Rozdział XII

Funkcje organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku lokalnym Mikołaj Winiarski

Istota i typologia organizacji i stowarzyszeń społecznych.

Pojęcie funkcji opiekuńczo—wychowawczej.

Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych związane z organizowaniem nauki dzieci i młodzieży, ich

aktywności - kreatywnej, rekreacyjnej, społecznie użytecznej i opiekuńczej.

Integratywna socjotechnika kształtowania lokalnego środowiska wychowawczego.

Kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych: korekcja środowiska (ulepszanie

jego czynników), stymulowanie aktywności społeczności lokalnej, rozwijanie współdziałania, koordynacja

funkcjonalna, instytucjonalizacja działalności opiekuńczo-wychowawczej.

„Od dwustu lat - podkreśla A. Kamiński - obserwuje się nieustannie •narastanie liczby i różnorodności

stowarzyszeń społecznych. Mnożą się związki, towarzystwa, stowarzyszenia, zrzeszenia - wiążące

dorosłych, młodzież, osoby starsze, dzieci; kobiety i mężczyzn; ludzi wszelkich kategorii wykształcenia; w

94

miastach i wsiach". Ich znaczenie wychowawcze też nieustannie wzrasta. Nie idzie z tym w parze rozwój

teorii organizacji i stowarzyszeń społecznych oraz badań empirycznych. Nieliczne są prace pedagogiczne

poświęcone tej tematyce. W tej dziedzinie znacznie bogatsza jest literatura socjologiczna.

A. Kamiński określa związek młodzieży, stowarzyszenie dorosłych jako grupę ludzi, zorganizowaną w

dążeniu do realizowania określonych, wspólnych celów, z własną strukturą organizacyjną i

funkcjonariuszami, z ustalonymi lub usankcjonowanymi sposobami postępowania i zachowania.

I. Lepalczyk zaś rozumie przez organizację społeczną, stowarzyszenie „formalną grupę osób

zidentyfikowanych z jego celami i zadaniami, połączonych wspólną więzią o charakterze przedmiotowym,

której treścią jest dążenie do realizacji wspólnego obywatelskiego zadania wynikającego z potrzeb mikrolub

makrośrodowiska społecznego, potrzeb aktualnych lub przewidywanych. Dla realizacji swoich zadań

statutowych stowarzyszenia podejmują w różnym zakresie działalność oświatową, która może być ukierunkowana

na członków i osoby związane ze stowarzyszeniem, na szerszy, najczęściej anonimowy, krąg

odbiorców lub specjalną kategorię odbiorców".

Tak więc pod mianem organizacji, czy też stowarzyszenia społecznego należy rozumieć grupę dorosłych

lub młodzieży posiadającą określoną własną strukturę organizacyjną; członkowie tej grupy podejmują

wspólne zadania statutowe i podporządkowują się obowiązującym normom postępowania; przynależność do

tej grupy ma charakter dobrowolny.

W rejonie zamieszkania funkcjonują przeważnie organizacje i stowarzyszenia:

- lokalne, jak: komitet osiedlowy, rada sołecka, komitet rodzicielski, samorządy dziecięce i młodzieżowe,

rada parafialna itd.;

- ponadlokalne, np. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Społeczne Towarzystwo Oświatowe, TKKF,

Towarzystwo Wiedzy Powszechnej itd.; organizacje te obejmują swoim zasięgiem cały kraj i posiadają

swoje centralne organy, w rejonie zamieszkania funkcjonują jedynie koła terenowe tych organizacji. Ze

względu na wiek członków organizacje, stowarzyszenia można podzielić na dziecięco-młodzieżowe (np,

ZHP) oraz zrzeszające dorosłych (np. TPD, STO).

Organizacje i stowarzyszenia społeczne mogą spełniać różne funkcje założone i rzeczywiste. W

literaturze fachowej spotykamy różne ich typologie. A. Kamiński wymienia trzy podstawowe funkcje, tj.

afiliacyjną - opartą na zasadzie „sąsiedztwa z wyboru", integracyjną (przez to, że „stanowią dla jednostek

pomost między rodziną i społecznością lokalną z jednej strony -a narodem i wspólnotą ogólnoludzką z

drugiej"), ekspresyjną (stwarzają warunki ich członkom do przeżyć i wyrażania upodobań). I. Lepalczyk

dostrzega szczególną rolę stowarzyszeń społecznych w zakresie:

1. wspomagania rozwoju biologicznego, społecznego i kulturalnego jednostki;

2. wdrażania człowieka do pełnienia ról społecznych i zawodowych;

3. wzbogacania sfer życia i aktywności jednostki, tj. sfery działalności zorientowanej na zrozumienie i

opanowanie rzeczywistości, na jej kształtowanie (konstruowanie) oraz poszukiwanie ekspresji i wspólnoty;

4. upowszechniania wiedzy instrumentalnej i kształtowania określonych postaw;

5. rozwijania i urzeczywistniania idei demokracji.

K.Z. Sowa wyodrębnia cztery zasadnicze funkcje: a) integracyjno-strukturalizacyjną, b) samorządową, c)

mediacyjno-manipulacyjną i d) inicjowania zmian społecznych.

Amerykański socjolog A.M. Rosę kładzie akcent na dwie kategorie funkcji, tj. ekspresyjne (związane z

realizacją zainteresowań członków) i społeczne (w zakresie rozdziału władzy, upowszechniania informacji o

mechanizmach społecznych, wprowadzania zmian społecznych).

Ze względu na zasięg i kierunek działalności stowarzyszeń i organizacji społecznych można wyodrębnić:

- funkcje dośrodkowe „wewnętrzne" - związane z zaspokajaniem potrzeb, zainteresowań i aspiracji

stowarzyszonych;

- funkcje odśrodkowe, „zewnętrzne" - związane z realizacją potrzeb pierwotnych i wtórnych (społecznokulturalnych)

całej społeczności lokalnej lub określonej jej części.

