ROZDZIAL 12

WYDAWANIE SĄDÓW I PODEJMOWANIE DECYZJI

Sąd – wyrażone wprost twierdzenie na temat pewnego stanu rzeczy, np.: przynależności obiektu do określonej kategorii, posiadania przez obiekt jakiejś cechy, wartości danego obiektu z punktu widzenia pewnego kryterium, a także prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia.

Decyzja – to wybór jednej możliwości decyzji spośród dwóch co najmniej dwóch opcji. Samo dokonanie wyboru nie oznacza jeszcze podjęcia działania, ponieważ do tego potrzebna jest skuteczna motywacja oraz obiektywne możliwości realizacji decyzji.

Sądy dzielimy w zależności od tego, czego dotyczą i czemu służą:

• Sądy atrybucyjne – odnoszą się do cech, które – według nas – charakteryzują ludzi (włącznie z nami samymi) lub inne obiekty.

• Sądy probabilistyczne – polegają na ocenie szans lub zagrożeń, lub prawdopodobieństwa wystąpienia wydarzeń całkowicie nam obojętnych.

• Sądy wartościujące – to te, w których obiektowi jest przypisana jedna wartość np.: estetyczna lub etyczna.

TENDENCYJNOŚĆ W WYDAWANIU SĄDÓW

Tendencyjność- przypadłość umysłu ludzkiego polegającą na systematycznym odstępowaniu od idealnego wzorca rozumowania, co skutkuje regularnym popełnianiem błędu określonego rodzaju. Tendencyjność nie jest więc równoznaczna z podatnością na błędy wszelkiego rodzaju, lecz ze skłonnością do popełniania błędów uniwersalnych i bardzo charakterystycznych

Amos Tversky i Daniel Kahnemam – o tendencyjności sądów

• ich zdaniem ludzie wydając sądy nie kierują się racjonalnymi przesłankami i ścisłymi regułami rozumowania ale tzw heurystykami

Uproszczone zasady wnioskowania, umożliwiające szybkie sformułowanie sądu, któremu bardzo często towarzyszy subiektywne przekonanie o słuszności.

Najcześciej badano dwie heurystyki decydujące i tendencyjności w wydawaniu sądów:

1. Heurystyka reprezentatywności- polega na kierowaniu się tym, czy dany obiekt lub zdarzenie jest według nas charakterystycznym egzemplarzem szerszej klasy obiektów lub zdarzeń, np. wybierając 6 liczb w totolotku i mając dwa ciągi liczb:

1 2 3 4 5 6

i

3 8 17 26 35 47

Bardziej prawdopodobny w wydaje się nam drugi ciąg liczb. Tymczasem oba przykłady SA jednakowo mało prawdopodobne, ponieważ wylosowani dowolnej liczby nie zmienia prawdopodobieństwa wylosowania dowolnej, innej liczby

Ciąg liczb 1 2 3 4 5 6 wydaje nam się mniej reprezentatywny

• Reprezentatywnośc danego obiektu oceniamy na podstawie dwóch przesłąnek:

- podobieństwo tego obiektu do innych egzemplarzy tej samej klasy. Obiekt reprezentatywny to taki, który charakteryzuje się dużą liczbą cech wspólnych dla wszystkich egzemplarzy kategorii

- sposób, w jaki dany obiekt został pobrany ze zbioru lub populacji obiektów. Wylosowany ciąg liczb musi wyglądać jak wylosowany inaczej nie będzie uważany za cos typowego w swojej klasie.

