ROZDZIAŁ XII

STATUS PRAWNY JEDNOSTKI

1. Podstawowe pojęcia

Przedstawienie problemu statusu prawnego jednostki we współczesnym państwie i prawie wymaga w pierwszej kolejności zdefiniowania podsta­wowych terminów z nim związanych.

W systemach prawnych demokratycznych państw oraz w prawie między­narodowym najczęściej spotykamy następujące terminy ściśle związane ze statu­sem jednostki: prawo, wolność, obowiązek, prawa człowieka, prawa obywatela, wolność człowieka, wolność obywatela, obowiązek człowieka, obowiązek obywa­tela, prawa i wolności oraz obowiązki konstytucyjne, prawa i wolności podmioto­we, prawa i wolności podstawowe, prawa i wolności osobiste, prawa i wolności polityczne, prawa i wolności ekonomiczne, prawa i wolności socjalne oraz prawa i wolności kulturalne. Pojęcia te mają różne znaczenie, jak również różną genezę. Zasadnicze znaczenia dla dalszych rozważań ma precyzyjne rozróżnienie i zdefi­niowanie trzech podstawowych terminów: prawo, wolność i obowiązek.

Między terminami „prawo" i „wolność", które często są stosowane za­miennie, występują zasadnicze różnice. Zacznijmy jednak od cech wspólnych dla obu terminów. Po pierwsze, zarówno prawo, jak i wolność w istocie oznaczają, że adresat ma uprawnienie lub uprawnienia do określonego zachowania się. Może z tego uprawnienia lub uprawnień skorzystać, albo też nie skorzystać, bez żadnych ujemnych konsekwencji. Jest to zatem swoista możliwość wyboru okre­ślonego postępowania. Po drugie, w obu przypadkach na organach publicznych, a w szczególności państwowych, ciąży obowiązek podejmowania wszelkich czynności i działań w celu zagwarantowania realizacji praw i wolności. Jedną z najważniejszych różnic stanowi obowiązek wskazania podstawy prawnej

235

w przypadku konieczności ograniczenia prawa i wolności jednostki. Organ pu­bliczny, który chce dokonać ograniczenia lub likwidacji wolności jednostki, musi wskazać podstawę prawną takiego działania. Natomiast w przypadku ogranicze­nia prawa jednostki obowiązek wskazania podstawy prawnej uzasadniającej ist­nienie prawa spoczywa na jednostce¹.

Obowiązek można zdefiniować jako ustanowiony przez normę prawną dla określonego adresata nakaz lub zakaz określonego zachowania w konkretnej sytuacji, którego celem jest obrona najistotniejszych dóbr i wartości społecz­nych. Konsekwencją niewykonania obowiązku jest sankcja prawna, czyli ujemna konsekwencja prawna stosowana przez organ publiczny wobec adresata obo­wiązku, który go nie wykonał. Wyróżnić możemy różnego rodzaju sankcje za niewykonanie obowiązku przez jednostkę, np. karne, administracyjne i cywilne. Przedstawiając pojęcie i istotę obowiązku w doktrynie prawa konstytucyjnego wskazuje się również na: brak możności wyboru określonego postępowania ze strony adresata obowiązku; konieczność wskazania podstawy prawnej, z której wynika obowiązek określonego zachowania się przez organ państwowy żądający jego wykonania, oraz obciążenie państwa powinnością podjęcia starań w celu zapewnienia realizacji obowiązków przez adresatów norm prawnych².

Termin prawa człowieka oznacza ogół niezbywalnych uprawnień przysłu­gujących każdemu człowiekowi, bez względu na jego przynależność państwową i status społeczny oraz przysługujących określonym grupom społecznym, np. jeńcom w czasie wojny. Są to uprawnienia, które przysługują każdej jednostce tylko z tej racji, że jest istotą ludzką; mają one uniwersalny charakter i każdemu przysługują w równym stopniu³. Można stwierdzić, że prawa człowieka to kwali­fikowana postać praw i wolności jednostki, których źródłem jest prawo natural­ne i godność istoty ludzkiej, służących ochronie jej interesów, przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakich­kolwiek cech różniących⁴.

Pojęcie prawa obywatela to zespół uprawnień przysługujących jedynie obywatelowi danego państwa, czyli osobie fizycznej złączonej z państwem spe­cyficznym i trwałym węzłem prawnym. Obywatelstwo zdefiniować można jako stosunek prawny łączący jednostkę z państwem, z którego to stosunku wynikają skutki prawne, określone w prawie wewnętrznym danego państwa oraz w pra-

¹ Zob. szerzej: L.Wiśniewski: Prawo a wolność człowieka - pojęcie i konstrukcja prawna, [w:j Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997.

² F.Siemieński: Prawo konstytucyjne, Warszawa 1976, s. 124-125.

³ A.Łopatka-.Jednostka. Jej prawa człowieka, Warszawa 2002, s. 9.

⁴ W.Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2003, s. 167.

236

wie międzynarodowym, a także prawa i obowiązki wspólne wszystkim osobom mającym to obywatelstwo, chyba że pewnym ich grupom zapewniono specjalny status⁵.

Wolność człowieka należy rozumieć jako uprawnienie każdej jednostki ludzkiej do określonego zachowania się według własnej woli. Wolność obywate­la oznacza również uprawnienie do określonego zachowania się według własnej woli, lecz adresatem tego uprawnienia jest tylko jednostka posiadająca obywa­telstwo danego państwa

Kategoria obowiązek człowieka oznacza nakaz lub zakaz skierowany do każdej jednostki bez względu na jej obywatelstwo. Należy w tym miejscu za­uważyć, że obowiązki człowieka to najbardziej podstawowe obowiązki osoby fizycznej wypływające z samej istoty człowieczeństwa⁶. Termin obowiązek oby­watela należy rozumieć jako nakaz lub zakaz wypływający i związany z przyna­leżnością państwową jednostki, czyli obywatelstwem. Klasycznym przykładem obowiązku obywatela jest obowiązek obrony państwa i służby wojskowej.

