PORZĄDKI ARCHITEKTONICZNE

wykrystalizowały się w Grecji w okresie archaicznym, wraz z rozpowszechnieniem się w architekturze materiału budowlanego, jakim był kamień. Ujęły one w ścisłe reguły założenia architektury - przede wszystkim świątynnej. Cywilizacja grecka wytworzyła dwa podstawowe porządki architektoniczne: dorycki i joński, które, modyfikowane na różne sposoby (porządek koryncki, toskański), stosowane były na obszarze całego antycznego świata. Porządek architektoniczny narzucał przede wszystkim proporcje, w jakich miały występować stałe elementy budowli, a więc krepidoma, kolumny, belkowanie i przyczółek. Jednostką (modułem), wedle której mierzono proporcje budowli, był promień dolnego bębna kolumny. Używając go jako podstawowej miary, projektowano resztę budowli. Budowle doryckie były bardziej przysadziste i surowe, a jońskie bardziej smukłe i ozdobne.

STYL DORYCKI

Jeden z porządków architektonicznych starożytności. Jego podstawową cechą był funkcjonalizm, któremu podporządkowano walory estetyczne. Stąd mówi się z reguły, że styl dorycki charakteryzuje się ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Tak więc w porządku doryckim wysokośćkolumny wynosiła 14 modułów, kapitelu - 1 moduł, podobnie szerokość tryglifu, szerokość metopy - 1, 6 modułu. Wysokośćarchitrawu równała się szerokości tryglifu. Kolumny wsparte były bezpośrednio na stylobacie bez bazy. Ich trzon lekko zwężał się ku górze, a w połowie lub na dwóch trzecich wysokości był lekko wybrzuszony (entasis), aby zapobiec optycznemu złudzeniu wywołującemu wrażenie pochylania się kolumn. Trzon kolumny pokryty był 18-20 ostro zakończonymi żłobieniami (kanelury). Głowica składała się jedynie z echinusa i abakusa. Belkowanie w stylu doryckim składało się z gładkiego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz szeregu mniejszych ozdób. Ich rozmieszczenie i wygląd były określone ścisłymi zasadami. Rozmieszczenie tryglifów i metop we fryzie było regulowane tzw. "zasadą tryglifu" (tryglif). Wbrew nazwie, styl dorycki nie był stosowany ani jedynie, ani głównie na terenach zamieszkanych przez grecki szczep Dorów. Budowle w tym stylu (głównie świątynie) odnajdujemy na całym obszarze wpływów greckiej cywilizacji. Odmianą porządku doryckiego był tzw. porządek toskański, spotykany przede wszystkim w Italii. Tam też (oraz na Sycylii) zachowały się bardzo interesujące przykłady budowli w tym stylu.Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla wKoryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r.p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpejon) oraz Hery (Herajon) w Olimpii. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

STYL JOŃSKI

Jeden z porządków architektonicznych starożytności. Powstał w Azji Mniejszej i na wyspach na przełomie VII i VI w. p.n.e. Cechował się brakiem podporządkowania estetyki funkcjonalizmowi, co z kolei było znakiem rozpoznawczym porządku doryckiego. Charakteryzuje go lekkość, wysmukłe proporcje i bogate zdobienia zarówno głowicy kolumny, jak i belkowania. Kolumna w tym porządku ustawiona była na bazie, często o wielu torusachi trochilusach. Trzon kolumny ozdobiony był z reguły 24 kanelurami (żłobkami) biegnącymi od głowicy do bazy. W przeciwieństwie do porządku doryckiego nie były one ostro zakończone, lecz połączone listewkami. Głowica (kapitel) kolumny ozdobiona była wolutami (ślimacznicami). Belkowanie konstruowano w sposób bardziej ozdobny i skomplikowany niż w stylu doryckim. Tak więc architraw był trójczłonowy, fryz ozdobiony rzeźbą reliefowąnie był oddzielony tryglifami, lecz biegł w sposób ciągły (fryz joński). Gzyms koronujący był wysunięty, a wszystkie elementy belkowania oddzielanokimationem. Porządek joński zdobywa coraz większą popularność w IV w. p.n.e. i od okresu hellenistycznego praktycznie dominuje w architekturze greckiej. Jego rozwinięciem był porządek koryncki.

