marginalny dla wyjaśnienia zachowania się jednostki jako konsumenta.

18. Teoria wartości szkoły austryjackiej. Trójkąt Mengela. I prawo Gossena.

Szkoła austriacka - zwana psychologiczną.

Wybitni przedstawiciele poza K. Mengerem:

1) Eugeniusz Bawerk lata „80-te „ Kapitał i zysk z kapitału”.

2) Fryderyk Wieser

Szkoła austriacka zyskała dużą popularność w Austrii i w Niemczech -jeżyk wspólny, oraz brak tradycji ekonomii klasycznej w Niemczech.

W okresie międzywojennym znaczenie szkoły Austriackiej zmalało. Wystąpiły tendencje do łączenia ze szkołą anglo-amerykańską.

Teoria wartości szkoły austriackiej - odnosi się przede wszystkim do dóbr konsumpcyjnych - które bezpośrednio zaspokajają potrzeby ludzkie. Menger nazywa te dobra dobrami z pierwszego rzędu. W ocenie wartości danego dobra szkoła austriacka bierze pod uwagę dwa elementy. Tj.

1) użyteczność - pojmowana w sensie subiektywnym (psychologicznym) - tj. suma zadowolenia i przyjemności, którą jednostka odczuwa konsumując dane dobro lub nabywając je.

2) rzadkość - czyli ilość dobra.

Przyjmuje się założenie, że w miarę wzrostu konsumpcji danego dobra przyrost zadowolenia wywołany zwiększeniem konsumpcji o jednostkę maleje, a wiec użyteczność krańcowa jest coraz mniejsza.

Dla człowieka głodnego pierwsza kromka chleba ma wielka wartość gdyż ratuje go od śmierci głodowej. Gdy jest nasycony - każda następna nie daje przyjemności, a wręcz niezadowolenie.

Użyteczność krańcowa dobra maleje w miarę zwiększania się jego zapasu, czy też w miarę konsumpcji dalszych jego jednostek.

Zależność ta wyraża prawo nasycalności potrzeb oraz wynikające stad prawo malejącej użyteczności krańcowej zwanej również pierwszym prawem Gossena. Gossen - prekursor szkoły austriackiej (nazwano tak prawo na jego część).

Pierwsze prawo Gossena głosi, że w miarę konsumpcji czy powiększania zapasów danego dobra jego użyteczność krańcowa maleje.

Jeśli posiadany zapas jest dostatecznie duży użyteczność ostatniej porcji może się zbliżyć do zera, z nawet przekształcić się do wartości nieużytkowej, czyli wartość ujemną. Szkoła austriacka uważa ze użyteczność krańcowa określa wartość dobra lub Jest z nią wprost identyczna.

Wartość dobra jest, bowiem faktem jedynie psychologicznym stąd nazwa szkoła psychologiczna. Wyrażającym jego ocenę przez poszczególnych ludzi, którzy dokonują wartościowania oceny dobra na podstawie jego użyteczności krańcowej. Wartość jak twierdzi Karol Mengel nie tkwi w dobrach, lecz jest wyrazem stosunku dóbr do potrzeb ludzkich. Może ona być w sprzeczności z pożytecznością gdyż decyduje o niej subiektywna ocena i subiektywne upodobania jednostek, które mogą polegać na pomyłce lub być obiektywne biorąc np. palenie papierosów. Problem określenia wielkości wartości danego dobra Mengel starał się przedstawić za pomocą tabeli zw. Trójkątem Mengela. Uwzględnił w niej zarówno wpływ potrzeb ludzkich, czyli czynnika subiekty6wnego jak i ilość jednostek dobra już posiadanych a więc czynnika obiektywnego. Od posiadanej przez jednostkę ilości dobra zależy, do jakiego stopnia może nastąpić zaspokojenie jakiejś potrzeby,- np., jeśli w klasie l potrzeba pełni zaspokojenie z trójkąta Mengela, z trójkąta wynika, że tracąc jednostkę dobra z określonego jej zapasu tracimy zawsze najmniej ważną jednostkę a jest obojętne, która z nich będzie nią konkretnie, strata jest, więc zawsze tylko stratą użyteczności krańcowej. Wartość zapasu dobra jest wiec iloczynem ilości jednostek zapasu pomnożonej przez znaczenie, jakie posiada jednostka zapasu zaspokajająca najmniej ważna potrzebę, czyli użyteczność krańcową.

Trójkąt Mengela umożliwia rozwiązanie po paradoksu wartości postawionej jeszcze przez Adama Smitha, wyrażająca się na przykładzie wody i diamentu.

Woda wg Mengela nie posiada wartości mimo swej wielkiej użyteczności, ponieważ jest jej za dużo w stosunku do potrzeb. Stąd znaczenie jej dla najmniej ważnej potrzeby wynosi zero.

Stad też i iloczyn stanu wartości zapasu wody musi wynosić zero.