Prawa i wolności oraz obowiązki konstytucyjne to zbiór praw i wolności oraz obowiązków człowieka i obywatela wymienionych i zagwarantowanych w przepisach ustawy zasadniczej danego państwa. W odniesieniu do polskiego systemu prawnego prawa i wolności oraz obowiązki konstytucyjne oznaczają te, które unormowane są w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

Prawa i wolności podmiotowe rozumiane są z reguły jako prawa i wolno­ści jednostki, które można dochodzić na drodze postępowania sądowego. W demokratycznym państwie prawnym w zasadzie wszystkie prawa i wolności człowieka i obywatela uregulowane w konstytucji mogą być przedmiotem rosz­czeń sądowych.

Prawa i wolności podmiotowe rozumiane są z reguły jako prawa i wolno­ści jednostki, które można dochodzić na drodze postępowania sądowego. W doktrynie prawa konstytucyjnego rozpowszechniony jest rów­nież pogląd, że prawa i wolności podstawowe to wszystkie prawa i wolności jednostki zawarte w konstytucji. A zatem, prawa i wolności jednostki znajdujące się po za ustawą zasadniczą nie mają charakteru podstawowych praw i wolności.

Pojęcie praw i wolności osobistych definiowane jest najczęściej jako pra­wa i wolności najściślej związane z życiem prywatnym jednostki. Stwarzają one jednostce również szansę ochrony jej godności i nietykalności. Podstawowym adresatem praw i wolności osobistych jest człowiek, ale zdarzają się również

⁵ B.Banaszak: Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 355.

⁶ Zob. szerzej B.Banaszak: Prawa jednostki i systemy ich ochrony, Wrocław 1995.

237

takie, których adresatem jest obywatel (np. prawo do niewydalania z terytorium państwa, którego jest obywatelem). Wolności i prawa osobiste mają zapewnić człowiekowi określony komfort życia bez nieuzasadnionej ingerencji władz pań­stwowych⁷.

Pojęcie praw i wolności politycznych rozumiane jest jako zbiór praw i wolności obejmujących życie publiczne człowieka i obywatela oraz jednocze­śnie gwarantujących jednostce wpływ na: stanowienie norm prawnych, kształto­wanie ustroju, politykę i działalność organów państwowych i samorządu teryto­rialnego, oraz umożliwiających sprawowanie kontroli społecznej. Z reguły więk­sza część praw i wolności politycznych adresowana jest wyłącznie do obywateli. Występują także prawa i wolności polityczne, w które wyposażony jest każdy człowiek (np. prawo składania petycji, wniosków i skarg w interesie publicznym i własnym oraz innej osoby, za jej zgodą, do organów publicznych oraz do orga­nizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej).

Prawa i wolności ekonomiczne, zwane także często gospodarczymi, obejmują prawa i wolności ściśle związane z pozycją ekonomiczną oraz bytem człowieka i obywatela.

Prawa i wolności socjalne dadzą się zdefiniować jako prawa i wolności, które gwarantują jednostce odpowiedni status społeczny i minimum socjalnego bytu i rozwoju.

Termin prawa i wolności kulturalne oznacza natomiast zbiór praw i wol­ności dotyczących kulturalnych, artystycznych, edukacyjnych i intelektualnych potrzeb jednostki. Cechą charakterystyczną praw i wolności ekonomicznych, so­cjalnych i kulturalnych jest fakt, że adresatem zdecydowanej większości tych praw i wolności jest człowiek. Zupełnie sporadycznie adresatem jest obywatel (np. prawo do zabezpieczenia społecznego przysługuje jedynie obywatelowi).

⁷ B.Gronowska: Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela, [w:] Prawo konstytucyjne, red. Z.Witkowski, Toruń 2001, s. 115.

238

2. Geneza i ewolucja pozycji prawnej jednostki

Historia kształtowania praw, wolności i obowiązków jednostki sięga w istocie początku cywilizacji. W zasadzie już w starożytności i średniowieczu można dostrzec pewne elementy i zalążki nowożytnej doktryny praw człowieka.

Powszechnie uważa się, że początek rozwoju praw człowieka nastąpił w starożytnej Grecji, gdzie filozofowie reprezentujący nurt stoicki dostrzegli, że człowiek jako istota rozumna powinien posiadać prawa i wolności, oraz prowa­dzili rozważania na temat ich naturalnego charakteru. Podmiotem praw i wolno­ści, rozumianych jako element służby państwu i mających charakter polityczny, był jedynie jego obywatel. Cechą charakterystyczną tego nurtu filozoficznego była także teza o konieczności podporządkowania się państwu jako najwyższej wartości, państwu, które tworzyli obywatele, państwu, które stanowiło im prawo.

Stoicką koncepcję statusu jednostki w państwie przejęło Imperium Rzym­skie. Do czasu przyjęcia chrześcijaństwa nie wprowadzono istotniejszych zmian w pojmowaniu miejsca jednostki w państwie. Prześladowani chrześcijanie pod­nosili potrzebę równości wszystkich ludzi i głosili konieczność wolności sumie­nia i religii.

Sytuacja w zakresie pozycji prawnej człowieka nie zmieniła się w istotny sposób także w średniowieczu. Nadal trwała filozoficzna dysputa nad tym za­gadnieniem, tym razem z udziałem chrześcijańskich filozofów, którzy apelowali o podmiotowe i równe traktowania ludzi. Dyskusja filozofów nie pociągała jed­nak za sobą zmian w ówczesnym systemie prawnym.

Na początku XIII wieku dochodzi do pierwszej udanej próby skodyfiko-wania praw poddanych względem monarchy⁸. Od tego czasu akty normatywne regulowały prawa członków poszczególnych stanów. Było to typowe dla śre­dniowiecznego ujęcia statusu jednostki rozumianego jedynie jako członkostwo w określonym, jednym z czterech stanów społecznych. Bardzo dobrym przykła­dem takiego rozumienia praw jednostki były liczne przywileje nadawane od XIV do XVI w. szlachcie przez polskich królów.

Ważnym czynnikiem zmian w pojmowaniu praw i wolności jednostki było ożywienie intelektualne mające miejsce w okresie odrodzenia oraz reformacji. Okres ten charakteryzuje się pojawianiem coraz większej liczby aktów norma­tywnych regulujących status jednostki. W głównej mierze przedmiotem regulacji

¹ Magna Charta Libertatum z 1215 r. -Wielka Karta Wolności.