STYL KORYNCKI

Różni się nieznacznie od Jonskiego. Kolumna ma baze  smukłości ponad 10 średnicy  dolnych .  Głowice zdobią liście akantu w jednym  lub dwóch poziomach. Belkowanie jak w porządku Jonskim .Stanowił rozwinięcie porządku jońskiego. Różnił się od niego przede wszystkim bogaciej zdobioną głowicą kolumny. Była ona wyższa niż głowica jońska i miała kształt lekko rozszerzającego się ku górze cylindra z przedstawieniami liści akantu.Według legendy przytoczonej przez Witruwiusza kapitel koryncki został wynaleziony przez architekta Kallimacha, gdy zauważył on że kosz ofiarny ustawiony na grobie młodej dziewczyny porósł akantem. Porządek ten był stosunkowo rzadko stosowany
w starożytnej Grecji. Najstarsza znana kolumna koryncka znajdowała się w tylnej częścicelli świątyni Apollina Epikurosa
w Bassaj z ok. 430-400 r. p.n.e. Wyróżniała ona miejsce święte, w którym stał posąg boga. Późniejszymi przykładami użycia porządku korynckiego mogą być tolosy w Delfach (ok. 375 p.n.e.), w którym zastosowano go razem z porządkiem doryckim i w Epidauros(ok. 360 p.n.e.). Z okresu hellenistycznego (334 r. p.n.e.) pochodzi pomnik Lizykratesa w Atenach - niewielka budowla na planie koła z sześcioma korynckimi półkolumnami wtopionymi
w ściany. Na dużą skalę porządek ten pojawił się dopiero w świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach, zaczętej w 174 r. p.n.e. (ukończonej w 132 r. n.e.). W roku 86 p.n.e. dyktator rzymski Sulla wziął kilka głowic z tej świątyni i umieścił je w na Kapitolu. Od tego czasu porządek koryncki stał się charakterystyczny dla starożytnego Rzymu i stosowany powszechnie zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich.Dokładne rysunki pomiarowe pomnika Lizykratesa opublikowane przez Stuarta
i Revertta w 1762 r. były podstawą porządku korynckiego stosowanego
w neoklasycznej architekturze Anglii i Stanów Zjednoczonych.

PRZĄDEK TOSKAŃSKI ( STYL)

Jeden z porządków architektonicznych. Był powstałą w Italii adaptacją porządku doryckiego. Sam budynek wznosił się na wysokimpodium, dostępny był jedynie od frontu (krótszy bok, schody), z tyłu zaś zamknięty ślepą ścianą. Z pozostałych trzech stron otoczonykolumnadą, podtrzymującą po bokach i z przodu okap dwuspadowego dachu. Tworzy się w ten sposób portyk (ambulatio) z trzech stron celli, który szczególnie rozbudowany jest od frontu, gdzie wspierają go dwa lub trzy rzędy kolumn, tworząc obszerny przedsionek. Kolumna toskańska ma, w przeciwieństwie do doryckiej i jońskiej, gładki trzon i ustawiona jest na bazie zwykłej lub echinusiei abakusie. Cella była podzielona wzdłuż ścian na trzy hale. Miała fundamenty z kamienia, ściany z suszonych cegieł, kolumny, wiązania i belkowanie dachu z drewna, zaś sam dach z terakotowych dachówek. Na stykach dachówek kładziono półokrągłe gąsiory, zabezpieczając się w ten sposób przed przeciekaniem wody. Świątynia toskańska miała krępe, przysadziste proporcje i była dość niska. Wynikało to przede wszystkim z mniejszej od kamienia wytrzymałości materiałów, z jakich ją budowano. Dekoracje budowli stanowiły reliefowo modelowane, terakotowe płyty z także terakotowymi figurami ustawianymi na szczycie i narożnikach.

Wraz z rozwojem w Grecji VIIIw. p.n.e. religii opartej na mitach i wierzeniach w bogów nastąpił stopniowy rozwój charakterystycznej dla Greków sztuki sakralnej. W architekturze powstał nowy typ świątyni, rozwijany przez