Diament znów mimo swej malej użyteczności posiada jednak wielką wartość, dlatego że w stosunku do potrzeb ludzi jest go bardzo mało można, więc nim zaspokoić tylko najbardziej intensywne potrzeby występujących w społeczeństwie a więc ludzi bogatych.

19. Teoria wartości dóbr produkcyjnych szkoły austryjackiej

Szkoła austriacka twierdzi, że dobra produkcyjne maja wartość imputowaną, czyli wyprowadzona, która istnieje tylko, dlatego że dobra te są potrzebne do wytwarzania dóbr konsumpcyjnych. Świeca one blaskiem odbitym jak pochodnie, a więc dobra produkcyjne czerpią swoją wartość z dóbr konsumpcyjnych, do których produkcji służą. Za pomocą różnych mniej lub bardziej skomplikowanych metod rozliczenia poszczególni przedstawiciele szkoły austriackiej starają się rozliczyć wartość pierwotną dóbr konsumpcyjnych miedzy czynniki produkcji, które przyczyniły się do jej powstania.

Mamy przypadek, gdy dane dobro konsumpcyjne służy do wytwarzania różnych dóbr konsumpcyjnych o różnych wartościach wynikających z oceny konsumenta. Ta sytuacje wyjaśnia prawo Fryderyka Wiesera.

Prawo to mówi, że w takim przypadku o wartości dobra produkcyjnego stanowi wartość najmniej użytecznego dobra konsumpcyjnego, które jest przy jego użyteczności jest wytwarzane. Wartość najmniej użytecznego dobra konsumpcyjnego staje się tym samym samoistnym czynnikiem kosztu.

20. Teoria wymiany i ceny szkoły austryjackiej. II prawo Gossena

Teoria wymiany i ceny szkoły austriackiej w ujęciu handlowej konsument dąży do uzyskania maksimum użyteczności i w wymianie handlowej konsument dąży do uzyskania maksymalnej sumy zadowolenia, czyli max użyteczności.

Mówi o tym II prawo Gossena. Prawo to głosi, że jednostka znajdzie się w stanie równowagi a więc nie będzie odczuwała bodźców do zmiany struktury konsumpcji, kiedy wyrówna użyteczności krańcowego różnego typu spożywanych przez siebie dóbr, które będą wówczas proporcjonalne do cen tych dóbr. Prawo to określa stosunek konsumenta do różnych dóbr, co ma miejsce w trakcie wymiany. Każda jednostka dążąc do maksymalizowania użyteczności dobra stara się zamienić pewną ilość dobra o mniejszej użyteczności krańcowej, tzn. posiadanego bezwzględnie w nadmiarze w zamian za pewną ilość dobra o większej użyteczności krańcowej tzn., którego odczuwa względny brak. W ten sposób każdy konsument zmierza poprzez wymianę do stanu równowagi.

W ramach teorii wymiany wszyscy przedstawiciele szkoły austriackiej podejmują próbę -stworzenia teorii ceny.

21. Teoria procentu i akumulacji kapitału E. Bohn - Bawarka

Najbardziej znana jest koncepcja ceny Eugeniusza Bohn - Bawerka,

W teorii ceny przyjął on rozwiązanie oparte na obustronnej konkurencji, dużej ilości sprzedających i kupujących jedno nie podzielne dobro mianowicie konia. Stąd określenie tzw. koński rynek. Dobro to jest jednorodne, z założenia, że wszystkie konie są identyczne. W skutek konkurencji ustala się na rynku jedna cena. Rzecz jasna, że nabywcy będą starali się kupić konia jak najtaniej a sprzedawcy zechcą go jak najdrożej sprzedać. W skutek tego wymiana przybiera postać swoistej licytacji a więc do wymiany dojdą sprzężone niejako ze sobą pary kupujących i sprzedających. Ich szacunki określają cenę. Pierwszy akt licytacji nastąpi pomiędzy tym sprzedawcą, który do swego przedmiotu przywiązuje największe znaczenie a więc jest najbardziej zainteresowany w sprzedaży i tym z pośród nabywców, których jest najmniej zainteresowanych w kupnie, ci dwaj wymieniający są właśnie parą graniczna. Cena jest, więc rezultatem krańcowej podaży i krańcowego popytu.

Teoria procentu

Istnieją tylko dwa elementarne czynniki produkcji - ziemia i kapitał. Kapitał, jest czynnikiem pochodnym, który tylko wiąże czynniki elementarne i umożliwia realizację wydłużonych w czasie, ale przynoszących wyższe efekty, procesów produkcji. Czynnik czasu ułatwia zrozumienie istoty zysku z kapitału i natury procentu. Przez procent Bawerk rozumie wszelki dochód stanowiący wynagrodzenie kapitału. W procesie produkcji uzyskuje się tzw. procent pierwotny, natomiast pożyczka daje procent pochodny. Procent pierwotny dzieli się na procent surowy, stanowiący wynagrodzenie za ryzyko, poniesione koszty i niezbędna amortyzację, oraz na procent czysty - wynagrodzenie z tytułu prawa własności. Kategoria procentu czystego jest podstawą tzw. pozytywnej teorii procentu, która opiera się na twierdzeniu, że ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż dobra przyszłe. Powstaje przez to nadwyżka wartości dóbr obecnych w stosunku do dóbr przyszłych.