W naszej analizie skoncentrujemy uwagę na założonych funkcjach odśrodkowych organizacji i

stowarzyszeń społecznych lokalnych i ponadlokalnych, zrzeszających dorosłych i działających na rzecz

dzieci i młodzieży.

Funkcja opiekuńczo-wychowawcza

Podstawą wyjściową przy ustalaniu istoty funkcji opiekuńczo-wychowawczej organizacji i stowarzyszeń

społecznych są zakresy treściowe pojęć „wychowanie" i „opieka", co samo przez się wynika ze struktury

językowej definiendum. Funkcja opiekuńczo-wychowawczajest więc konstruktem obejmującym (łączącym)

95

elementy treściowe funkcji wychowawczej i opiekuńczej. W języku logiki mamy tu do czynienia ze

stosunkiem krzyżowania się zakresów nazw zbiorowych relatywnych. Ta dyfuzja elementów treściowych

„wychowania" i „opieki" znajduje swoje pełne uzasadnienie w teorii pedagogiki społecznej (H. Radlińska,

A. Kamiński, R. Wroczyński, E. Trempała) i pedagogiki opiekuńczej (Z. Dąbrowski, A. Kelm, J.

Maciaszkowa, M. Jakubowski). Stwierdza się tu, że opieka „współdziała" z wychowaniem przede wszystkim

przez to, że kompensuje braki zagrażające rozwojowi, przyczynia się do ulepszania środowiska życia.

Jednocześnie opieka spożytkowuje metody wychowania w usuwaniu moralnych przyczyn ludzkich

niepowodzeń i szkodliwej bierności. Opieka spełniając więc swoje funkcje stwarza lepsze warunki dla

przebiegu rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży.

Jeśli przez wychowanie rozumiemy - jak czyni to H. Muszyński -działalność o charakterze celowym i

planowym zorientowaną na kształtowanie dyspozycji osobowościowych (instrumentalnych i kierunkowych)

dzieci i młodzieży, które dokonuje się w wyniku ich aktywności i manifestuje się utrwalonymi formami

aktywności, albo też - za pedagogami społecznymi -rozwijanie sfery biosocjo-kulturalnej jednostki (będącej

w różnym wieku) przez działalność bezpośrednio zorientowaną na ową jednostkę, a także przetwarzanie

(ulepszanie) środowiska życia jednostki, na które składają się czynniki przyrodnicze, społeczne i kulturowe,

a przez opiekę międzyludzką - ciągłe i bezinteresowne zaspokajanie przez opiekuna ponadpodmiotowych

potrzeb podopiecznego, wynikające z przyjętej odpowiedzialności za niego i nawiązanego stosunku

opiekuńczego, to definicja regulacyjna funkcji opiekuńczo-wychowawczej organizacji i stowarzyszenia

społecznego może przyjąć następującą ogólną postać: funkcja opiekuńczo-wychowawcza przejawia się w

celowej i planowej działalności organizacji i stowarzyszenia społecznego, ukierunkowanej bezpośrednio na

kształtowanie cech instrumentalnych i kierunkowych osobowości dzieci i młodzieży oraz wyrównywanie

braków w ich sferze psychofizycznej i warunkach środowiskowych życia, także optymalne zaspokajanie

ponadpodmiotowych potrzeb młodej generacji (podopiecznych); funkcja ta obejmuje zamierzone i

niezamierzonej działalności.

Funkcja założona to zamierzone, intencjonalne skutki tej działalności, zazwyczaj wyrażane w formie

zestawu celów i zadań, funkcja zaś rzeczywista - to coś więcej i nieco innego niż cele i zadania organizacji i

stowarzyszenia społecznego, wchodzą tu bowiem w grę oprócz celów i zadań realizowanych aktualnie lub w

przyszłości przez daną organizację, stowarzyszenia (lub ich zespół) - także niezamierzone, a często nawet

nie uświadamiane efekty tej działalności. W naszych rozważaniach uwagę skupimy głównie na funkcjach

założonych organizacji i stowarzyszeń społecznych.

Wychodzimy z założenia, ze organizacje i stowarzyszenia społeczne powinny uczestniczyć w realizacji

wszystkich celów i zadań w dziedzinie opieki i wychowania, jakie stają przed społecznością lokalną, jej

placówkami i instytucjami, grupami społecznymi. Tak więc mówiąc o funkcji opiekuńczo-wychowawczej

organizacji i stowarzyszeń społecznych, należy mieć na uwadze cały zestaw celów i zadań, jakie stają przed

środowiskiem lokalnym i o jako środowiskiem wychowawczym. Nie jest rzeczą łatwą określenie tej listy

zadań i ustalenie ich hierarchii ważności. Przesądzają o tym przede wszystkim: wielość przesłanek, jakie

przy tym należy brać pod uwagę oraz złożoność procedury stanowienia tych zadań. Można jednak podjąć

pewną próbę ustalenia listy tych zadań bez ich rangowania.

Cele i zadania wychowania rozpatruje się najczęściej na różnych poziomach ogólności, często używając

tych pojęć zamiennie. Takie podejście budzi poważne wątpliwości. Wydaje się, że najbardziej właściwym

będzie formułowanie zadań wychowania i opieki pedagogicznej w środowisku na poziomie „celów

operacyjnych", tzn. że każde zadanie będzie dotyczyć pożądanej formy aktywności dzieci i młodzieży oraz

form aktywności dorosłych związanych z „uruchomieniem" form aktywności wychowanków. Chodzi tu o

wyłonienie tych rodzajów aktywności, do których wychowanek powinien zostać wdrożony. Aktywność

dzieci i młodzieży stanowi w tym ujęciu zarówno podstawowy warunek, jak i obiektywny miernik

efektywności procesu wychowawczego.

Za podstawę wyjściową przy doborze i grupowaniu zadań wychowania i opieki można przyjąć dziedziny

aktywności, a mianowicie:

- dziedziny aktywności dzieci i młodzieży związane z wielostronnym ich rozwojem (rozwojem

wszystkich sfer osobowości),

- dziedziny aktywności dorosłych zorientowane na zapewnienie pomyślnych warunków życia, rozwoju i

wychowania młodej generacji.