239

były prawa mniejszości wyznaniowych oraz prawa polityczne osłabiające pozycję monarchów.

Do najważniejszych aktów prawnych tego czasu zaliczyć należy: Edykt Nantejski z 1598 r. oraz Akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 r. Jednocześnie głowni myśliciele i intelektualiści epoki wysuwają śmiałe propozycje zmian sta­tusu jednostki. Przykładem może być J. Althusius, T.Hobbes oraz A.F.Frycz-Modrzewski, który w dziele „O poprawie Rzeczpospolitej" sformułował tezę

0 konieczności wprowadzenia w państwie polskim zasady równouprawnienia

1 wolności wszystkich ludzi.

Wyraźne sformułowanie idei praw człowieka i rozpoczęcie procesu wpro­wadzania w miarę nowoczesnych normatywnych regulacji praw i wolności na­stąpiło w okresie oświecenia. Wielkie zasługi w tworzeniu podstaw systemu praw człowieka ponieśli wybitni intelektualiści: J. Locke i J.J. Rousseau. Ten ostatni stworzył klasyczną triadę praw. W jej skład wchodziły: prawo do życia, prawo do wolności oraz prawo do własności.

W okresie tym pojawiły się liczne akty normatywne regulujące wolności i prawa człowieka w sposób merytorycznie dotychczas nieznany. Z jednej stro­ny, przekraczały one bariery stanowe, a z drugiej - uznawały i prawnie gwaran­towały prawa każdej jednostce. Wśród najwybitniejszych aktów znajdują się: Petition ofRight z 1628 r., Habeas Corpus Act z 1679 r. oraz Bili of Rights z 1689 r. Ukoronowaniem tego etapu jest wydanie w 1776 r. na kontynencie amerykań­skim Virginia Bili of Rights. Od tego momentu prawa i wolności oraz obowiązki jednostki stają się materią konstytucyjną. Akt ten zawierał: zasadę równości jed­nostek wobec prawa, prawo do wyboru, zakaz pozbawiania wolności bez przy­czyny, zakaz dyskryminacji, zakaz tortur, wolność sumienia i religii oraz prasy, a także znosił wszystkie przywileje, w tym w szczególności majątkowe. W krótkim okresie większość amerykańskich stanów uchwaliło własne ustawy stanowe doty­czące statusu jednostki wzorowane na akcie z 1776 r. Symbolicznym zamknięciem tego okresu było uchwalenie pierwszej pisanej konstytucji na świecie w 1787 r., która także zawierała katalog praw i wolności zagwarantowanych jednostce na terytorium Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Rozpoczął się mozolny i trwający do dzisiaj proces rozbudowywania katalogu praw i wolności jednostki.

Na kontynencie europejskim pierwszym aktem regulującym status jednostki była francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Deklaracja zawie­rała stosunkowo rozbudowany i zbliżony do amerykańskiego katalog praw i wolności jednostki. Po raz pierwszy wprowadzała podział na prawa człowieka, czyli każdego, oraz prawa obywateli, traktując jednocześnie je jako niezbywalne.

240

Wiek XIX przynosi na początku ukształtowanie się dwóch kategorii praw i wolności: praw i wolności osobistych oraz praw i wolności politycznych, a w drugiej połowie wieku powstanie trzeciej kategorii: praw i wolności ekonomicz­nych, socjalnych i kulturalnych. Klasycznymi prawami i wolnościami osobistymi jednostki w tym okresie były: wolność sumienia i wyznania, nietykalność osobi­sta, tajemnica korespondencji oraz nienaruszalność mieszkania. Klasycznymi prawami i wolnościami politycznymi człowieka były natomiast wówczas: wol­ność zgromadzeń, wolność zrzeszania się i prawa wyborcze. Pierwszymi prawa­mi i wolnościami ekonomicznymi, socjalnymi i kulturalnymi były: prawo do wła­sności, prawo do nauki, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia socjalnego.

Wiek XX to okres dalszego szybkiego rozwoju idei praw człowieka i sys­temów normatywnej regulacji pozycji prawnej jednostki w społeczeństwie i w państwie. Z punktu widzenia rozwoju systemu praw człowieka do najważniej­szych cech tego okresu zaliczyć należy:

1. powstanie uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka opartego na Organizacji Narodów Zjednoczonych;

2. utworzenie kilku regionalnych systemów ochrony praw człowieka, np. eu­ropejskiego, amerykańskiego, afrykańskiego;

3. powiązanie praw człowieka z problemem konfliktów zbrojnych;

4. dalszy rozwój katalogu praw i wolności jednostki (w tym okresie pojawiły się np.: prawo do inicjatywy ustawodawczej obywateli, skarga konstytu­cyjna, prawo do korzystania ze środowiska naturalnego oraz prawo do ochrony danych osobowych);

5. tworzenie międzynarodowych regulacji normatywnych dotyczących ochrony mniejszości narodowych, kobiet, dzieci, jeńców, itp.;

6. rozbudowanie wieloskładnikowego systemu gwarancji praw i wolności jednostki.

Wiek XXI w zakresie praw człowieka przyniesie niewątpliwie kontynu­owanie zjawisk i procesów zapoczątkowanych wcześniej. Nie należy się jednak spodziewać rewolucyjnych, ilościowych i jakościowych zmian w już funkcjonują­cym katalogu praw i wolności człowieka. Nie oznacza to jednak, że nie mogą się pojawić nowe prawa i wolności albo upowszechnić dzisiaj rzadko spotykane, jak np. prawo do mieszkania. Wreszcie pewnie trwał będzie proces precyzowania niektórych praw i wolności oraz upowszechniania i usprawniania różnorodnych gwarancji przestrzegania i dochodzenia praw człowieka. Dość powszechne jest przy tym przekonanie, wynikające zresztą z rozwoju sytuacji międzynarodowej, że przedmiotem bardziej precyzyjnej regulacji normatywnej będzie wolność su-

241

mienia i religii, kwestia regulacji praw człowieka w okresie rozwiązywania ma­sowych konfliktów na tle narodowościowym i ekonomiczno-socjalnym oraz pro­blem zawieszania, ograniczania i znoszenia praw i wolności człowieka i obywatela.