Złudzenia poznawcze/ tendencyjność sądów, do których prowadzi nas heurystyka reprezentatywności:

• Złudzenie hazardzisty (efekt Monte Carlo)- ludzie przeceniają prawdopodobieństwo wyniku losowania, który od dawna nie wystąpił, przykład z rzucaniem monetą (str 551)

• Złudzenie koniunkcji- zawyżanie prawdopodobieństwa posiadania przez obiekt pewnej cechy, jeśli występuje ona z inną cechą (Tversky i Kahneman- problem Lindy- badani wskazywali na większe prawdopodobieństwo posiadania dwóch cech niż posiadanie jednej z nich) - złudzenie może wynikać z tego, że poszczególne elementy koniunkcji postrzegane są jako logiczny ciąg zdarzeń powiązanych relacjami przyczynowo- skutkowymi. Zdarzenia tworzą wtedy tzw. wiarygodny scenariusz, charakterystyczny dla szerszej klasy scenariuszy tego samego typu.

1. Heurystyka dostępności- polega ona na kierowaniu się tymi przesłankami lub elementami wiedzy, które są dostępne i łatwe do wydobycia z pamięci trwałej, a ignorowaniu tych, które są trudno dostępne (przykład z szacowaniem częstości występowania w polskich nazwiskach litery K jako przedostatniej- str 555).

Błędy i tendencyjne sądy do których prowadzi heurystyka dostępności:

• Efekt świeżości- przykład z dużą liczbą informacji w mediach o atakach terrorystycznych i katastrofach- ludzie przeceniają prawdopodobieństwo śmierci w wyniku ataku terrorystycznego)

• Złudzenie osobistego doświadczenia- osobiste doświadczenia, zapisane w pamięci autobiograficznej, wspomagane emocjami i licznymi, dobrze pamiętanymi szczegółami, jest łatwo dostępne, w przeciwieństwie do suchych statystyk, które nawet gdyby były nam znane, nie mogą konkurować z osobiście zapamiętanymi epizodami.

• Prawo małych liczb- ludzie chętniej wnioskują na podstawie skąpej liczby przypadków, pod warunkiem ze sa to przypadki przez nich osobiście doświadczone. W szczególności mamy tendencję do ferowania sądów o ludziach na podstawie nielicznej próbki badanych pod nazwą „moi znajomi”

Heurystyka dostępności (dysponujemy klasą ogólną, np. końcówki SKI- przykład powyżej- po czym szukamy w pamięci konkretnych przykładów kategorii, jeśli znajdujemy je szybko i bez wysiłku to przeceniamy częstość występowania elementów tej kategorii, a jeśli idzie nam wolno to mamy tendencje do niedoszacowania częstości ich występowania) jest w pewien sposób odrotnością heurystyki reprezentatywności (dysponując konkretnym przypadkiem- osoba o imieniu Linda- odwołujemy się o szerszej klasy zjawisk lub obiektów, po czym przeceniamy prawdopodobieństwo wystąpienia tego, co uważamy za charakterystyczne dla całej tej kategorii)

Heurystyka zakotwiczenia i dopasowania- prowadzi do błednej oceny wielkości liczbowych. Odpowiada za niedoszacowanie bądź przeszacowanie głównie wartości statystycznych

IGNOROWANIE PROPORCJI PODSTAWOWEJ

Wiele błedów w ocenie prawdopodobieństwa wynik z ignorowanie proporcji podstawowej- określa ona ogólną częstość występowania zdarzenia lub cechy w populacji

- reguła Bayesa

WADY I ZALETY PROSTYCH HEURYSTYK

• (badania Tversky’ego i Kahnemana) krytykowano sposób zadawania pytań i formułowania zadań

Np. (problem Lindy- str 553) sztuczne przyklejenie cechy „feministka” do „pracuje w banku”. Należało porównać częstość zaznaczania pozycji „feministka” z „feministka pracująca w banku”

• w realnych sytuacjach życiowych tendencyjność w wydawaniu sądów jest znaczne mniejsza niż w badanich laboratoryjnych

• Zaleta: umożliwiają sformułowanie poprawnego sądu osobom, które bez nich byłyby skazane na porażkę ze względu na brak wymaganych zdolności intelektualnych.