22. Kierunek marginalistyczny w Anglii. Powstanie szkoły neoklasycznej

W.S. JEVONS twórca kierunku marginalistycznego w Anglii. Dzieło „Teoria ekonomii politycznej" wydane w 1871 r. Studiował botanikę, chemie, logikę, w 1870r wydał podręcznik logiki. W obu dyscyplinach wiedzy Jerons był przeciwnikiem J.S. Milla (to ostatni wybitny przedstawiciel ekonomii klasycznej w Anglii w 1848r „Zasady ekonomii polityczne”).

Wkład Jevonsa określa się mianem rewolucji jevonsowskiej. Zajmował się wielkościami, elacjami, rachunkiem przyjemności i przykrości. Koncepcje Jevonsa krańcowo subiektywne, nieprzyjęły się w Anglii, gdzie były długie tradycje ekonomii klasycznej (obiektywnie ujmującej zjawiska ekonomiczne).

Sytuacja w ekonomi angielskiej zmieniła się pod k. XIX w.

W 1800r - praca A. MARSHALLA (1842-1924) - „Zasady ekonomiki" pisał w końcu XIX w. Marshall studiował teologię i matematykę w Oxfordzie i Cambridge (słynne angielskie uniwersytety). Potem w Niemczech studiował filozofię i ekonomie. Objął wykłady z ekonomii potem został kierownikiem katedry ekonomii w Cambridge. Marshall tworzy odrębne studia ekonomiczne - jako odrębną dyscyplinę wiedzy. Dotychczas ekonomia była usytuowana na wydziale prawa. W Polsce I uczelnia ekonomiczna -1906r - szkoła handlowa (obecnie Szkoła Wyższa Handlowa). Marshall rozpoczął swoją działalność naukowa od krytyki Jevonsa, a zwłaszcza stosowanych przez niego metod matematycznych. Z czasem Marshall zaczął wykazywać coraz większe zbliżenie do Jevonsa. Marshall sam sugeruje, że jest neoklasykiem - ekonomistą, który nawiązuje do ekonomii klasycznej. Podkreśla, że D.Ricardo (p. XIX) poświęcił dużo uwagi problemom produkcji i podziału, a zaniedbał zagadnienia realizacji i konsumpcji natomiast Jevons zwrócił uwagę na problemy konsumpcji i realizacji, ale za mało interesował się problemem produkcji. Należy wiec zespolić rozważania obu ekonomistów. Marshall stara się połączyć punkt widzenia Jevonsa z punktem widzenia ekonomii klasycznej. (Ricardo, Mili). Marshall wyciąga dłoń do Milla i Jevonsa, godzi obu przeciwników. Jego koncepcje zyskały dużą popularność w Anglii, jego podręcznik jest nadal używany.

Marshall podaje nowe treści marginalistyczne w postaci złagodzonej, co zostało łatwo zaakceptowane przez ekonomistów angielskich. Podaje treści ekonomiczne przy użyciu pojęć kategorii ekonomicznych zaczerpniętych z ekonomii klasycznej. Marshall był uczonym o dużym dorobku dydaktycznym, miał wielu uczniów. Nazywa się ich tzw. „szkolą w Cambridge”. To pojęcie obejmuje Marshalla i jego bezpośrednich uczniów. Jego następcą i najlepszym uczniem był A. Pigou.

Marshall - twórca szkoły neoklasycznej - jest to pojęcie szersze niż pojęcie „szkoły w Cambridge". Obejmuje całą szkolę z Cambridge oraz wszystkich ekonomistów, u których założenia metodologiczne są zbieżne z koncepcjami Marshalla. Trzeci kierunek - szkoła neoklasyczna - miała najszerszy zasięg oddziaływania. Marshall wprowadza nowy termin -ekonomika, zamiast ekonomia polityczna. Termin ten miał wskazywać na ścisły charakter ekonomii, na wzór nauk przyrodniczych (botanika, fizyka itp.).

Szkoła neoklasyczna zyskała dużą popularność w USA, a jej przedstawicielem był J.B.CLARK ekon. Amerykański 1899r wydał „O podziale bogactw" - teoria płacy roboczej, procentu i zysku Jego koncepcje są zbliżone do koncepcji Marshalla, stąd też druga nazwa szkoły neoklasycznej jest szkoła anglo-amerykańska.

23. Teoria ceny A. Marshalla

Ekonomia klas. uznawała istnienie związków przyczynowo skutkowych (causa -przyczyna), (zjawisko A - B - jest skutkiem działania A).