3. System międzynarodowej ochrony praw człowieka

System międzynarodowej ochrony praw człowieka narodził się po zakoń­czeniu II wojny światowej jako odpowiedź społeczności międzynarodowej na nieskuteczność gwarancji praw i wolności jednostki w wewnątrzkrajowych sys­temach prawnych i masowe łamanie praw człowieka w okresie działań wojennych.

Współcześnie w międzynarodowym porządku prawnym istnieją dwa sys­temy ochrony statusu jednostki. Pierwszy system to system ochrony uniwersal­nej oparty o instytucje i procedury Organizacji Narodów Zjednoczonych. Drugi system, a właściwie systemy ochrony praw człowieka, mają charakter regionalny. Zaliczamy do nich systemy: europejski, amerykański, afrykański oraz arabski⁹. Wszystkie one są wzorowane na systemie europejskim, który ukształtowany zo­stał w ramach działalności Rady Europy jako pierwszy w świecie.

System uniwersalny oparty jest o następujące akty uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne ONZ: Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 1948 r., Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. i Międzyna­rodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. oraz cały szereg konwencji i deklaracji dotyczących praw człowieka (np. konwencja prze­ciwko dyskryminacji w edukacji z 1960 r.). Powszechna Deklaracja Praw Czło­wieka nie ma charakteru prawnie zobowiązującego. Istota deklaracji polega na wyartykułowaniu podstawowych zasad ochrony praw człowieka oraz głównych praw i wolności, które powinny być następnie wykorzystane i wprowadzone w krajowych aktach normatywnych oraz aktach prawa międzynarodowego regu­lujących pozycję prawną jednostki. Podstawowe znaczenie dla uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka mają Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka ONZ. Katalog zawarty w obu paktach obejmuje 34 podstawowe prawa i wolności osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

⁹ Systemy regionalne zostały szeroko omówione np. w: Ochrona praw człowieka w świecie, red. L.Wiśniewski, Bydgoszcz-Poznań 2000.

242

Kontrola przestrzegania praw człowieka w systemie ONZ realizowana jest przez następujące organy: Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa, Radę Gospodarczo-Społeczną, Radę Powierniczą, Międzynarodowy Trybunał Sprawie­dliwości, Sekretariat wraz Sekretarzem Generalnym, Wysokiego Komisarza Na­rodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka, Komisję Praw Człowieka oraz Podkomisję do spraw Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości. Sys­tem organów kontroli przestrzegania praw jednostki uzupełniają organy kontro­li konwencyjnej: Komitet Praw Człowieka, Komitet Praw Ekonomicznych, Socjal­nych i Kulturalnych, Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, Grupa Trzech, Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet, Komitet Przeciwko Torturom, Komitet Praw Dziecka oraz Komitet do Ochrony Praw Wszystkich Pra­cowników - Migrantów i Członków ich Rodzin.

Do podstawowych instrumentów i środków kontroli występujących w systemie uniwersalnym zaliczamy: sprawozdanie państwa z przestrzegania praw człowieka, skargę państwa przeciwko innemu państwu, które nie prze­strzega praw człowieka, oraz skargi indywidualne (petycje).

Jednym z najważniejszych środków kontroli przestrzegania praw człowie­ka w tym systemie jest skarga indywidualna kierowana przez jednostkę do Ko­mitetu Praw Człowieka ONZ. Do kryteriów dopuszczalności skargi zaliczyć nale­ży: a) formę pisemną skargi, b) możliwość wystąpienia ze skargą po wyczerpaniu procedur wewnątrzkrajowego dochodzenia praw i wolności, c) zakaz równocze­snego rozpatrywania skargi przez inne organy międzynarodowe, d) naruszenie interesu osobistego jednostki, e) naruszenie zagwarantowanego jej prawa, f) naruszenie prawa lub wolności powinno być rzeczywiste.

Ochrona praw człowieka w systemie europejskim znajduje swoją podsta­wę prawną w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw i Podstawowych Wolno­ści Człowieka z 1950 r. oraz Europejskiej Karcie Socjalnej z 1961 r. Katalog za­warty w obu aktach obejmuje 45 praw i wolności osobistych, politycznych, eko­nomicznych, socjalnych oraz kulturalnych. Instrumentami i środkami kontroli występującymi w systemie europejskim są m.in.: sprawozdania państw składane Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy, skarga państwa na państwo - stronę konwencji nieprzestrzegające praw człowieka oraz skarga indywidualna. Z punk­tu widzenia jednostki zasadnicze znaczenie ma skarga indywidualna.

Kontrola przestrzegania praw człowieka w systemie europejskim realizo­wana jest przez Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Europejski Trybunał Praw Człowieka wybierany jest przez Zgromadzenie Parla­mentarne Rady Europy na sześcioletnią kadencję. Składa się z tylu sędziów, ile państw ratyfikowało Europejską Konwencję z 1950 r. Trybunał zbudowany jest

243

z Wielkiej Izby oraz czterech izb. Izby rozpatrują skargi w trzyosobowych komi­tetach oraz siedmioosobowych składach orzekających. Wielka Izba sprawy roz­patruje w trybie fakultatywnym w składzie siedemnastosobowym. Procedura rozpoznawania skargi indywidualnej składa się z następujących faz: a) wniesie­nia skargi, b) rejestracji skargi, c) stwierdzenia dopuszczalności skargi, d) postę­powania polubownego, e) orzeczenia wydanego przez Izbę, f) ewentualnego rozpoznania skargi przez Wielką Izbę. Skarga indywidualna wymaga spełnienia łącznie następujących przesłanek o charakterze materialno-formalnym: a) pisem­na forma złożenia na formularzu opracowanym przez Trybunał, b) nieprzekra­czalny sześciomiesięczny termin do złożenia, liczony od ostatecznego rozstrzy­gnięcia sprawy w krajowym systemie prawnym, c) wyczerpanie krajowej drogi prawnej, d) zakaz rozpatrywania przez inne organy międzynarodowej ochrony praw człowieka, e) wskazanie, które prawo lub wolność została naruszona, f) naruszenie interesu osobistego jednostki, g) dołączenie wszystkich dokumen­tów związanych ze sprawą.