Pożądane dziedziny aktywności społeczności lokalnej (dzieci, młodzieży i dorosłych), związane z

realizacją celów kształcenia, wychowania i opieki można - ujmując rzecz szczegółowiej - sprowadzić do

pięciu kategorii.

Chodzi tu o;

1. naukę (aktywność poznawczą),

96

2. aktywność kreatywną,

3. aktywność rekreacyjną,

4. aktywność społecznie użyteczną,

5. aktywność o charakterze opiekuńczym.

Wymienione wyżej dziedziny aktywności mogą w pełni stać się podstawą do wyodrębniania szczegółowych

zestawów zadań. Mogą one przedstawiać się następująco:

Zadania związane z organizowaniem nauki dzieci i młodzieży. Chodzi tutaj przede wszystkim o to,

aby uczniowie opanowali pewien zasób wiedzy, umiejętności i nawyków dotyczących nie tylko

praktycznego spożytkowania danej wiedzy w rzeczywistości, ale także ciągłego jej odświeżania i pogłębiania.

Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych mogą sprowadzać się przede wszystkim do takich

czynności, jak: wspieranie różnych form zajęć dydaktycznych (lekcyjnych i pozalekcyjnych) w szkole, w

domu rodzinnym i w placówkach pozaszkolnych, wzbudzanie i wzmacnianie motywacji dzieci i młodzieży

do aktywnego w nich uczestnictwa, inspirowanie i stymulowanie udziału dzieci i młodzieży w tych

zajęciach, indywidualizowanie pracy dydaktycznej, stymulowanie współdziałania uczniów w procesie

dydaktycznym.

Zadania związane z organizowaniem aktywności kreatywnej. Aktywność kreatywna to taka aktywność

jednostki, która bezpośrednio służy zaspokajaniu jej potrzeb samorealizacyjnych, a przez to decyduje o jej

rozwoju. Działalność ta nie jest podporządkowana zdobywaniu czegoś, co tkwi poza jednostką. Jest

podejmowana przez jednostkę dobrowolnie. Podstawowe zadania organizacji i stowarzyszeń w zakresie

rozwijania tego rodzaju aktywności dzieci i młodzieży to m.in. takie czynności, jak:

- udział w organizowaniu zajęć o charakterze poznawczo-oświatowym (np. czytelnictwo, kolekcjonerstwo,

filmy oświatowe), artystycznym (np. formy zajęć plastycznych, muzycznych, tanecznych, inscenizacyjnych),

sportowo-turystycznym (np. różne formy zajęć sportowych, imprezy sportowe, wycieczki) oraz technicznopraktycznym

(np. modelarstwo, szkutnictwo, zajęcia z elektrotechniki);

- stymulowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w tego rodzaju zajęciach i rozwijanie ich motywacji w

tym zakresie;

- inspirowanie form samorządności dzieci i młodzieży w toku zajęć kreatywnych;

- inicjowanie form współpracy i współzawodnictwa w trakcie tych zajęć.

Zadania związane z organizowaniem aktywności rekreacyjnej. Aktywność rekreacyjna wiąże się z

wypoczynkiem, zabawą i rozrywką. Udział środowiska zamieszkania w zapewnieniu odpowiednich

warunków do regeneracji sił jest niezbędny. Powinny tu dominować czynne formy wypoczynku,

które - jak wskazują liczne badania - są o wiele skuteczniejsze od form wypoczynku biernego.

Do podstawowych zadań organizacji i stowarzyszeń dorosłych w tym zakresie należy:

- Inicjowanie i ewentualnie prowadzenie atrakcyjnych form zajęć o charakterze ruchowym (np. sport

rekreacyjny, zabawy i gry ruchowe, gry terenowe, imprezy sportowe);

- Inspirowanie różnych form aktywności towarzyskiej o charakterze rozrywkowym (np. spotkania

towarzyskie, dyskoteki, gry towarzyskie);

- Stymulowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w zajęciach rekreacyjnych organizowanych przez

placówki ku Ituralno-oświatowe;

- Wspieranie inicjatyw dzieci i młodzieży w zakresie samoorganizowania swego czasu wolnego.

Zadania odnoszące się do organizowania aktywności społecznie użytecznej. Aktywność ta różni się

od aktywności kreatywnej i rekreacyjnej przede wszystkim tym, że jest ona podejmowana z uwagi na jej

społeczne wartościowe wyniki. Aktywność społecznie użyteczna może być podejmowana przede wszystkim

na rzecz kogoś lub czegoś; może to być rodzina i jej domownicy, szkoła i społeczność uczniowska,

placówka wychowania pozaszkolnego i jej uczestnicy, osiedle i jego mieszkańcy, całe miasto, wieś, gmina.

Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych w tej dziedzinie m.in. to;

- rozbudzanie motywacji do podejmowania przez dzieci i młodzież działań na rzecz innych osób, środowiska

zamieszkania;

- inspirowanie działalności na rzecz otoczenia mieszkalnego (np. utrzymywanie czystości i porządku,

ochrona przyrody, rozbudowa urządzeń rekreacyjno-sportowych);

- inicjowanie działalności na rzecz środowiskowych placówek i instytucji społecznych (np. propagowanie

działalności tych instytucji, zbieranie niezbędnych im informacji, prace remontowe);

- inicjowanie form pomocy ludziom samotnym - chorym, kalekim, starym.

Zadania dotyczące rozwijania aktywności o charakterze opiekuńczym. Chodzi tu w głównej mierze o

dostarczenie niezbędnych środków materialnych, zapewnienie więzi personalnej oraz świadczenie usług.

97

Działalność opiekuńcza może być zorientowana zarówno na dzieci i młodzież, jak i na dorosłych - jednostki

lub całe grupy.

Zadania organizacji i stowarzyszeń społecznych powinny dotyczyć jego rodziny i społeczności lokalnej.