Szkoła lozańska (matematyczna) oraz Marshall uznają istnienie związków typu funkcyjnego - teza o wzajemnej zależności między zjawiskami - zjawisko A -> B, a B -> A.

Popyt, podaż i cena traktują jako wielkość wzajemnie od siebie zależne. Nie występują miedzy nimi związki przyczynowo-skutkou e tylko funkcjonalne. Na cenę wpływają czynniki siejące zarówno po stronie podaży jak i popytu.

W tym punkcie rozumowania Marshall łączy, więc watki zaczerpnięte z ekonomii klasycznej, gdzie cenę określają koszty produkcji, czyli podaż, z wątkami subiektywistycznymi (Jevons -szkoła austriacka), gdzie cenę określał popyt - zależny od użyteczności krańcowej. Zdaniem Marshalla spór o to, co w silniejszym stopniu oddziałuje na kształtowanie się ceny - popyt czy podaż - jest bezprzedmiotowy. Marshall odchodzi też od właściwego szkole austriackiej i
Jevonsowi, uznawania prymatu konsumpcji. Uważa on, że wartość i cenę w równym stopniu określają czynniki leżące po stronie konsumpcji tzn. popyt i użyteczność, jak też po stronie produkcji - podaż i koszty produkcji. Analizę procesów rynkowych Marshall prowadzi przy założeniu konkurencji doskonalej tzn. takiego stanu, kiedy liczba kupujących i sprzedających jest tak duża, że żaden z uczestników wymiany nie może dyktować warunków kupna-sprzedaży. Rozumowanie swe prowadzi posługując się tzw. metodą równowag cząstkowych tzn. bada związki, współzależności, zachodzące między ceną, popytem a podażą na jedno dobro, abstrahując od związków zachodzących między cenami różnych dóbr komplementarnych (wzajemnie uzupełniających się) i substytucyjnych (zastępujących się).

24. Teoria cenowej elastyczności popytu i renty konsumenta A. Marshalla

Cenowa elastyczność popytu jest to stosunek względnej zmiany popytu do względnej zmiany ceny na dane dobro. E_c = - /\P_C/ pc- Jest odwrotnie kierunkowe, jeżeli cena rośnie to popyt maleje. Koncepcja cenowej elastyczności popytu była znaczącym osiągnięciem poznawczym Marshalla. Po wprowadzeniu dochodowej elastyczności i mieszanej elastyczności powstał dość precyzyjny zespół narzędzi pozwalający badać sytuacje rynkowa. O wiele mniej udana była koncepcja renty konsumenta -jest to subiektywna korzyść, jaką uzyskuje konsument, płacąc za dane dobro ceną równa jego krańcowej cenie popytu. Podczas gdy za pierwsze jednostki dobra byłby on skłonny zapłacić cenę wyższą np. l funt = 20 szylingów, za 2 funty =15 szyi, a za 3 funty =10.

Rysunek str.38

Marshall wskazuje, że przyrosty renty konsumenta są znacznie większe u ludzi o niskich dochodach, jeśli ludzie mający niskie dochody, uzyskają pewna podwyżkę dochodów to wystąpi u nich znaczny przyrost renty konsumenta. Dlatego też Marshall wysunął koncepcie progresywnego opodatkowania, ażeby spłaszczyć kominy dochodów, czyli nierówności dochodowe (wtedy nastąpi przyrost renty). Koncepcja renty konsumenta jako zjawisko czysto psychologiczne, subiektywne, nie przyjęło się w nauce ekonomii, już współcześni Marshallowi ekonomiści poddali ja krytyce.

Renta konsumenta stała się podstawą do sformułowania przez ucznia Marshalla -A.S.PIGOU — koncepcji ekonomii dobrobytu. W 1920r „Koncepcja dobrobytu" - twórca starszej koncepcji dobrobytu. W latach 30 i po, powstała nowa ekonomia dobrobytu.