Regulacja i ochrona praw człowieka w aktach prawa międzynarodowego nie jest pełna. Dlatego też ogromne znaczenie przywiązywane jest do ukształ­towanych w tym zakresie międzynarodowych norm zwyczajowych (np. niedo­puszczalność ograniczania wolności ze względów politycznych). Niezależnie od stworzenia systemu gwarancji i skatalogowania praw i wolności człowieka mię­dzynarodowy system ochrony praw człowieka wymaga jednak stałego udoskona­lania i przede wszystkim zapewnienia skutecznego egzekwowania zawartych w nim rozwiązań.

4. Zasady przewodnie statusu jednostki w Rzeczypospolitej Polskiej

Konstytucje demokratycznych państw z reguły oprócz systematyki i kata­logu praw, wolności oraz obowiązków człowieka i obywatela zawierają ogólne postanowienia odnoszące się do całego katalogu. Postanowienia ogólne to ina­czej konstytucyjne zasady tworzące fundamenty i podstawy regulacji normatyw­nej pozycji prawnej jednostki w społeczeństwie i państwie, które jednocześnie mogą służyć jako najważniejsze dyrektywy interpretacyjne.

Zasady ogólne konstytucyjnej regulacji praw i wolności zawarte są w roz­dziale drugim Konstytucji RP i poprzedzają szczegółową normatywną regulację statusu jednostki. Zdecydowana większość zasad ogólnych odnoszących się do

244

pozycji prawnej jednostki nie była wyrażana w dotychczasowych polskich aktach konstytucyjnych.

Do zasad konstytucyjnej regulacji praw i wolności oraz obowiązków jed­nostki należy zaliczyć:

1. zasadę godności człowieka,

2. zasadę wolności człowieka,

3. zasadę równouprawnienia,

4. zasadę ochrony mniejszości narodowych i etnicznych,

5. zasadę zróżnicowanego statusu obywateli i cudzoziemców.

Pierwszą zasadę można uznać za swoistą preambułę rozdziału drugiego Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., która zawiera wykład podstawowej idei, na ja­kiej oparte są wszystkie pozostałe postanowienia odnośnie statusu prawnego jednostki¹⁰. Istota konstytucyjnej zasady godności polega na tym, że godność człowieka - traktowana przez ustrojodawcę jako przyrodzona i niezbywalna -stanowi źródło wszelkich wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona niena­ruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Za­sada godności człowieka ma swoje źródło w prawie naturalnym i powszechnie przyjmuje się, że istnieje bez względu na to, czy jest ujęta w prawie pozytyw­nym. Jest to bowiem wartość ogólnoludzka.

Zasada wolności człowieka ma wielorakie znaczenie. Poddając wolność jednostki ochronie prawnej ustrojodawca zobowiązuje każdego człowieka do poszanowania wolności i praw innych osób. Oznacza ona przede wszystkim swobodę czynienia wszystkiego, co nie jest przez system prawny wyraźnie za­bronione. W efekcie jednostka nie musi wskazywać podstawy prawnej swojej działalności. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Natomiast ograniczenie wolności tejże działalności obligatoryjnie i każdorazowo wymaga wskazania podstawy prawnej stanowiącej o takim ogra­niczeniu lub zakazie przez podmiot, który na istnienie takiego zakazu lub ogra­niczenia się powołuje. Wyjątkiem od zasady wolności człowieka jest możliwość ograniczenia konstytucyjnej wolności i praw człowieka w przypadku jednocze­snego spełnienia następujących warunków: a) ustanowienia ograniczenia w za­kresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw tylko w ustawie; b) ograni­czenia muszą być konieczne w demokratycznym państwie dla¹ zapewnienia jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdro-

¹⁰ P.Winczorek: Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 47.

245

wia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób; c) ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Zasada równouprawnienia składa się z trzech elementów. Po pierwsze, obejmuje równość wszystkich jednostek znajdujących się pod polską jurysdykcją wobec obowiązującego systemu prawnego. Po drugie, w jej skład wchodzi pra­wo jednostki do równego traktowania przez władze publiczne. Trzecim elemen­tem składowym jest zakaz dyskryminacji kogokolwiek w życiu politycznym, spo­łecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Do przyczyn niedozwolo­nej dyskryminacji tradycyjnie zalicza się: wyznawaną religię, płeć, narodowość, rasę, przekonania polityczne, pochodzenie społeczne, stan majątkowy. Należy jednak podkreślić, że współcześnie raczej już nie spotyka się enumeratywnego wyliczenia przyczyn niedozwolonej dyskryminacji. Zastąpiła ją klauzula anty-dyskryminacyjna typu otwartego wyrażana w słowach „z jakiejkolwiek przyczy­ny". Reasumując, zakaz dyskryminacji jest w ujęciu konstytucyjnym określony bardzo szeroko i zgodnie ze standardami międzynarodowymi. Z zasadą tą wiążą się inne konkretyzujące ją rozwiązania. Zaliczamy do nich np.: równouprawnie­nie kościołów i innych związków wyznaniowych, równy dostęp do dóbr kultury, równouprawnienie kobiet i mężczyzn w życiu rodzinnym, politycznym, społecz­nym i gospodarczym". Od zasady równouprawnienia, jak się wydaje, nie ma w aspekcie konstytucyjnym żadnych wyjątków.

Zasada ochrony mniejszości narodowych i etnicznych gwarantuje obywa­telom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność za­chowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz roz­woju własnej kultury. Mniejszości narodowe i etniczne mają również cały szereg tzw. praw kolegialnych wynikających z faktu, że są to społeczności. Zaliczyć do nich można następujące uprawnienia: do tworzenia własnych instytucji eduka­cyjnych, kulturalnych oraz służących ochronie tożsamości religijnej, a także do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej. Ustrojodawca, koncentrując się na prawach kulturalnych mniejszości, nie zdefi­niował pojęcia „mniejszości narodowe i etniczne"¹², ale zdecydował się po raz pierwszy w powojennej historii Polski zabezpieczyć prawa mniejszości, a nie tylko prawa większości.