GENEZA ŚWIĄTYNI

następne 300 lat do doskonałości. W świątyni tej (perypter) najbardziej charakterystycznym elementem był wieniec kolumn zewnętrznych (peristasis) otaczających sanktuarium (naos, cella) z posągiem bóstwa. Same kolumny nie są pomysłem Greków - stosowano je wcześniej w Egipcie i Azji Mniejszej ale głównie we wnętrzach sal lub jako otoczenie wewnętrznych dziedzińców świątyń. Jednak otoczenie wewnętrznego sanktuarium jednym lub kilkoma rzędami kolumn zewnętrznych utrzymujących dach świątyni jest grecką innowacją, nie znaną we wcześniejszych (lub innych, współczesnych greckiej) kulturach. Niektórzy wiążą świątynie perypteralną z mykeńskim (lub minojskim) megaronem. Jednak kilkusetletni okres Wieków Ciemnych po najeździe Dorów spowodował, że kultura i sztuka archaiczna nie bardzo miała z czego czerpać wzorce. Obecnie przyjmuje się, że kolumnada wokół świątyni wywodzi się z  pierwszych sanktuariów i miejsc kultu, które stanowiły drewniane posągi bóstw, umieszczane pośrodku gajów. Tak więc kolumny otaczające sanktuarium, początkowo drewniane, potem kamienne są naturalną ewolucją miejsc świętych, migrujących z czasem do centrum miast, gdzie nie było naturalnych gajów. Możliwe, że pionowe żłobkowania trzonów kolumn (kanelury) nawiązują do powierzchni pni drzew obrabianych siekierą. Charakterystycznym przykładem takiej ewolucji jest świątynia Hery w Olimpii. Wzniesiona została około 600r. p.n.e. z drewnianymi kolumnami. Drewniane kolumny zewnętrzne zastępowano potem stopniowo kamiennymi. W zależności od pobożności i hojności wiernych miały one różną grubość i zdobnictwo. Po kolumnach wymieniano na kamienne inne elementy budowli, aż do uzyskania świątyni całkowicie zbudowanej z kamienia.

Układ budowli.

Wejście świątyni było zawsze od wschodu - zwieńczone ponad kolumnami trójkątnym frontonem, którego wnętrze (tympanon) było z reguły bogato rzeźbione. Pierwsze świątynie były budowlami apsydalnymi - posiadały od strony zachodniej kształt półkolisty, a właściwie półeliptyczny. W późniejszych wiekach odrzucono absydę i rozwinięto świątynie na planie prostokąta oraz sporadycznie występujące na planie koła (tolos). Czasem występowały budowle nieregularne, jak np. Erchtejon w Atenach, zawsze jednak, zgodnie z antycznymi zasadami, świątynie były niepowtarzalne. Wnętrze składało się czasem z dwóch sal. Pierwsza sala (pronaos) była dostępna dla wiernych, ale druga - naos (cella), zawierająca posąg bóstwa, dostępna była jedynie dla kapłanów. Wnętrze świątyni nie służyło wiernym do zgromadzeń, lecz było miejscem, do którego kierowały się procesje i gdzie składano dary ofiarne. Liczba kolumn zewnętrznych była bardzo różna - świątynia Hery w Olimpiimiała 6x16 kolumn, przy czym narożne liczy się podwójnie. Kolumny zewnętrzne były przeważnie ustawione w formie jednego wieńca (jeden rząd), ale zdarzały się świątynie, które na dłuższym boku miały 2, a na krótszym nawet 3 rzędy kolumn. Przykładem takiej budowli może być świątynia Hery (Herajon) na Samos czy Artemizjon w Efezie. Oprócz kolumn zewnętrznych występowały bardzo często wewnętrzne, w różnym układzie. Kolumny miały od 1 do 2 metrów średnicy, a ich wysokość przekraczała niekiedy 20 metrów. Zbudowane były z bębnów w kształcie walca, ustawianych jeden na drugim. Po zbudowaniu kolumn wykonywano w nich pionowe żłobienia - kanelury. Rozmiary świątyń też bywały różne: od niewielkich, kilkunastometrowych, do olbrzymich - 115x55 metrów w świątyni Artemidy w Efezie. Dach świątyni, wsparty na drewnianych belkach, pokrywały terakotowe dachówki. Po wprowadzenie perypteru i zastosowaniu kamienia architektura grecka wyodrębniła, około 600r. p.n.e., dwa podstawowe kierunki stylistyczne (porządki architektoniczne): dorycki (męski, "przysadzisty" i surowy) oraz joński (kobiecy, bogaty, elegancki i lekki). Porządek dorycki rozpowszechniony był głównie na greckim stałym lądzie i w Italii, podczas gdy joński występował głównie w Azji Mniejszej (Jonia) i na wyspach. Ciekawym rozwiązaniem było też stosowanie we wnętrzach świątyń doryckich wystroju jońskiego. Prawie 200 lat później powstał najbardziej ozdobny porządek - koryncki. Zobacz też: Porządki architektoniczne.

Największy rozwój architektury nastąpił w okresie klasycznym. Zastosowano idealną symetrię wszystkich elementów budowli oraz proporcje oparte na stosunkach liczb całkowitych (trójkąt pitagorejski, złoty podział odcinka itp.). Największym osiągnięciem architektonicznym tamtego okresu jest z pewnością Akropol ateński z niepowtarzalnym Partenonem - świątynią wniesioną ku czci Ateny Partenos (Dziewicy). Budowle Akropolu powstały od podstaw (po zniszczeniach dokonanych przez Persów) za rządów Peryklesa. Głównymi architektami byli Iktinos i Kallikrates, a rzeźbiarzem - Fidiasz. Sfinansowanie ambitnego planu odbudowy Akropolu możliwe było dzięki składkom miast-członków Ateńskiego Związku Morskiego.