25. Teoria kosztów produkcji i równowagi przedsiębiorstwa A. Mashalla

Wyróżnia koszt pieniężny i koszt realny. Koszt pieniężny -ujmuje zjawiska produkcji w sposób powierzchowny, jest on tylko ilościowym wyrazem (kwantyfikacją) kosztu realnego. Pojęcie kosztu realnego nabiera u niego charakteru psychologicznego, subiektywnego. Traktuje go jako ujemną użyteczność, jako ofiarę, wyrzeczenie się ze strony osób uczestniczących w procesie produkcyjnym. Ujemna użyteczność pracy przejawia się jako przykrość niemal ofiara, którą ponosi robotnik pracując u przedsiębiorcy. Podejmując pracę robotnik rezygnuje, bowiem z wolnego czasu, wypoczynku. Ofiara ze strony robotnika jest tym większa im dłużej trwa praca, stąd też chcąc zwiększyć podaż pracy należy w tym celu podnieść jej cenę zakupu, czyli jej płace. W podobny sposób Marshall określa koszt zużycia, kapitału. Kapitał powstaje droga oszczędzania, stanowiąc nadwyżkę dochodu ponad konsumpcje. Oszczędzanie wymaga ofiary ze strony właścicieli kapitału. Ta ofiara przejawia się pod postacią abstynencji, czyli wyrzeczenia się bieżącej konsumpcji w celu dokonania oszczędności. Marshall określa ja też terminem oczekiwanie". Właściciel kapitału oszczędzając oczekuje, bowiem na efekty swej abstynencji. Tak jak przykrość pracy, ogranicza jej podaż i wyznacza jej cenę podaży (płacę roboczą). Tak samo przykrość oczekiwania ogranicza podaż kapitału i wyznacza cenę jego podaży, czyli %. Marshall zakłada substytucyjność czynników wytwórczych zwłaszcza tych dwóch podstawowych tzn. pracy i kapitału. Dążąc do minimalizacji kosztów przedsiębiorca w taki sposób łączy czynniki wytwórcze, aby zastępować czynnik relatywnie drogi, czynnikiem relatywnie tanim. Wiąże się z tym teoria podziału dochodu szkoły w sposób rozwinięty teorię podziału dochodu w oparciu o koncepcję krańcowej produkcyjności czynników prod sformułował ekonomista amerykański J.B. CLARK. Podkreśla, że w gospodarce statycznej ziemię można traktować jako szczególny rodzaj kapitału. W statyce pozostaje, więc problem podziału DN między pracę i kapitał. Kwestie tę wyjaśnia on opierając się na prawie malejącej produkcyjności krańcowej czynników wytwórczych (w odniesieniu do ziemi po raz I sformułował je Turgot w XVIII w, potem rozwinięte - T.R-Malthusa i jego prawo ludnościowe). Clark rozszerza działanie tego prawa na wszystkie czynniki — prawo malejącej produkcyjności krańcowej czynników wy twórczych.

I. Założenie, że ilość kapitału jest stała, natomiast rośnie zatrudnienie.

Rys.str.40

Gdy wzrasta zatrudnienie wzrasta też początkowo produkcyjność krańcowa. Po osiągnięciu punktu max następuje spadek produkcyjności krańcowej. Do punktu max - każdy będzie zwiększał zatrudnienie, za punktem max rośnie wprawdzie produkcja, ale produkcyjność krańcowa maleje. Przedsiębiorcy opłaca się zwiększać zatrudnienie do poziomu zrównania się produkcyjności krańcowej pracy z ceną pracy (płacą robocza). B- przedsiębiorca nie uzyskuje tu zysku, ale i nic osiąga strat.

Rys.str.40

II. Założenie, że jest stalą praca (zatrudnienie), a zwiększa się kapitał. Przedsiębiorcy opłaca się zwiększać udział kapitału do momentu zrównania produkcyjności krańcowej kapitału z ceną kapitału - %.

Clark uważa, że zasady podziału dochodu narodowego oparte na koncepcji krańcowej produkcyjności czynników wytwórczych są słuszne i sprawiedliwe. Każdy z czynników otrzymuje, bowiem wynagrodzenie w odpowiedniej proporcji do wkładu tego czynnika produkcji w proces prod.

RÓWNOWAGA PRZEDSIEB. wg Marshalla

(W szk. austriackiej — równowaga konsumenta - II prawo Gossena - „konsument znajduje się w stanie równowagi...."). Koszty stałe i zmienne. Koszty stałe - niezależne od skali produkcji (personel, amortyzacja, procent itp.). Koszty zmienne - zależne od skali produkcji (surowce, energia, zatrudnienie itp.). Marshall wprowadza tu pojecie kosztu krańcowego (w ekon klas posługiwano się pojęciem kosztu przeciętnego. Koszt krańcowy - to przyrost kosztów całkowitych, związany ze zwiększeniem produkcji o jednostkę wyrobu.

Rys.str.40

Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach wolnej konkurencji - występuje w punkcie przecięcia krzywej kosztu kran, z ceną równą utargowi krańcowemu. W warunkach wolnej konkurencji, kiedy jest dużo przedsiębiorstw na rynku, żadne z nich nie może wpływać na cenę. Cena jest datą - czymś danym z zewnątrz. Równowaga to taki stan, kiedy przedsiębiorstwo osiąga maksymalny zysk. Następuje to w punkcie przecięcia krzywej kosztu krańcowego z utargiem krańcowym = cenie (utargowi przeciętnemu). Utarg krańcowy - przyrost utargu całkowitego związany ze zwiększeniem sprzedaży o jednostkę wyrobu.