¹' W szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmo­wania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń. ¹² Obecnie w polskim systemie prawnym nie ma definicji mniejszości narodowych i et­nicznych. Trwają, prace nad normatywnym określeniem tego pojęcia w ustawie o mniej­szościach narodowych.

246

Zasada zróżnicowanego statusu obywateli i cudzoziemców oznacza usankcjonowanie typowego dla demokratycznego państwa prawnego podziału na prawa i wolności, które przysługują jedynie obywatelom polskim, oraz na prawa i wolności, które posiadają wszyscy znajdujący się pod władzą Rzeczypo­spolitej Polskiej. Przy charakterystyce tej zasady zasadnicze znaczenie ma przy­pomnienie, że obywatelstwo - polegające na szczególnym związaniu prawnym jednostki z państwem - nabywane jest w różny sposób. Normy konstytucyjne stanowią, że obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców bę­dących obywatelami polskimi. Jest to znany już od starożytności przypadek oparty o prawo krwi (ius sanguinis). Inne przypadki nabycia obywatelstwa pol­skiego określa ustawa z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim¹³. Wśród nich znajdują się: zasada ziemi (ius soli), naturalizacja, repatriacja, reintegracja, opcja. Obywatelstwo polskie nadaje Prezydent RP. Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie, czyli na swój własny wniosek. Zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa wyraża Prezydent RP.

Konstytucja wprowadza rozróżnienie praw i wolności obywateli oraz cu­dzoziemców w celu wyposażenia jednostek ściśle związanych z państwem (oby­wateli) w pełnię praw osobistych, politycznych, gospodarczych, socjalnych i kul­turalnych. Konstytucyjnie jest to wyrażone poprzez przyjęcie rozwiązania, na podstawie którego osoby nieposiadające polskiego obywatelstwa mają wszyst­kie prawa i wolności oraz obowiązki, które nie zostały wyraźnie zastrzeżone dla obywateli.

Podsumowując rozważania dotyczące zasad przewodnich statusu jednost­ki, należy zauważyć, że zakreślają one nie tylko główne idee przyjętego modelu pozycji prawnej jednostki w społeczeństwie i państwie, ale - co jest równie ważne - normują zakres podmiotowy stosowania przyjętych w tym zakresie rozwiązań normatywnych.

¹³ Tekst jednolity: Dz.U. z 2000 r. nr 28, poz. 353, zm.: Dz.U. z 2001 r. nr 42, poz. 475, Dz.U. z 2003 r. nr 128, poz. 1175.

247

5. Konstytucyjny katalog wolności, praw i obowiązków jednostki

Konstytucyjna klasyfikacja praw, wolności i obowiązków jednostki doko­nywana jest w oparciu o różnorodne kryteria¹⁴. We współczesnych krajowych systemach prawnych oraz prawie międzynarodowym najczęściej stosowane jest kryterium przedmiotowe oraz podmiotowe.

Kryterium przedmiotowe polega na wyodrębnieniu chronionych przez państwo sfer życia człowieka. Na podstawie tego kryterium prawa i wolności jednostki można podzielić na: prawa i wolności osobiste, prawa i wolności poli­tyczne, prawa i wolności ekonomiczne, prawa i wolności socjalne oraz prawa i wolności kulturalne. Kryterium przedmiotowe wydaje się być również najbar­dziej popularną metodą klasyfikacji obowiązków. W oparciu o nie wyróżniamy: obowiązki ogólne, obowiązki w zakresie obronności, obowiązki ekonomiczne oraz inne.

Kryterium podmiotowe opiera się na określeniu adresata praw, wolności i obowiązków. Według niego dzielimy prawa, wolności i obowiązki na: prawa każdego człowieka, prawa obywatelskie, wolności każdego człowieka i wolno­ści obywatelskie oraz obowiązki każdego człowieka i obowiązki obywatelskie.

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. w rozdziale II, zatytułowanym „Wol­ności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela", przyjęła kryterium przedmio­towe i podmiotowe, nawiązując tym samym do wzorców zawartych w Międzyna­rodowych Paktach Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych z 1966 r. oraz Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wol­ności z 1950 r. Polski ustrojodawca nie zdecydował się jednak na rozszerzenie katalogu praw i wolności i jednostki.

Wolności i prawa osobiste ustawa zasadnicza reguluje w art. 38-56. Zali­czyć do nich możemy:

• prawo do prawnej ochrony życia;

• wolność od poddawania eksperymentom medycznym bez dobrowolnie wyrażonej zgody zainteresowanego;

• wolność od tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania;

• wolność od kar cielesnych;

• nietykalność osobista i bezpieczeństwo osobiste;

• prawo do ochrony w postępowaniu karnym;

¹⁴ Więcej S.Sagan: Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 1999, s. 61.

248

• prawo sądowej kontroli pozbawienia wolności;

• prawo oskarżonego do obrony;

• prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasad­nionej zwłoki przez właściwy, niezależny i niezawisły sąd;

• prawo do zaskarżenia orzeczenia sądu pierwszej instancji;

• wolność od arbitralnego pozbawienia własności;

• prawo domniemania niewinności, dopóki wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu;

• prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci oraz do­brego imienia;

• prawo do decydowania o swoim życiu osobistym;

• prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonania­mi, z uwzględnieniem stopnia dojrzałości dziecka, a także wolności jego sumienia i wyznania oraz jego przekonań;

• wolność komunikowania się i nienaruszalność tajemnicy komunikowania się;

• prawo do nienaruszalności mieszkania;

• prawo do ochrony danych osobowych;

• prawo do zachowania w tajemnicy informacji dotyczącej jego osoby;

• prawo do niepozyskiwania i niegromadzenia innych informacji o obywate­lach niż niezbędnie konieczne w demokratycznym państwie prawnym;

• prawo dostępu jednostki do dotyczących jej dokumentów urzędowych i kartotek;

• prawo do sprostowania oraz żądania usunięcia informacji zbędnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą;

• wolność od zbierania, gromadzenia i udostępniania przez władze publicz­ne informacji o obywatelach;