SĄDY INTUICYJNE:

- poznanie intuicyjne- szeroka kategoria zjawisk dotyczących uczenia się, nabywania wiedzy, języka oraz myślenia i rozwiązywania problemów. Wspólną cechą tych zjawisk jest to, że człowiek wykonuje złożone czynności poznawcze, np. rozwiązywanie problemów, nie zdają sobie sprawy z istotnych elementów tego procesu lub z jego przesłanek, a często nawet z tego, że w ogóle dysponuje jakąś sprawnością poznawczą lub wiedzą

- sąd intuicyjny- nagły, bo w doświadczeniu wewnętrznym nie stanowi końcowego ogniwa dłuższego ciągu rozumowania. Nagłość sądu apriorycznego jest cechą charakterystyczną ale nie konieczną.

-oczywisty bo nie domaga się uzasadnień, jego prawdziwość nie budzi wątpliwości. oczywistość sądu intuicyjnego nie występuje w każdym przypadku. Czasami doświadczamy tzw poczucia wiedzy(FOK)-ale nie jest ono zawsze mocne i niezachwiane.

-aprioryczny, bo wydaje się nam, że powstał nie na podstawie doświadczenia i wiedzy ale w wyniku tajemniczego olśnienia. Aprioryczność jest cechą nieodzowną

- sąd intuicyjny odnosi się do trzech kategorii zjawisk:

1. Sądy, których nie potrafimy uzasadnić

Westcott- przeskoki intuicyjne- zgadywanie kolejnych wartości ciągu jeszcze przed sformułowaniem ogólnej zasady

Bowers- twierdzi, że sądy intuicyjne powstają w dwóch etapach:

- stadium naprowadzenia- uaktywniają się struktury wiedzy

Odpowiadające poszczególnym składnikom koherentnej struktury.

Stopniowo aktywizują się odpowiednie węzły sieci semantycznej,

Reprezentujące trzy oderwane pojęcia np. grzywa, król, pustynia

- Faza integracji- pobudzenie czwartego węzła może przekroczyć

wartość graniczną, umożliwiającą uświadomienie sobie i zwerbalizowanie rozwiązania

1. Sąd naiwny oparty na doświadczeniu potocznym- często przybierają postać przysłów i są elementami wiedzy przednaukowej

Modele umysłowe- dotyczą określonego obszaru rzeczywistości fizycznej lub społecznej, na ich analizie polega badanie poznania potocznego

1. Sąd alogiczny- są to sądy oparte na heurystyce dostępności czy reprezentatywności.

Przykładem są też sądy dzieci w wieku przedoperacyjnym dotyczące stałości masy lub objętości (przykład z przelewaniem wody ze szklanki do innego naczynia str 571)

Piaget uważa, że myślenie alogiczne trwa dotąd aż dziecko jest w stanie poprawnie uzasadnić swój sąd

Istotą myślenia operacyjnego (logicznego) jest wg Piageta odwracalność operacji umysłowych. Operacje są odwracalne ⇒ ich negacja znosi skutek ich własnego działania np. 7+5- 5=7

PODEJMOWANIE DECZJI

Klasyczna teoria decyzji (KTD)- opisuje zachowanie idealnego, doskonale racjonalnego sprawcy (decydenta) w warunkach wymagających wyboru jednej spośród pewnej liczby dobrze znanych opcji. Doskonale racjonalny decydent kieruje się zasadą użyteczności, biorąc pod uwagę przede wszystkim te opcje, które niosą mu jakąś korzyść. Kieruje się także zasadą prawdopodobieństwa, odrzucając opcje mało realne.

Teoria ta jest modelem preskryptywnym- podaje przepis na racjonalną decyzję ale nie opisuje rzeczywistych zachowań ludzi w sytuacjach wymagających podjęcia decyzji.

Chcąc zmodyfikować KTD w taki sposób, aby opisywała rzeczywiste, a nie idealne zachowania ludzi, wprowadzono pojęcie

- oczekiwanej subiektywnej użyteczności wyniku – SEU – oznacza ono wartość konkretnej opcji jako funkcję subiektywnego prawdopodobieństwa jej wystąpienia i subiektywnej użyteczności jej skutków.