26. Czynniki sprawcze powstania kapitalizmu

Zastanawiali się nad -genezą powstania kapitalizmu. SOMBART wyróżnił 3 fazy kształtowania kapitalizmu: a.) I faza - od XIII w do pół XVIII w (do rewolucji przemysłowej); b) II faza - od rewolucji przemysłowej do I wojny światowej; c) III faza. - Kapitalizm współczesny - po I wojnie św. Narodziny kapitalizmu wiązał z etyką i psychiką narodu żydowskiego (w czasach średniow. katolików obejmował zakaz pobierania procentu- żydów to nie dotyczyło). Koncepcje Sombarta zostały wykorzystane przez hitlerowców w ich polityce antysemickiej (holokauście).

Max WEBER - jest autorem pracy „Polityka protestancka a duch kapitalizmu” (1904-05). Narodziny kapitalizmu wiązał z reformacją w kościele katolickim, którą rozpoczął Marcin Luter swym wystąpieniem (1517r). Zdaniem Webera szczególna role odegrał nie luteranizm, ale kalwinizm, który wskazywał na systematyczność pracy, wprowadził ulgi kościół, nie nawoływał do opieki socjalnej.

27. Teoria spółki akcyjnej Rudolfa Hilferdinga. Ekonomia akademicka w Galicji

Rudolf Hilferding - wybitny publicysta, wykładowca szkoły partyjnej w Berlinie. W 1933 r musiał emigrować, najpierw do Szwajcarii, a następnie do Francji, gdzie w czasie okupacji dostał się do niemieckiego obozu koncentracyjnego i zginął. Dzieło jego życia nosi nazwę „Kapitał finansowy”.

Hilferding rozpoczął swoją analizę od teorii pieniądza i kredytu, upatrując się w tych instytucjach sił sprawczych, zmieniających dotychczasowy charakter kapitalizmu. Oprócz kapitału przemysłowego istnieje także kapitał kredytowy, a w jego ramach - kapitał bankowy. Punktem zwrotnym w procesie mobilizacji kapitałów było pojawienie się kapitalistycznej spółki akcyjnej, dzięki której nastąpiło scalenie kapitału przemysłowego i bankowego w jednolity kapitał finansowy.

Trzeba podkreślić prekursorski charakter teorii spółki akcyjnej, w której Hilferding sygnalizował już zjawisko oddzielenia się własności kapitału od funkcji kierowania działalnością przedsiębiorstwa. Rozwój spółek akcyjnych sprzyjał powstawaniu różnych zrzeszeń monopolistycznych i - zdaniem Hilferdinga - mógł doprowadzić do utworzenia jednego kartelu generalnego, będącego podstawą kapitalizmu „zorganizowanego”.

28. Teoria monopolistycznej konkurencji. Porównać równowagę przedsiębiorstwa wolno konkurencyjnej z równowagą monopoli

Hastings Chamberlin - profesor ekonomii w Harvard University. Napisał książkę pod tytułem “Teoria konkurencji monopolistycznej”. Skierował on uwagę na rolę firmy we współczesnej gospodarce i dowodził, że na rynkach mamy do czynienia z szerokim zakresem monopolizacji, przy czym czysty monopol i czysta konkurencja są raczej stanami przypadkowymi. Zjawisko konkurencji monopolistycznej jest prawidłowością. Chamberling za punkt wyjściowy swojej analizy przyjął duopol, aby udowodnić że firmy mają po dwie krzywe popytu. Pierwsza z nich odpowiada ich fałszywemu przekonaniu o własnej niezależności w podejmowaniu decyzji, druga - uwzględnia zachowanie rywala.

A.A. COURNOT wydał prace „Badania nad matematycznymi zasadami teorii bogactw'. Zajmuje się w niej wyjaśnieniem zasad polityki cen monopolu. Wskazuje na fakt, że zamierzone zwiększenie produkcji wymaga od monopolisty liczenia się z koniecznością obniżenia ceny.

Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego PUNKT COURNOTA W warunkach monopolistycznych cena nie jest czymś danym z zewnątrz. Monopol, bowiem może manipulować ceną. W przedsiębiorstwach monopolistycznych cena, czyli utarg przeciętny i utarg krańcowy są malejącymi funkcjami wielkości produkcji. Obniżają się w raz ze wzrostem produkcji. Krzywa utargu kran opada szybciej od krzywej ceny, gdyż po obniżonej cenie przedsiębiorca sprzedaje nie tylko produkt marginalny, ale i całe jej dotychczasowe rozmiary. Dążąc do z maksymalizowania zysku przedsiębiorca w warunkach konkurencji monopolistycznej przerywa produkcję w tym punkcie, w którym jego koszty krańcowe są jeszcze znacznie niższe od ceny.

Wykres str.43

Równowaga ta następuje w punkcie przecięcia krzywej kosztu krańcowych z utargiem krańcowym niższym od ceny. Jest to punkt równowagi monopolu (punkt Cournota).