• wolność nieskrępowanego poruszania się po terytorium RP;

• wolność wyboru miejsca pobytu i zamieszkania;

• wolność swobodnego opuszczenia terytorium RP;

• prawo do osiedlenia się na terytorium RP na stale;

• wolność obywatela od wydalenia z kraju;

• prawo obywatela powrotu do kraju;

• wolność sumienia i religii, obejmująca wolność posiadania lub przyjmo­wania religii, jej uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, uprawianie kultu i nauczanie, posiadanie kościołów i miejsc kultu, korzystanie z po­mocy religijnej tam, gdzie ktoś się znajduje, zakaz zmuszania do uczest­nictwa w praktykach religijnych;

249

• prawo do nieujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania;

• wolność wyrażania poglądów;

• wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji;

• wolność cudzoziemca od ekstradycji z RP pod zarzutem popełnienia prze­stępstwa bez użycia przemocy z przyczyn politycznych;

• prawo cudzoziemca do azylu w RP.

Wolności i prawa polityczne zostały ujęte w Konstytucji RP w art. 57-63. Są nimi:

• wolność organizowania pokojowych zgromadzeń;

• wolność uczestniczenia w pokojowych zgromadzeniach;

• wolność zrzeszania się;

• prawo do strajku;

• prawo składania petycji, wniosków i skarg w interesie publicznym i wła­snym oraz innej osoby, za jej zgodą, do organów publicznych oraz do or­ganizacji i instytucji społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej,

• prawo obywatela dostępu do służby publicznej;

• prawo obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów wła­dzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne;

• prawo obywatela dostępu do dokumentów i udziału w posiedzeniach or­ganów kolegialnych pochodzących z wyborów powszechnych;

• prawo obywatela do udziału w referendum;

• czynne i bierne prawo wyborcze obywatela w wyborach do Sejmu i Sena­tu, Prezydenta oraz organów samorządu terytorialnego.

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne zostały zawarte w art. 64-76 Konstytucji RP. Do wolności i praw ekonomicznych zaliczamy.

• prawo do własności;

• prawo do innych praw majątkowych;

• wolność działalności gospodarczej;

• prawo dziedziczenia;

• wolność wyboru zawodu;

• wolność wykonywania zawodu;

• prawo wyboru miejsca pracy;

• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy;

• prawo lokatorów do ochrony ich praw;

250

• prawo konsumentów, użytkowników i najemców do ochrony przed dzia­łaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Katalog wolności i praw socjalnych obejmuje:

• prawo do ochrony zdrowia;

• prawo osób niepełnosprawnych do pomocy władz publicznych w zabez­pieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji spo­łecznej;

• prawo rodziny do ochrony;

• prawo matki do szczególnej pomocy władz publicznych;

• prawo dziecka do ochrony oraz prawo do opieki i pomocy władz publicznych;

• prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na: chorobę, inwalidztwo lub osiągnięcie wieku emery­talnego,

• prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego w razie pozostawania bez pracy;

• prawo obywatela do równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, finansowanej ze środków publicznych.

System praw i wolności kulturalnych tworzą:

• prawo do nauki;

• wolność twórczości artystycznej;

• wolność badań naukowych;

• wolność ogłaszania ich wyników;

• wolność nauczania;

• wolność wyboru szkoły publicznej lub innej;

• wolność korzystania z dóbr kultury;

• prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska;

• prawo obywatela do zakładania szkół wszystkich szczebli;

• prawo obywatela do równego dostępu do wykształcenia.

Zgodnie z polską tradycją konstytucyjną regulacja obowiązków człowieka i obywatela znajduje się w rozdziale konstytucji poświęconym prawom i wolno-ściom jednostki. Daje to wyraz wzajemnej zależności korzystania z praw oraz wolności i wywiązywania się z obowiązków, bez której żadne państwo istnieć nie może¹⁵. Konstytucyjna regulacja pozycji prawnej człowieka i obywatela w zakresie wolności i praw oraz obowiązków jednostki w zasadzie uwzględnia

¹⁵ L. Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2001, s. 115.

251

standardy prawa międzynarodowego oraz standardy konstytucyjne demokra­tycznego państwa prawnego.

Określony przez ustawę zasadniczą w art. 82-86 katalog obowiązków jest stosunkowo rozbudowany. W oparciu o kryterium podmiotowe możemy wyróż­nić dwa rodzaje obowiązków: obowiązki spoczywające jedynie na obywatelach Rzeczypospolitej Polskiej oraz obowiązki obejmujące każdego człowieka, który podlega władzy RP, w tym też obywateli RP.

Do katalogu obowiązków nałożonych przez ustrojodawcę jedynie na obywateli RP, czyli tzw. obowiązków obywatelskich, zaliczyć należy:

• obowiązek wierności Rzeczpospolitej Polskiej;

• obowiązek troski o dobro wspólne;

• obowiązek obrony ojczyzny;

• obowiązek służby wojskowej lub zastępczej służby wojskowej w przypad­ku, gdy przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwala­ją na odbywanie służby w tradycyjnej formule.

Wśród obowiązków człowieka i obywatela znajdujących się pod władzą RP znajdują się:

• obowiązek przestrzegania prawa RP;

• obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków;

• obowiązek poszanowania wolności i praw innych jednostek;

• obowiązek zakazujący zmuszania innych do czynienia tego, czego prawo im nie nakazuje;

• obowiązek ujawniania informacji dotyczących własnej osoby, jeżeli naka­zuje to ustawa;

• obowiązek nauki do 18 roku życia;

• obowiązek osób odpowiedzialnych za dziecko do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka;

• obowiązek ochrony środowiska naturalnego.

W Rzeczypospolitej Polskiej, podobnie jak w innych demokratycznych państwach prawnych, nie występuje charakterystyczne dla większości państw totalitarnych rozwiązanie polegające na powiązaniu praw i wolności z wykony­waniem obowiązków w myśl zasady: jeżeli właściwie wykonujesz obowiązki, to posiadasz prawa i wolności.