Świątynie budowano początkowo z drewna, następnie z wapienia, a w okresie klasycznym także z białego marmuru. Przez długi okres czasu architekturę grecką uznawano za bezbarwną, bądź w kolorze wapienia czy marmuru. Jednak odkrycia dokonane na początku XIXw. w ruinach świątyni Ateny Afai na Eginie, dowodzą, że zewnętrzne i wewnętrzne elementy świątyń pokrywały kolorowe malowidła. Potwierdziły to późniejsze wykopaliska na ateńskim Akropolu. Również rzeźby zdobiące świątynie przważnie były pomalowane.

TEATR

W wielu punktach Grecji powstały teatry (amfiteatry) z kamienną widownią. W epoce klasycznej służyły one popisom wokalnym, poetyckim oraz sztukom dramatycznym i innym przedstawieniom. Spektakle odbywały się na okrągłym placu - orchestrze (taneczni), w głębi której stał budynek, z którego wychodzili aktorzy. Nazywano go skene (barak) i on dał początek wyrazowi "scena". Wiele teatrów zostało przebudowanych przez Rzymian na potrzeby walk gladiatorów. Najwspanialszy teatr powstał w końcu IVw. p.n.e. w Epidauros - na północnym-wschodzie Peloponezu, w centrum kultu Asklepiosa. Muszla widowni, "wciśnięta" malowniczo w zbocze wzgórza, ma średnicę 120 m, a najwyższe rzędy leżą 24 metry powyżej orchestry. Widownia wyraźnie dzieli się na oryginalną, niższą część (34 rzędy, 12 sektorów) z IVw. p.n.e. oraz zrekonstruowaną wyższą, rzymską (21 rzędów, 22 sektory). Na widowni mogło pomieścić się ponad 14.000 widzów. Przy projektowaniu teatru oparto się na szeregu proporcji i relacji matematycznych ("złoty podział odcinka" i system liczbowy Fibonacciego). Obiekt ten posiada niesamowitą akustykę. Nawet z najwyższych rzędów widowni znakomicie słychać cichą rozmowę, a nawet szepty ze sceny i orchestry. Widownia zachowała się w doskonałym stanie, głównie dlatego, że przez wiele lat przykryta był warstwą ziemi. Niestety budowle sceniczne uległy całkowitemu zniszczeniu.

Inny, dobrze zachowany teatr z IIIw. p.n.e. znajduje się w Dodonie (Epir). Teatr mógł pomieścić 17.000 widzów - był jednym z największych w Grecji. Rzymianie przebudowali teatr na potrzeby walk zwierząt i gladiatorów (zagrody dla zwierząt, kanały odpływowe). Budowla została zrekonstruowana w XIXw., a powtórnie w 1960r.

W Atenach, u stóp Akropolu znajdują się nie odrestaurowane ruiny Teatru Dionizosa. Teatr Dionizosa początkowo był konstrukcją ziemno-drewnianą, wykutą w południowym zboczu Akropolu. Następnie przebudowano go i wykonano z trwalszego materiału - kamienia. Był on kolebką tragedii greckiej. Obecne ruiny są pozostałością znacznie większej budowli (na 17 tysięcy widzów) z czasów rzymskich (rzymianie urządzali tu walki gladiatorów). Leżący w sąsiedztwie, znacznie późniejszy, Odeon Herodesa Atticusa był małym rzymskim teatrem (na 5.000 widzów) z cedrowym zadaszeniem - pozwalało to na urządzanie spektakli przy każdej pogodzie i jednocześnie zapewniało lepszą akustykę. Konsul rzymski Herodes Atticus wybudował go w IIw. n.e. na cześć swojej zmarłej żony. W 1956r. widownia i orchestron zostały zrekonstruowane.

W Delfach można dziś podziwiać dobrze zachowane pozostałości teatru na 5.000 widzów, zbudowanego w VIw. p.n.e. Jest to jeden z najlepiej zachowanych teatrów w Grecji, choć nie może się oczywiście równać z tym w Epidauros. Odbywały się w nim igrzyska pytyjskie, w czasie których w szranki stawali dramaturdzy i poeci, oraz wielkie zebrania.

Większość ze starożytnych teatrów wykorzystywanych jest współcześnie - odbywają się tam różne festiwale, koncerty, wystawiane są sztuki.

---