- Pewna odmiana KTD, nazywana jest modelem kompensacyjnym. Zgodnie z tym modelem, dostępne nam opcje oceniamy według szeregu kryteriów, a następnie wybieramy to, co uzyskuje wyższą globalną sumę ocen. Zakładamy przy tym, że przyjęte kryteria równoważą się, czyli możliwa jest kompensacja braków w jednej dziedzinie zaletami w innych. Model kompensacyjny może też opisywać przypadki znacznie bardziej skomplikowane, gdzie poszczególnym opcjom towarzyszą szacowane prawdopodobieństwa. Na przykład lekarz może rozważać zastosowanie jednej z dwóch możliwych terapii, z których każda – oprócz zalet – ma negatywne skutki uboczne, a ponadto każda cechuję się określonym prawdopodobieństwem wyzdrowienia pacjenta. Prawdopodobieństwo to może być oceniane obiektywnie, np. na podstawie ogólnej wiedzy medycznej i raportów z poprzednich przypadków stosowania danej terapii, lub subiektywnie, na podstawie intuicji lekarza i jego osobistego doświadczenia klinicznego.

Mimo, że koncepcja oczekiwanej subiektywnej użyteczności oraz model kompensacyjny wprowadzają istotne modyfikacje do klasycznej teorii decyzji, są to dalszym ciągu mało trafne przybliżenia w stosunku do tego, jak ludzie naprawdę podejmują decyzje.

STRATEGIE W PODEJMOWANIU DECYZJI:

1. Strategia zadowolenia- (Herbert Simon) polega na przeglądaniu dostępnych opcji w przypadkowych porządku i wyborze pierwszej, która nas wystarczająco satysfakcjonuje. Zdaniem Simona ludzie nie porównują wszystkich opcji pod każdym względem w celu wybrania najlepszej, ponieważ zabrakłoby na to czasu, wiedzy lub wolnych zasobów poznawczych. Autor odwołuje się tu do koncepcji ograniczonej racjonalności umysłu ludzkiego- wybieramy kryterium, niekiedy bardzo skromne, i na tej podstawie wybieramy. W tej sytuacji jest mało prawdopodobne odnalezienie idealnego rozwiązania ale z pewnością przyniesie nam zadowolnie

2. Eliminacja według aspektów- (Amos Tversky)- model ten może być użyty jako przygotowanie do bardziej dogłębnych procesów decyzyjnych. Raz odrzucona opcja nie jest już brana pod uwagę w dalszych rozważaniach, nawet gdyby niektóre jej aspekty były atrakcyjne

3. „Kieruj się tym co najważniejsze” –( grupa ABC)- tworzymy liste najważniejszych kryteriów odrzucając po kolei te opcje, które ich nie spełniają

4. „Kieruj się tym co się ostatnio sprawdziło”- (grupa ABC)- nie mając Widzy która wskazówka jest najważniejsza lub nie mogąc się zdecydować, bierzemy pod uwagę kryterium sprawdzone w ostatniej próbie tego samego rodzaju.

Grupa ABC- porównuje umysł ludzki do przydatnej skrzynki narzędziowej- zestawu modułów służących rozwiązywaniu konkretnych problemów. Szybkie i oszczędne heurystyki to narzędzia dzieki którym umysł przystosowuje się do stawianych mu wymagań.