29. Teoria niedoskonałej konkurencji.

Konkurencja to walka przedsiębiorców o korzyści ekonomiczne uzyskiwane przy sprzedaży

towarów oraz przy zaopatrywaniu w śr. produkcji i siłę roboczą. Konkurencja występuje wszędzie tam gdzie istnieje prywatna własność oraz gospodarka towarowa. Konkurencja doskonała (czysta)

- konkurencja między przedsiębiorstwami sprowadza się do ulepszania metod produkcji, co znajduje naśladowców i w przypadku wzrostu stopy zysku ponad normalny poziom (dla danej gałęzi) powoduje napływ nowych przedsiębiorców. Konkurencja niedoskonała (monopolistyczna)

- ma miejsce gdy przedsiębiorstwa mają swobodę manipulowania ceną i korzysta z niej

wyznaczając taką cenę, która pozwoli na osiągnięcie maksymalnego zysku.

30. Teoria mnożnika inwestycyjnego Keynesa i interwencjonizm państwowy Keynesa.

Dokładnemu wyjaśnieniu związków miedzy inwestycjami a dochodem narodowym służy teoria mnożnika inwestycyjnego Keynesa, który próbuje uchwycić zależności pomiędzy inwestycjami a przyrostem dochodu narodowego. Granica jego realnego działania jest osiągnięcie stanu pełnego zatrudnienia. Mnożnik: ▲Y = k*▲I.; a k = ▲Y/▲I; ▲ I =▲ Y-▲C; to k = ▲Y▲/Y-▲C; k= 1/1-▲C/▲Y; k= 1/▲S/▲Y; ▲S/▲Y = a; k = l/a. Efektem działania mnożnika inwestycji jest szereg malejących wielkości, które przybierają formę nieskończonego postępu geometrycznego (ciągu liczb). Do uruchomienia mechanizmu mnożnika konieczny jest stały przyrost inwestycji, ponieważ przy popytowym ujęciu dochodu narodowego stabilizacja inwestycji na danym poziomie nie spowoduje przyrostu dochodu.

Keynes podkreśla, że dla prawidłowego funkcjonowania gosp. konieczne jest obok inicjatywy prywatnej interwencja państwa. Wyróżnia się 2 postacie interwencjonizmu: A) interwencjonizm pośredni — tu w grę wchodzą operacje na otwartym rynku, mające wpłynąć na wysokość stopy %. Wprowadzenie progresywnego opodatkowania celem uzyskania dochodów na wsparcie ludności uboższej (zasiłki itp.); B) interwencjonizm bezpośredni - czynnikiem napędzającym koniunkturę stały się uzbrojenie. Rozpoczęcie interwencjonizmu państwowego, spowodowało wzrost produkcji.

31. Rozwój badań dynamicznych w ekonomi po keynosowskiey.

Ekonomia po keynsowska po 1936r. musiała przejść do badań dynamicznych, a więc nastąpiła konieczność wypracowania narzędzi badań dynamicznych:

A) dynamizacja mnożnika Keynesa;

B) zasada akceleracji, czyli przyśpieszenia;

C) współczynnik kapitałowy przeciętny i krańcowy;

D) podział inwestycji na inwestycje autonomiczne i indukowane.

Te badania dynamiczne rozwiązują się w trzech grupach:

1) teoria cyklu koniunkturalnego;

2) teorie wzrostu gosp.;

3) teoria rozwoju gosp.

32. Model wzrostu gospodarczego E.D. Domar.

Teorie wzrostu gosp. nawiązują do Keynesa a także po keynesowskie 2 modele:

A) sformułował ekon angielski R.F. Harrod

B) Ekon amerykański XX w E.D. Domar.

Ekonomia przed Keynesowska (klasyczna, marginalistycznal - uwzględniała podażowy aspekt inwestycji, w jej ujęciu inwestycje tworzą produkcje, kreują podaż. Keynes - uwzględniał popytowy aspekt inwestycji.

Natomiast modele wzrostu gosp. - dokonują syntezy tych 2 punktów widzenia, a więc uwzględniają popytowy i podażowy aspekt inwestycji.

Domar skonstruował swój model wzrostu gospodarczego opierając się na teorii Keynesowskiej. W przeciwieństwie do modelu Harroda uwzględnił on popytowy i podażowy aspekt nakładów inwestycyjnych. Popytowy aspekt związany jest z wydatkami inwestycyjnymi, które tworzą rynek zbytu na dobra inwestycyjne, wydatki te tworzą możliwość zwiększenia podaży produkcji.

Założenia dla owego modelu to: konieczną przesłanką realizacja wzrostu zrównoważonego w gospodarce kapitalistycznej jest ingerencja państwa w stosunki gospodarcze - teza o niewystępowaniu w gosp. opóźnień. Przyrost inwestycji prowadzi do wzrostu dochodu i przeciętna i krańcowa skłonność do oszczędności są sobie równe i są wielkością stałą. Współczynnik kapitałochłonności jest także wielkością stałą a inwestycje to wielkość netto. _Y/Y=_P/P gdzie Y - dochód narodowy zależny od wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych społeczeństwa. _Y - przyrost dochodu narodowego, P - zdolność produkcyjna gosp., _P - przyrost zdolności produkcji gospodarczej.