252

6. Gwarancje krajowe statusu jednostki

Poprzez gwarancje krajowe statusu jednostki należy rozumieć zespół szystkich obowiązujących w systemie prawnym danego państwa rozwiązań .r.srytucji, zapewniających lub umożliwiających na jego terytorium praktyczną 5.<uteczną realizację praw i wolności człowieka oraz obywatela.

Istnieje wiele klasyfikacji gwarancji praw i wolności jednostki. Jednym : najbardziej rozpowszechnionych jest podział na gwarancje formalne i mate-nslne. Gwarancje formalne, zwane także instytucjonalno-prawnymi, to zespół !r.stytucji i zasad prawnych służących realizacji praw i wolności człowieka : obywatela. Wśród nich znajdują się zarówno powoływane tylko i wyłącznie v. celu praktycznej realizacji praw i wolności jednostki (np. Rzecznik Praw Oby­watelskich), jak i takie, które stworzone zostały dla innych celów, ale niejako przy okazji ich realizacji sprzyjają wykonywaniu praw i wolności jednostki (np. zasada dwuinstancyjności sądów).

Gwarancje materialne, zwane także społeczno-ekonomicznymi, oznaczają np. wysoką kulturę polityczną i prawną, tolerancję narodowościową i religijną, stabilność systemu prawnego oraz poziom ekonomicznego życia społeczeństwa i zakres zabezpieczeń systemu socjalnego.

Doświadczenia wynikające z funkcjonowania gwarancji zawartych w kra­jowych systemach prawnych wskazują, że w praktyce najlepsza ochrona pozycji prawnej jednostki występuje w państwach, w których rozbudowany jest system gwarancji formalnych oraz jednocześnie spełnione są gwarancje materialne. W pozostałych państwach ochrona praw i wolności jednostki wygląda znacznie gorzej.

Do najważniejszych, zagwarantowanych każdej jednostce, konstytucyj­nych środków ochrony praw i wolności człowieka i obywatela zaliczamy:

1. prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej;

2. prawo dochodzenia naruszonych wolności lub praw na drodze sądowej;

3. prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji;

4. prawo każdego, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszo­ne, złożenia skargi do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki określonych w Konstytucji;

253

5. prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o po­moc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy wła­dzy publicznej;

6. prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Dziecka z wnioskiem o pomoc w ochronie naruszonych wolności lub praw dziecka.

Wśród stworzonych przez ustrojodawcę środków jedynie w celu ochrony praw i wolności niewątpliwie najważniejszą rolę odgrywają skarga konstytucyjna rozpatrywana przez Trybunał Konstytucyjny, wniosek do Rzecznika Praw Obywa­telskich oraz prawo do sądu.

Polski model skargi konstytucyjnej charakteryzuje się: a) subsydiamością, polegającą na możliwości złożenia skargi konstytucyjnej dopiero po wyczerpa­niu wszystkich środków ochrony przewidzianych prawem; b) wystąpieniem na­ruszenie interesu prawnego; c) koniecznością naruszenia interesu osobistego; d) rzeczywistym naruszeniem praw i wolności konstytucyjnych; e) formą pisma procesowego; f) sześćdziesięciodniowym terminem wniesienia, który jest liczony od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub inne­go ostatecznego rozstrzygnięcia; g) obowiązkiem wniesienia opłaty wpisowej; h) koniecznością sporządzenia przez radcę prawnego lub adwokata¹⁶. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie skargi konstytucyjnej zapada po przepro­wadzeniu rozprawy. Wyrok ma moc powszechnie obowiązującą, jest ostateczny, a więc nie podlega zaskarżeniu oraz jest publikowany w Dzienniku Ustaw RP.

Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich cechuje: a) brak wymogu za­chowania szczególnej formy; b) zwolnienie z wszelkich opłat; c) brak terminu do złożenia; d) brak subsydiarności; e) konieczność wskazania wnioskodawcy; f) określenie, czyje prawa i wolności zostały naruszone; g) wskazanie, które pra­wo lub wolność została naruszona; h) określenie przedmiotu sprawy. Warto za­uważyć, że Rzecznik Praw Obywatelskich zajmując się wnioskami, bada je nie tylko pod kątem legalności, ale również przestrzegania zasad współżycia spo­łecznego i sprawiedliwości społecznej. Z przytoczonego w rozdz. Xl wykazu działań, które może podjąć Rzecznik w razie stwierdzenia naruszenia praw lub wolności jednostki, wynika, że mają one jedynie charakter perswazyjny i inicju­jący. Rzecznik nie rozstrzyga spraw samodzielnie, nie wyręcza w żadnym przy­padku kompetentnych organów państwowych, samorządowych czy innych insty­tucji w podejmowaniu decyzji¹⁷.

¹⁶ Wymóg ten nie obejmuje-, sędziego, prokuratora, notariusza, profesora lub doktora habilitowanego nauk prawnych, jeżeli osoby te są skarżącymi.

¹⁷ A.Kubiak: Rzecznik Praw Obywatelskich, „Państwo i Prawo" 1987, nr 12.

254'

Z punktu widzenia ochrony praw i wolności jednostki duże znaczenie po­siada także prawo do sądu. Jednym z zadań organów sądowniczych, a w szcze­gólności sądów powszechnych, jest skuteczna ochrona praw i wolności jednostki przed wszelkimi ich naruszeniami. W zakresie zadań organów wymiaru sprawie­dliwości mieści się ochrona praw i wolności jednostki wobec organów publicz­nych, jak i osób fizycznych oraz innych podmiotów. Ta problematyka jest po­dejmowana przez organy wymiaru sprawiedliwości najczęściej przy okazji pro­wadzenia i rozstrzygania spraw karnych, cywilnych oraz innych. Do organów wymiaru sprawiedliwości zaliczamy: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy ad­ministracyjne oraz sądy wojskowe. Gwarancjami właściwego realizowania prawa do sądu są: dwuinstancyjność postępowania, niezawisłość i nieusuwalność sę­dziów, jawność postępowania, prawo do obrony i inne rozwiązania.

Oprócz gwarancji instytucjonalno-prawnych stanowionych w krajowym systemie prawnym istotną rolę odgrywają gwarancje znajdujące się w międzyna­rodowym systemie prawnym.

255

---