Będą to przede wszystkim następujące zadania:

a) rozpoznawanie potrzeb występujących w środowisku w tej dziedzinie,

b) inicjowanie i organizowanie różnych form pracy opiekuńczej związanej z:

- zapewnieniem bezpieczeństwa osobistego dzieciom i młodzieży,

- ochroną zdrowia dzieci i młodzieży

- wyrównywaniem defektów organicznych dzieci i młodzieży (mikrouszkodzenia),

- zaspokajaniem podstawowych potrzeb biologicznych (np. pokarmu, odzieży),

- roztaczaniem nad dziećmi opieki w czasie pracy zawodowej obojga rodziców, przebywania ich poza

domem,

c) udzielanie rodzinie pomocy materialnej oraz pedagogicznej w rozwiązywaniu trudności wychowawczych,

d) wspieranie służb socjalnych wspomagających rodzinę w jej funkcjonowaniu.

Przedstawiony zestaw zadań, które mają być uwzględniane w środowiskowej działalności organizacji i

stowarzyszeń społecznych, ma wyraźnie charakter ogólny i zarazem uniwersalny z punktu widzenia

realizacji naczelnych wartości wychowania, a także przeciętnego zestawu potrzeb ponadpodmiotowych i

możliwości realizacyjnych środowiska lokalnego.

Funkcja integracyjna

Funkcja integracyjna organizacji i stowarzyszeń społecznych wiąże się z kształtowaniem środowiska

wychowawczego w rejonie zamieszkania. Dlatego też konieczne jest bliższe przyjrzenie się mechanizmowi

socjotechniki kreowania środowiska wychowawczego, a w szczególności roli integracji w tym procesie.

Kształtowanie lokalnego środowiska wychowawczego jako integracja działalności opiekuńczowychowawczej

Aby dokładnie określić istotę procesu kształtowania lokalnego środowiska wychowawczego, niezbędne jest

włączenie do naszych rozważań pojęcia „integracja". Integracja implicite występuje w definiensach szeregu

definicji środowiska wychowawczego. Znaczna bowiem część pedagogów i socjologów wychowania

określa istotę środowiska wychowawczego używając pojęcia „system", który najczęściej rozumiany bywa

jako:

1. zintegrowany układ „sprzężonych ze sobą i współdziałających elementów, którego łączne funkcjonowanie

zapewnić ma osiągnięcie zamierzonego celu";

2. wyodrębniający się z szerszej rzeczywistości społecznej „układ elementów o takich wewnętrznych i

zewnętrznych sprzężeniach, że stanowi swoistą strukturalną i funkcjonalną całość";

3. zbiór elementów, które pozostają ze sobą w takiej współzależności, że zmiana jednego z nich powoduje

jakąś zmianę w stanie pozostałych. Integracja traktowana jest, albo jako cecha konstytutywna systemu wychowania,

albo też podstawowy warunek jego istnienia. H. Muszyński podziela ten drugi pogląd. Jego

zdaniem, o istnieniu systemu wychowania przesądzają następujące warunki:

- występowanie elementów składowych (komórek organizacyjnych) realizujących odrębne zróżnicowane

funkcje (zadania) lub zdolnych do ich podjęcia;

- funkcjonowanie tych elementów w sposób zintegrowany w realizacji zróżnicowanych zadań

niezbędnych do uruchomienia całokształtu założonych procesów wychowawczych;

- podporządkowanie ogółu wykonywanych zadań, realizacji wspólnych celów wychowawczych.

Reprezentantem pierwszego stanowiska jest J, Radziewicz, który mówiąc o stopniu zintegrowania

mikrosystemu wychowawczego, ma na myśli „właściwość określającą siłę związku (relacji) między

elementami mikrosystemu, między jego podsystemami oraz między systemem i jego otoczeniem".

W świetle powyższych stwierdzeń integracja uzewnętrznia się Jako istotny element systemu

wychowawczego, a biorąc pod uwagę to, że „system" jakby immanentnie zawiera się w definicjach

środowiska wychowawczego - integracja stanowi także ważny składnik środowiska lokalnego.

Na gruncie pedagogiki, można używać pojęcia „integracja" co najmniej w dwojakim sensie: albo jako

nazwy swoistego procesu (kompleksu czynności), albo też jako nazwy określonej właściwości cechującej

strukturę organizacyjną działalności danej placówki czy też zespołu placówek opiekuńczo-wychowawczych.

Integracja w pierwszym znaczeniu będzie więc nazwą czynności nadawania działalności opiekuńczowychowawczej

(w różnym zakresie) określonej właściwości; chodzi tutaj o scalanie różnorakich działań

opiekuńczo-wychowawczych w jednolitą całość gwarantującą optymalną realizację celów wychowania i

opieki. Mówiąc zaś o integracji w sensie określonej właściwości (rezultatu) należy mieć na uwadze zwartą,

98

zharmonizowaną wewnętrznie strukturę treści i organizacji działalności opiekuriczo-wychowawczej w

ramach danej instytucji (placówki) lub też w ramach środowiska terytorialnego (lokalnego, okolicznego).

Zastanowienie się nad istotą integracji jako swoistego procesu działań oraz rezultatu (właściwości)

struktury określonego typu działań może zrodzić pytanie dotyczące wzajemnego stosunku tak rozumianych

oznaczeń. Między tymi dwoma stanami rzeczy nazywanymi integracją zachodzą ścisłe, organiczne

powiązania. Integracja - jako pewien stan (właściwość) - jest wynikiem procesu integracyjnego jako

określonego systemu działań, jest jak gdyby jego ostatecznym uwieńczeniem. Zatem stan ten (jako układ

zintegrowany) nie może pojawić się i utrwalić bez poprzedzającego go systemu działań scalających.

Tak więc kształtowanie, organizowanie środowiska wychowawczego w rejonie zamieszkania powinno

sprowadzać się do nadawania działalności opiekuńczo-wychowawczej charakteru integralnego, czyli

łączenia wszystkich kierunków i form działalności opiekuńczo-wychowawczej w jedną całość strukturalną i

funkcjonalną z uwagi na realizację celów i zadań wychowania i opieki. Chodzi więc tu o nadanie

działalności opiekuńczo-wychowawczej charakteru zespolonego i rozwijanie jej w sposób świadomy i

planowy z udziałem wszystkich grup społecznych, instytucji i jednostek.

Kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych

Jakie są możliwe i pożądane kierunki tego rodzaju działalności organizacji i stowarzyszeń społecznych w

środowisku? Przy ich określaniu dominują podejścia intuicyjne lub oparte na własnych doświadczeniach

pedagogów, nabytych w trakcie działalności środowiskowej. Można obrać tutaj inną drogę postępowania,

bardziej zasadną. Podstawą przy wyodrębnianiu kierunków działalności integracyjnej organizacji i

stowarzyszeń w środowisku mogą być niezbędne warunki integracji. Spełnienie ich stanowi condicio sine

qua non osiągnięcia stanu integralności działalności opiekuńczo-wychowawczej w środowisku.

Jakie więc to będą warunki? Prakseologia wskazuje na to, że zasadnicze znaczenie ma tu:

- uwzględnianie wszystkich czynników i ogniw oddziaływania wychowawczego oraz eliminowanie

wpływów przypadkowych i negatywnych (korekcja środowiska),

- aktywizacja społeczności lokalnej wokół spraw wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą (stymulacja),

- optymalna współpraca (kooperacja),

- koordynacja poczynań opiekuńczo-wychowawczych w środowisku,

- funkcjonowanie zespołu placówek opiekuńczo-wychowawczych i kulturalnych (instytucjonalizacja).

Za niezbędne, podstawowe warunki integracji w środowisku lokalnym ze względu na realizację zadań w

dziedzinie wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą należy więc uznać: korekcję (modyfikowanie

wpływów i oddziaływań wychowawczych), stymulację (pobudzanie społeczności lokalnej do podejmowania

zadań opiekuńczo-wychowawczych), rozwijanie współpracy, koordynację i instytucjonalizację (tworzenie

systemu urządzeń i placówek edukacyjnych).

Warunki te tworzą układ sprzężony, są one wzajemnie powiązane, wzajemnie dopełniają się i determinują

(patrz rys. l). Należy je traktować jako podstawowe kierunki działalności integracyjnej organizacji i

stowarzyszeń społecznych. Zanalizujemy je szczegółowiej.

l. Żeby mogło dojść do scalenia działań należy - zdaniem prakseologów - włączyć do całości wszystkie

elementy niezbędne. Trzeba także troszczyć się o to, aby każdy z tych elementów składowych nie został z

danej całości usunięty, zdeformowany, albo zniszczony. Troska ta ma przejawiać się w „naprawianiu" tych

elementów lub też zastępowaniu ich innymi.

Przyjmując ten warunek integracji jako w pełni zasadny, wypada bliżej zastanowić się nad jego treścią na

gruncie pedagogiki. Wiadomo, że wynik finalny procesu opiekuńczo-wychowawczego w środowisku

lokalnym uzależniony jest od całokształtu warunków i czynników środowiskowych: naturalnych, spotecznokulturowych

i ekonomicznych. Przeto przez owe ,,włączenie do całości elementów niezbędnych" należy

rozumieć w edukacji środowiskowej uwzględnianie wszelkich czynników i instytucji opiekuńczowychowawczych,

kulturalnych, administracyjnych, handlowo-usługowych i innych. Rozumie się, że chodzi

tu nie tylko o zdawanie sobie sprawy z ich roli opiekuńczo-wychowawczej, ale przede wszystkim włączenie

ich do świadomego i zamierzonego procesu wychowawczego.

Z punktu widzenia integracji procesu wychowania w środowisku musi być spełniony kolejny wymóg, ściśle

wiążący się z poprzednim, mianowicie:

„nie włączania do całości lub usuwanie z całości wszystkiego, co nie jest niezbędne". Nieco inaczej trzeba

rozumieć ową dyrektywę na gruncie pedagogiki społecznej. Najogólniej oznacza to eliminowanie sytuacji i

wpływów niepożądanych, negatywnych. W środowiskach lokalnych często obserwuje się różnego rodzaju

zjawiska negatywne, niekorzystne z wychowawczego punktu widzenia. Zaliczyć tu należy przede wszystkim

zachowania aspołeczne, dewiacje różnego rodzaju, formy przestępczości młodocianych i dorosłych,

99

zaburzone funkcjonowanie rodzin itd. Tego rodzaju zjawiska mogą wpływać dezorganizujące na zasadnicze

elementy zamierzonej działalności opiekuńczo-wychowawczej szkoły i placówek pozaszkolnych. Z tego też

względu zachodzi konieczność niwelowania tego rodzaju wpływów.

Organizacja.

stowarzyszenie społeczne

warunki integracji i ich wzajemne powiązania

kierunki działalności stowarzyszenia i organizacji społecznej

Rys. l. Środowiskowa działalność stowarzyszenia i organizacji społecznej.

Czy i w jakim zakresie jest to możliwe? Mechanik dokonawszy przeglądu maszyny, która przestała

normalnie działać i stwierdziwszy, iż przyczyną tego jest zepsucie jednej z części, po prostu może usunąć

ową część i zastąpić ją nową. W niektórych układach zorganizowanych jest rzeczą nader łatwą nie włączanie

do całości lub usunięcie z niej elementu zbędnego albo mało ważnego. Zgoła inaczej rzecz się ma w procesie

edukacji środowiskowej. Tutaj są znacznie ograniczone możliwości w zakresie eliminowania lub izolowania

składników negatywnych od pozytywnych. Składniki negatywne bowiem tkwią w sposób naturalny w

środowisku. W takiej sytuacji staje się rzeczą konieczną permanentne prowadzenie działalności o

charakterze profilaktyczno-kompensacyjnym. Organizacje i stowarzyszenia społeczne mogą rozwijać z

powodzeniem taką działalność w środowisku lokalnym.