TEORIA PERSPEKTYWY

- Daniel Kahneman

- wiąże się ona ściśle z teorią obramowania- Kahnemana i Tversky’ego dotycząca wpływu mentalnej reprezentacji problemu decyzyjnego na treść podejmowanych decyzji (eksperyment ze studentami i wyborem programu ratowania ludzi przed epidemią- str 581)- poznawcza reprezentacja problemu może ulec zmianie pod wpływem rodzaju użytych słów

- efekt obramowania jest przykładem asymetrii pozytywno- negatywnej-(Kahneman, Tversky)- ludzie inaczej wartościują zyski a inaczej straty nawet jeśli sa one wyrazone w porównywalnych jednostkach np. pieniężnych. Subiektywne poczucie straty rośnie znacznie szybciej niż subiektywne poczucie zysku

PROCES PODEJMOWANIA DECYZJI:

Podejmowanie decyzji to złożony proces poznawczy, na który wpływa mają elementy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne a także wiedza i doświadczenie decydenta jak i czynniki kontekstualne

• Faza przeddecyzyjna- zdefiniowanie problemu (określenie rozbieżności miedzy stanem obecnym a stanem docelowym) i zbieranie informacji na temat dostępnych opcji

• Proces decyzyjny- wg Oli Svenson jest to stopniowe wyróżnienie jednej opcji spośród pozostałych. Jest to długi proces polegający na gromadzeniu wiedzy na temat wyróżnionej opcji. Rohrbaugh i Shanteau uważają ze zasadniczym elementem procesu decyzyjnego jest ocena ważności zebranyc wcześniej inf na temat dostępnych możliwości wyboru. Co uznamy za informacje ważną zależy od trzech czynników(wykres na str 585- warto zerknąć):

> procesów poznawczych- przywołanie wiedzy z pamięci trwałej a ponadto operacje

myślenia i rozumowania. W ich wyniku dochodzi do uaktywnienia heurystyk lub

strategii decyzyjnych. Na przebieg tych procesów mają wpływ takie czynniki:

- poziom ryzyka

- pozytywne lub negatywne emocje

- polityka podejmowania decyzji(zachowania automatyczne- decydent szybko i automatycznie uruchamia pewien system działania, jeśli bieżąca sytuacja jest szczególnym przypadkiem szerszej klasy problemów, które skutecznie rozwiązywał już wczesniej, intuicyjne- uwzględnienie najbardziej oczywistych przesłanek z pominięciem tych ukrytych choc może ważniejszych, decydent wspomaga się wyobrażeniem tego co się stanie, deliberatywne- decydent dokładnie rozważawszelkie opcje i przesłanki wyboru)

- korzystanie z inf zwrotnych

- zasobność systemu poznawczego

> doświadczenia-

> kontekstu

Szczególną role odgrywają również takie zmienne indywidualne jak: temperament, osobowość, ekspertywność (eksperci stosują bardziej wydajne strategie a także szybciej i trafniej rozpoznają)

Model Rohrbaugh i Shanteau pokazuje również z czego wynikają błędy decyzyjne:

- Niewłaściwy przebieg procesów poznawczych lub działanie czynników zakłócających

- działanie czynnikow indywidualnych np. brak doświadczenia

- ignorowanie kontekstu lub nadmierne przejmowanie się nim

• Faza postdecyzyjna- często rodzą się wątpliwości co do słuszności wyboru. Decydent wtedy:

- utwierdza się w przekonaniu ze dobrze zrobil (jeden z trzech przejawów dysonansu poznawczego Festingera)

- wybiórczy stosunek do inf napływającej z otoczenia (odrzuca się inf niezgodne z przekonaniem)

- poszukiwanie uzasadnienia dla własnych działań (dorabia się wewnętrzne motywy, wczesnej nieobecne)

Żal postdecyzyjny jest tym wiekszy im wazniejsza była decyzja i im trudniej było ja podjąć, im dłużej nad nia pracowaliśmy i im trudniej teraz przeciwdziałać jej negatywnym skutkom. Według Svenson można uniknąć zalu pod warunkiem ze wybrana wczesniej opcja ulegnie konsolidacji (podnszenie wartości wybranej opcji a obniżeniu wartości odrzuconych)

Faza postdecyzyjna zawiera także takie elementy jak: trafność decyzji, uwzględnionych kryteriów wyboru, wagi tych kryteriów itp