Porządki architektoniczne

Porządek architektoniczny to system konstrukcyjno-dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów.

Porządek obejmuje podporę (kolumna z bazą, trzonem i głowicą) oraz belkowanie. Najbardziej wyróżniającym elementem każdego porządku jest głowica.

Podstawowe porządki architektoniczne wykształciły się w starożytności, w kręgu kultury klasycznej. W końcu VII wieku p.n.e. ustaliły się w Grecji zasady porządku doryckiego (prawdopodobnie najstarszy) i jońskiego (wywodzi się z Azji Mniejszej). Oprócz nich wyróżnia się następujące porządki:

• koryncki - trzeci po doryckim i jońskim klasyczny porządek grecki, wynaleziony w Atenach w V wieku p.n.e.,

• toskański - najprostszy, prawdopodobnie wywodzi się ze świątyń etruskich,

• kompozytowy - wynalazek rzymski, połączenie porządku jońskiego i korynckiego,

Teoretyczną podstawę dla porządków antycznych (dorycki, joński, koryncki i toskański) stanowi traktat rzymskiego architekta Witruwiusza De architectura. Ze względu na fakt, że w dziele Witruwiusza nie zachowały się rysunki, cennymi źródłami do poznawania lub projektowania porządków klasycznych są nowożytne dzieła Albertiego, Vignoli i Palladia. Dziesięć ksiąg o sprawach budownictwa Albertiego zostało wprost oparte na dziele Witruwiusza.

W odrodzeniu zasady architektury porządkowej rozpowszechniły liczne traktaty. Od starożytnych przejęto też wtedy tak zwaną charakterologiczną teorię porządków, która wiązała poszczególne z nich z rodzajami ludzkimi (dorycki — męski, joński — żeński, koryncki — dziewczęcy), usposobieniami, bóstwami oraz uzależniała wybór porządku od przeznaczenia budowli.

W manieryzmie chętnie stosowano zamiast kolumn kariatydy. W tak zwanym porządku perskim używano podpór w formie niewolników (persów).

Wielki porządek – uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów, kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (minimum dwie) kondygnacji, pozwoliło uzyskać równowagę proporcji gzymsu wieńczącego do skali porządku występującego w układzie ściany. Wielki porządek wprowadził do architektury w okresie renesansu Leone Battista Alberti. Wielki porządek stanowił główną cechę późniejszego kierunku palladiańskiego.

Porządek spiętrzony - stosowany w budowlach kilkukondygnacyjnych, w których na każdej kondygnacji występuje inny porządek mały, z zastosowaniem reguły „im wyżej tym lżej” – czyli najniżej porządek „najcięższy” – toskański, wyżej dorycki, joński, koryncki, a na samym szczycie kompozytowy.

Mały porządek – kolumny lub pilastry są wysokości jednej kondygnacji, lub na każdej kondygnacji osobno.

PORZĄDEK DORYCKI

Porządek dorycki (styl) to jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych.

Cechy charakterystyczne:

• ciężkie proporcje

• surowość

• monumentalizmWalory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

Architektura dorycka wywodzi się prawdopodobnie z budownictwa drewnianego. Wiele dekoracyjnych szczegółów w budownictwie kamiennym imituje elementy drewniane, np. tryglif nad każdą kolumną w budownictwie drewnianym pełnił rolę ochrony czoła belki stropowej, umieszczane pod okapem regulae - naśladują deseczki, guttae to imitacja drewnianych kołków łączących konstrukcje.

Kolumna w porządku doryckim nie posiada bazy,a jej głowica ma kształt bardzo prosty; jak gdyby okrągłej spłaszczonej poduszki, na której spoczywa kwadratowa płyta. Taki rodzaj kolumn pojawił się w Grecji najwcześniej już w VII w. p.n.e.

Konstrukcja

Tak zwana zasada tryglifu, rządząca porządkiem doryckim, stawiała budowniczym następujące wymogi:

• tryglif musi znaleźć się nad każdą kolumną i nad każdym interkolumnium

• na krawędziach fryzu należy umieścić dwa, stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, nigdy metopy

• każdy tryglif należy umieścić dokładnie nad środkiem kolumny i nad środkiem interkolumnium

Rozmiary poszczególnych elementów w stylu doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 12 modułów wysokości, kapitel i tryglif - 1 moduł, a metopa- 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. Witruwiusz podawał, że modułem może być: długość fasady, średnica dolnego bębna kolumny, szerokość tryglifu. W XIX wieku uczeni niemieccy po przeprowadzeniu szeregu pomiarów geometrycznych zachowanych świątyń doszli do wniosku, że najłatwiej spełnić wymogi zasady tryglifów w oparciu o przyjęcie jako modułu wielkości równej szerokości tryglifu. W oparciu o tę wielkość, znając liczbę kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.

Kolumna i belkowanie

• Kolumny w tym porządku nie miały bazy i wsparte były bezpośrednio na stylobacie.

• Trzon kolumny zwykle lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis). Miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn. Kolumny doryckie w niektórych budowlach nie posiadały entazis, przykładem mogę być kolumny zewnętrznej kolumnady tolosu w Epidauros (ok. 360 – 340 p.n.e.).