2. Ważną rzeczą jest zaktywizowanie całej społeczności lokalnej wokół spraw wychowania i opieki. W

ogóle - jak wskazuje pedagogika - podstawawowym warunkiem każdego skutecznego procesu

wychowawczego jest poaktywna

wychowanków i wychowawców. Wyjątkowego znaczenia nabiera ten warunek w środowisku

lokalnym, gdzie proces edukacji uwikłany jest w naturalny nurt życia społeczności.

Co oznacza pojęcie „aktywność społeczna"? W języku polskim dla określenia tego stanu rzeczy używa się

szeregu nazw m.in. aktywność, działanie, czynność, czyn, akt sprawczy. Nie zagłębiając się w gąszcz

różnorakich definicji tego pojęcia, wskażemy jedynie jego właściwości konstytutywne. Chyba najbardziej są

tu przydatne określenia zaproponowane przez A. Gurycką i A. Kamińskiego. Wedle A. Guryckiej aktywność

społeczna jako stan przeciwstawny bierności oznacza silną obserwowalną dążność do oddziaływania na

otoczenie, rozumiane jako swoisty zespół zadań o społecznym znaczeniu. Da się tu wyodrębnić takie cechy

szczegółowe jak: występowanie czynności odpowiednio ukierunkowanych, nasilenie ich liczebności

adekwatne do potrzeb sytuacji, w której działanie przebiega, duża ich siła oraz dążność podmiotów do

włączania się.

A. Kamiński precyzuje istotę aktywności organizacyjnej jednostki. Miernikiem takiej aktywności jest

kierowanie przez jednostkę jakimś zespołem, pełnienie funkcji organizacyjnej (sekretarza, skarbnika) lub

podejmowanie i realizowanie niejednorazowe odpowiednich zadań (np. dyżury w świetlicy osiedlowej).

Uwzględniając powyższe stwierdzenia, można więc „aktywność społeczną" jednostki lub całej grupy

100

określić jako czynną postawę wobec określonych wartości społecznych i zadań, przejawiającą się w

inspirowaniu, stymulowaniu i organizowaniu różnych form działalności, zmierzających do realizacji owych

zadań. Aktywność taka może przybierać różnoraką postać: może być skierowana bezpośrednio na

rozwiązywanie zadań społecznych, może koncentrować się na reorganizacji grupy społecznej realizującej te

zadania, lub też może obejmować łącznie oba powyższe warianty.

Na czym polega aktywizacja społeczności lokalnej do zadań opiekuńczo--wychowawczych przez

organizacje i stowarzyszenia społeczne? Na podstawie analizy wyników badań nad aktywizacją społeczności

lokalnej w innych krajach, a także licznych analiz polskich, można stwierdzić, że chodzi tutaj nade wszystko

o spowodowanie większego zainteresowania i „uruchomienie" postawy czynnej wobec wychowania i opieki

ze strony różnych instytucji, grup społecznych, funkcjonujących w środowisku a realizujących głównie

zadania nie z zakresu wychowania (zakłady pracy, administracja terenowa, grupa sąsiedzka itp.). Staje się

rzeczą szczególnie pożądaną, aby owe instytucje i grupy społeczne nasycały swoją działalność treściami

wychowawczymi i w sposób zamierzony uczestniczyły w procesie wychowania i sprawowaniu opieki nad

dziećmi i młodzieżą.

3. Kolejnym kierunkiem działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych w środowisku

jest inicjowanie i rozwijanie kooperacji (współpracy) placówek opiekuńczo-wychowawczych, kulturalnych,

instytucji środowiskowych i grup społecznych.

Najogólniej biorąc, współpracę traktuje się jako typ działania społecznego lub stan, cechę działalności

kilku podmiotów (więcej niż jednego!), tj. placówek, instytucji, grup społecznych, jednostek. Nieco

szczegółowiej rzecz ujmując, chodzi tu o „połączone", „wspólne", jednoczesne", „zespolone", „działanie

zorganizowane według wzoru społecznego podziału pracy". Należy więc umiejscowić współpracę w

przedziałach wzajemnych relacji placówek, instytucji, grup społecznych, jednostek. Relacje, w których

wyraża się współpraca mogą przybierać charakter intencjonalny, planowy lub tez spontaniczny, naturalny.

Cechą charakterystyczną jest także to, że zakłada się w obu przypadkach współrzędność podmiotów

współdziałających.

Mówiąc o kooperacji w sensie pedagogicznym często posługujemy się pojęciem „pomagać". Spotykamy

się z paroma określeniami wyrazu „pomagać". Najogólniej, pomagać to tyle, co umożliwiać lub ułatwiać

wykonywanie czegoś. Znaczenie słownikowe brzmi: pomagać to udzielać pomocy, wspólnie z kimś

pracować dla ulżenia mu w czymś, wyświadczać przysługi; robić coś dla poratowania kogoś w potrzebie.

Uwzględniając także zakresy znaczeniowe pojęć „pomoc społeczna" i „pomoc wspierająca rozwój", którymi

posługuje się pedagogika społeczna - choć nieco w innym sensie - można zrekapitulować, że wspomaganie

się placówek opiekuńczo-wychowawczych w trakcie współpracy w środowisku lokalnym oznacza pewne

formy aktywności przejawiającej się m.in. we wzajemnym dostarczaniu środków do działania, wspólnym

prowadzeniu form pracy opiekuńczo-wychowawczej (imprezy, akcje opiekuńcze), świadomym

zastępowaniu i kompensowaniu wzajemnych braków w działalności, wymianie różnych usług.

Pożądana jest taka sytuacja w środowisku zamieszkania, kiedy wszystkie placówki, instytucje, grupy

społeczne wzajemnie się wspomagają, tj. kiedy każdy z tych podmiotów pomaga innemu podmiotowi i sam

też jest w pewnych zakresach realizowanych zadań wychowania i opieki wspomagany. Przy czym. Jeśli

wyodrębnimy wśród wszystkich współpracujących jakąkolwiek grupę cząstkową podmiotów, okaże się

zawsze, że któryś z tych podmiotów pomaga innemu spoza tej grupy cząstkowej lub jest sam wspomagany z

zewnątrz.