33. Teoria rozwoju gospodarczego J.A. Schumpetera.

I teoria - J.A. SCHUMPETER (1883-1950) Austria. Jest to drugi po Keynesie najwybitniejszy ckon. „Teorie rozwoju, gospodarczego" I9l2r. „Cykle koniunkturalne” 1939, „Kapitalizm, socjalizm, demokracji”. Wyjaśnia pojęcia statyka i dynamika. Wg niego statyka przedstawia układ gospodarczy, w którym wszystkie procesy przebiegają wg tych samych form i wzorów. W gosp. tej nic występuje procent, ani zysk przedsiębiorcy, a dochody rozkładają się w całości miedzy płace i rentę gruntową. Zysk jako odrębny dochód powstaje dopiero w warunkach rozwoju gosp., a wice w gosp. dynamicznej, zysk jest rezultatem działalności przedsiębiorców, którzy wprowadzają innowacjo. Pojęcie innowacji rozumie on bardzo szeroko, ujmuje je w 5-ciu kategoriach: a) wytwarzanie nowego dobra; b) zastosowanie nowej technologii produkcji; c) zdobycie nowego rynku zbytu; d) wynalezienie nowego źródła surowców; e) realizacji nowej organizacji produkcji np. utworzenie trustu tam, gdzie nie istniał. Innowacje obniżając indywidualne koszty produkcji w stosunku do społecznych kosztów prod. zapewniają swoim twórcom powstanie zysku. Pogoń za zyskiem staje się przyczyną rozwoju gosp. Zysk jest wiec dochodem pierwotnym. Natomiast procent jest dochodem wtórnym. Przedsiębiorca zaciągając pożyczkę godzi się dzielić spodziewanym zyskiem z właścicielem kapitału pieniężnego.

34. Neoinstytucjonalizm J.K. Galbraith. Koncepcja siły równoważącej i systemu przemysłowego. ???

Do Veblena i Schumpetera nawiązuje neoinstytucjonalizm (kierunek socjologiczny we współczesnej ekonomii amerykańskiej) GALBRAITH J.K. (1908-), wybitny ekonomista, dyplomata i pisarz amerykański. Wykładowca w wielu uczelniach, profesor Uniwersytetu Harvarda, znakomity popularyzator wiedzy ekonomicznej. Przedstawiciel instytucjonalizmu, zwolennik interwencji państwa w życie gospodarcze. Najbardziej znane jego prace to: Teoria kontroli cen (1952), Społeczeństwo dobrobytu (1958), Nowe państwo przemysłowe (1967), Ekonomia a cele społeczne (1974), Pieniądz (1957), Ekonomia w perspektywie (1987).

Neoinstytucjonalizm odrodził się z instytucjonalizmu w latach 50 tych. Jego przedstawicielem jest John Kenneth Galbraith. Instytucjonalizm nie chce likwidować ustroju ani dokonywać w nim radykalnych zmian. Proponuje doskonalić istniejący układ gospodarki mieszanej, w której działają dwa sektory - planujący i rynkowy. Pierwszy tworzą wielkie korporacje, których liczba w Stanach Zjednoczonych wynosi ok. 1 tyś. Sektor rynkowy to co najmniej 12 mln. średnich i małych firm, działających dość żywiołowo. Megakorporacja jest tworem pośrednim między przedsiębiorstwem prywatnym a instytucja publiczną i może administrować znaczną częścią podaży i popytu, stając się samoczynnym regulatorem. Jeżeli w działaniach takich korporacji wystąpi trend niezgodny z celami społecznymi, to państwo musi ingerować. Instytucjonaliści wskazują na taką konieczność ze względu na zjawiska bezrobocia, inflacji, stagflacji i deficytu w bilansie płatniczym. Neoinstytucjonalizm musiał także ustosunkować się do koncepcji polityki monetarnej i fiskalnej głoszonych i ostro dyskutowanych przez keynesistów i monetarystów. Zdaniem przedstawicieli ekonomiki ewolucyjnej współczesny monetaryzm zwalnia ekonomistów i polityków od analizy jakości życia gospodarczego, zalecając tylko czuwanie nad stopą podaży pieniądza, która powinna być zgodna z tempem wzrostu produktu globalnego.

35. Koncepcja stadiów rozwoju Roztowa.

Najbardziej znane są koncepcje socjohistoryczne, których autorem jest Walt Whitman Rostow, długoletni profesor University of Teras.

Rostow wyróżnił 5 stadiów wzrostu:

• gospodarka tradycyjna (słabe rolnictwo, prosta reprodukcja);

• tworzenie warunków do „pchnięcia” - handel, przemysł, technologia, struktura instytucjonalna;

• gospodarka zrywu, której detonatorem mogą być odkrycia i rewolucje;

• gospodarka dojrzała (dominacja przemysłu ciężkiego);

• gospodarka masowej konsumpcji.

---