Poczynania organizacji i stowarzyszeń społecznych w zakresie rozwijania współpracy w środowisku

lokalnym mogą iść w dwóch kierunkach:

1. bezpośredniego podejmowania i kontynuowania kooperacji z rodzinami dzieci, szkołą, placówkami

wychowania pozaszkolnego, instytucjami środowiskowymi;

2. tworzenia warunków sprzyjających nawiązywaniu i rozwojowi współpracy placówek i instytucji

środowiskowych.

Do rozwinięcia pełnej współpracy prowadzi droga, polegająca na „uruchomieniu" i stymulowaniu

następujących trendów:

- od uwzględniania tylko niektórych celów i zadań, do realizacji szerokiego ich zestawu, obejmującego

zadania związane z organizowaniem nauki, wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą oraz zadania

związane z przekształcaniem i ulepszaniem środowiska lokalnego (ożywieniem i wzmocnieniem tego, co

funkcjonuje niezadowalająco);

- od prób współpracy w fazie gromadzenia środków do działania społeczno-pedagogicznego, do jego

występowania we wszystkich fazach działania zorganizowanego (w fazie planowania, stricte działalności

opiekuńczo-wychowawczej i kulturalno-oświatowej, kontroli i oceny);

- od jednej dziedziny kooperacji, aż po wszystkie możliwe dziedziny, wynikające z istoty wzajemnego

101

wspomagania się i działania zespolonego;

podstawowe zakresy (dziedziny) współpracy między placówkami, instytucjami środowiskowymi to:

a) wymiana informacji,

b) uzgadnianie zasad, form i metod działania oraz wymagań,

c) dostarczanie środków do działania merytorycznego,

d) podejmowanie działań wspomagających i wzmacniających,

e) podejmowanie form działań wspólnych;

- od współpracy organizacji, stowarzyszenia społecznego z jedną, dwiema placówkami i instytucjami

edukacyjnymi, do uwzględnienia całego ich wachlarza;

- od działań tylko o charakterze pośrednim do poczynań wprost zorientowanych na realizację zadań

dydaktycznych, opiekuńczo-wychowawczych i społeczno-kulturalnych;

- od form świadczeń i działań wspomagających, charakteryzujących się małym zróżnicowaniem i

natężeniem występowania, jednokierunkowością i asymetrycznością, akcyjnością i okazjonalnością, do

poczynań ambitniejszych odznaczających się bogactwem form, wysoką częstotliwością wystepowania,

dwukierunkowością i symetrycznością świadczeń, ciągłością i systematycznością.

4. Istotnym kierunkiem działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych w rejonie

zamieszkania jest koordynowanie pracy opiekuńczo-wychowawczej placówek, instytucji lokalnych, grup

społecznych.

Najogólniej rzecz biorąc, koordynacja to proces uzgadniania i porządkowania działalności w określonych

ramach społeczno-przestrzennych ze względu na realizację określonych celów i zadań. Chodzi tu przede

wszystkim o regulację w takich zakresach, jak: kto ma działać? w jakim zakresie i w jaki sposób? z kim i

kiedy? Jak widać wchodzi tu głównie w grę wzgląd ilościowy (podmioty działania i zasięg działalności),

jakościowy (jak działać?) i czasowy (kiedy działać?).

Posługując się językiem teorii organizacji i zarządzania, wypadałoby powiedzieć, że koordynacja

zachodzi zazwyczaj w układach, gdzie elementy znajdują się w stosunku pewnej, częściowej zależności.

„Koordynacja występuje w układach złożonych, które nie są ani w pełni funkcjonalnie centralistycznie

zdeterminowane, ani też w pełni funkcjonalnie indeterministycznie zdecentralizowane. W układzie bowiem

pierwszego rodzaju wszystkie funkcje poszczególnych elementów są wyznaczone w taki sposób, że

koordynacja jest zbędna. Uważamy, że mamy tutaj do czynienia z kierowaniem podmiotami

podporządkowanymi przez podmiot nadrzędny. W układzie natomiast drugiego rodzaju koordynacja jest z

założenia niemożliwa, gdyż elementy tworzą układ, który nie może być wyodrębniony w sposób uwzględniający

wspólny cel całości".

Koordynacja w żadnym razie nie sprowadza się do tzw. manipulowania ludźmi. „Manipulowanie - jak

podkreśla A. Kamiński - stanowi karykaturę koordynacji: nie wynika z potrzeby, oczekiwania i dążenia osób

podległych, nie stara się dociec i zrozumieć kolegów z zespołu, aby uzgadniać z nimi decyzje - manipulujący

stosuje «chwyty» mające spowodować, aby koledzy i podwładni wykonywali możliwie najwydatniej to, co

on obmyśli i zaplanuje; manipulujący lekceważy motywacje etyczne, wychowawcze, światopoglądowe,

pragnie nade wszystko szybkiego i wydajnego efektu...".

Koordynacja w kontekście środowiskowym - może przejawiać się przede wszystkim w takim

regulowaniu i uzgadnianiu działalności poszczególnych ośrodków pracy opiekuńczo-wychowawczej w

środowisku, żeby odpowiadała ona maksymalnie realizacji celów i zadań w dziedzinie kształcenia,

wychowania i opieki.

Ogniwem przewodzącym, koordynującym działalność opiekuńczo-wyehowawczą w rejonie zamieszkania

może być dynamiczna i znacząca w środowisku organizacja lub stowarzyszenie społeczne (np.

środowiskowe koło Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, Społecznego Towarzystwa Oświatowego, .komitet

osiedlowy), skupiające przedstawicieli wszystkich placówek opiekuńczo-wychowawczych, instytucji

administracji terenowej, kościoła miejscowego i związków wyznaniowych, zakładów pracy, grup

sąsiedzkich i innych.

Poczynania koordynacyjne w środowisku mogą przybierać różne formy,

a mianowicie: wizytacji i kontroli (ocena pracy placówek opiekuńczo-wychowawczych), konsultacji i

doradztwa (instruktaż), wydawania zaleceń (nakazów i zakazów, poleceń), udzielania rad, zawierania umów

i porozumień, form upowszechniania informacji, formułowania regulatyw prawnych, form członkostwa itp.

Stowarzyszenie społeczne koordynujące działalność opiekuńczo-wychowawczą, może przede wszystkim

rozwijać takie kierunki działalności jak:

ą) ustalanie zasadniczych funkcji i kierunków działalności opiekuńczo-wychowawczej i kulturalnej w

środowisku zamieszkania

b) programowanie i planowanie pracy opiekuńczo-wychowawczej i kulturalnej dla całego środowiska,

102

opracowanie kompleksowego programu pracy;

c) uzgadnianie i przydzielanie zadań dla poszczególnych placówek opiekuńczo-wychowawczych,

kulturalno-oświatowych i organizacji społecznych, określanie stopnia ich wkładu do realizacji

środowiskowego programu działalności;

d) określanie zasad współpracy między poszczególnymi instytucjami i placówkami opiekuńczowychowawczy

mi i kulturalnymi;

e) analiza działalności opiekuńczo-wychowawczej poszczególnych placówek, komórek pod względem

realizacji zadań programu, warunków działalności, stopnia efektywności, adekwatności do występujących

potrzeb;

f) zabiegi interwencyjne w przypadku występowania zachwiań, nieporozumień w toku realizacji zadań

wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą;

g) zabezpieczanie sprawnego przepływu informacji o działalności poszczególnych instytucji i placówek

opiekuńczo-wychowawczych, przekazywanie informacji dla ogniw nadrzędnych o realizacji zadań

programowych.

Dla sprawności koordynacji działalności opiekuńczo-wychowawczej i kulturalnej w środowisku

zamieszkania mają podstawowe znaczenie m.in. takie czynniki, jak: wysoki stopień świadomości i

akceptacja celów i zadań wychowania i opieki przez wszystkie placówki, instytucje i grupy społeczne;

istnienie sprawnej komórki koordynacyjnej skupiającej przedstawicieli wszystkich placówek, instytucji

środowiskowych i grup społecznych; funkcjonalna strukturą organizacyjna działalności opiekuńczowychowawczej;

rozbudowana sieć informacji i jej sprawne funkcjonowanie (dwukierunkowy i szybki

przepływ komunikatów); stosowanie szerokiej gamy form działalności koordynacyjnej związanej z

uwzględnieniem specyfiki poszczególnych komórek realizacyjnych; opieranie mechanizmu koordynacji

działalności różnych podmiotów na zawieranych umowach i porozumieniach między nimi.

5. Działalność organizacji i stowarzyszeń społecznych w zakresie instytucjonalizacji pracy opiekuńczowychowawczej

i kulturalno-oświatowej w rejonie zamieszkania sprowadza się z jednej strony - do

inicjowania nowych placówek opiekuńczo-wychowawczych i kulturalnych oraz „otwartych" urządzeń

rekreacyjno-sportowych uwzględniając występujące potrzeby w tym zakresie, z drugiej strony - do

usprawnienia funkcjonowania już istniejących placówek i urządzeń.

Działalność powyższa może przejawiać się m.in. w następujących formach:

- opracowanie programu zagospodarowania rejonu zamieszkania, czyli wyposażenia w odpowiednie

placówki i urządzenia rekreacyjno-sportowe, które mogą być zrealizowane przez odpowiednie firmy;

- opracowanie koncepcji pedagogicznej placówki wychowania pozaszkolnego, czyli różnych wariantów

rozwiązań programowo-organizacyjnych, uwzględniając specyfikę środowiska lokalnego;

- zdobywanie środków materiałowych i finansowych na budowę lub rozbudowę obiektów oświatowokulturalnych

i rekreacyjno-sportowych poprzez m.in. tworzenie odpowiednich fundacji, czy też rozwijanie

form działalności gospodarczej;

- bezpośrednie wykonanie pewnych urządzeń rekreacyjno-sportowych, czy też udział w pracach

budowlanych, przy wznoszeniu obiektów kubaturowych;

- inicjowanie czynów społecznych zbiorowości lokalnej w zakresie rozbudowy, wzbogacania infrastruktury

materialnej wychowania i opieki;

- roztaczanie opieki nad urządzeniami sportowo-zabawowymi już znajdującymi się w rejonie zamieszkania;

- inspirowanie innowacji pedagogicznych w szkołach i placówkach wychowania pozaszkolnego w dziedzinie

m.in. treści (programów), form organizacyjnych, metod i technik działania pedagogicznego;

- zdobywanie środków materialnych i finansowych niezbędnych do sprawnego funkcjonowania istniejących

placówek edukacyjnych;

- zapewnianie instruktorów do prowadzenia niektórych zajęć rekreacyjno--kreatywnych, udział w

organizowaniu form doskonalenia zawodowego wychowawców profesjonalnych i społecznych;

- bezpośrednie prowadzenie przez przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń społecznych niektórych kół i

zespołów zainteresowań działających w szkołach, czy też placówkach wychowania pozaszkolnego.

Pytania:

1. Jakie są cechy konstytutywne organizacji, stowarzyszenia społecznego?

2. Jakie organizacje i stowarzyszenia społeczne funkcjonują w rejonie zamieszkania?

3. W czym przejawia się istota funkcji opiekuńczo-wychowawczej organizacji, stowarzyszenia społecznego?

4. Jakie zadania w zakresie nauczania, wychowania i opieki nad dziećmi i młodzieżą może realizować

organizacja, stowarzyszenie społeczne?

103

5. Na czym polega kształtowanie lokalnego środowiska wychowawczego?

6. Co oznacza „integracja" na gruncie nauk społecznych?

7. Jakie są podstawowe kierunki działalności integracyjnej organizacji i stowarzyszeń społecznych w

środowisku lokalnym?

8. Na czym polega „współpraca" i „koordynacja", co je głównie różni?

Źródło:

Tadeusz Pilch „pedagogika społeczna” str. 195-213