• Trzon pokrywało 16-20 żłobień z ostrymi zakończeniami (kanelury).

• Słabo zdobiony kapitel tworzyły tylko echinus i abakus.

• Zabiegi z poszerzeniem kolumn nie były jedynymi stosowanymi przez architektów greckich. Niwelacja złudzeń optycznych polegała także na pogrubieniu zewnętrznych kolumn przy jednoczesnym lekkim pochyleniu ich górnej części w kierunku osi elewacji, a także wybrzuszeniu stylobatu w części środkowej.

Belkowanie składało się z nie zdobionego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz gzymsu zakończonego często simą (rynną) zdobioną rzygaczami i antefiksami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), która oddzielała architraw od fryzu umieszczano listewkę zwaną regula z 6 łezkami (guttae). Natomiast nad fryzem dodawano podtrzymującą gzyms płytkę (mutulus) z łezkami w 3 rzędach.

Zasięg i zastosowanie

Styl dorycki nie był stosowany wyłącznie na terenach zamieszkanych przez Dorów, ale w zasadzie wszędzie gdzie dotarła grecka cywilizacja. Najciekawsze przykłady budowli doryckich zachowały się w Italii i na Sycylii. Stworzoną w Italii odmianą porządku doryckiego był porządek toskański.

Surowe reguły kanonu doryckiego były trudne do zastosowania w dużych budowlach, co doprowadziło do zaniechania stosowania tego porządku w okresie hellenistycznym, niemniej z tego czasu znamy jeszcze budowle w stylu doryckim, np. świątynia Ateny Nikeforos w Pergamonie czy Ateny Lindia w Lindos na Rodos.

Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r.p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpejon) oraz Hery (Herajon) w Olimpii. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

PORZĄDEK JOŃSKI

Porządek joński to jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Posiada dwie odmiany: attycką i małoazjatycką, różniące się przede wszystkim detalami bazy i belkowania. Powstał w Azji Mniejszej na przełomie VII i VI w. p.n.e. pod wpływem budownictwa ludów Wschodu.

Cechy charakterystyczne

lekkość, smukłe proporcje, bogate zdobienia

• baza oparta na plincie: w wariancie attyckim trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, albo w wariancie małoazjatyckim – wieloczłonowa, dowolnie zestawiona z torusów i trochilusów

• trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim. Mniej wyraźnie jest zaznaczony entasis, zwężenie trzonu poniżej głowicy jest też mniejsze

• głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych krawędziach,

• Głowica porządku jońskiego

• często dość bogato zdobiony

• belkowanie złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się w wariancie attyckim bogato zdobiony fryz ciągły (w porządku doryckim fryz zdobiony był metopami rozdzielonymi tryglifami).

• fryz zdobiony był reliefem z scenami mitologicznymi, historycznymi. Najbardziej znanym i ciekawym przykładem jest fryz Partenonu zwany fryzem partenońskim. W odmianie małoazjatyckiej fryz nie posiada tak bogatej dekoracji. Jego ozdobą jest rząd wystających kostek.

• Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często niższy niż w porządku doryckim, ale o bardziej skomplikowanej formie. Górną jego część stanowiła listwa zdobiona kimationem, antemionem lub plecionką, zakończona na ogół ząbkowaniem.

• Świątynie budowane w stylu jońskim kryte były, podobnie jak świątynie w stylu doryckim, dwuspadowym dachem zwieńczonym tympanonem, z gzymsem ozdobionym akroterionami.

• Wzdłuż dachu biegła rynna (sima) zakończona rzygaczami w postaci lwich pysków.

• Pole przyczółka wypełniała bogata dekoracja rzeźbiarska

• świątynie stawiano na trzystopniowej podbudowie (krepidoma)

Styl joński cieszył się ogromną popularnością od IV w. p.n.e., dominował w okresie hellenistycznym. Swoim zasięgiem objął nie tylko Grecję ale teżItalię i Sycylię. Przykłady zabytków w porządku jońskim: Apteros (Nike Bezskrzydła) i Erechtejon na Akropolu, Herajon na wyspie Samos, Artemizjonw Efezie i w Ołtarzu Pergamońskim.

Rozwinięciem porządku jońskiego był porządek koryncki.

PORZĄDEK KORYNCKI

Porządek koryncki – jeden z trzech podstawowych porządków architektonicznych występujących w architekturze starożytnej Grecji. Rozwinął się jako odmiana porządku jońskiego na przełomie V i IV w. p.n.e.

Cechy charakterystyczne:

• smuklejsze proporcje i bardziej ozdobna głowica niż w porządku jońskim

• baza – jak w porządku jońskim, czyli trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi

• trzon kolumny, jak w stylu jońskim, ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), kolumna o smuklejszych proporcjach

• głowica – najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl koryncki, ma kształt koszyka (kalatosu) uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz, powyżej liści znajdują się cztery pojedyncze woluty podtrzymujące abakus. Pomiędzy tymi wolutami znajdują się jeszcze cztery pary mniejszych wolut, spomiędzy których wyprowadzona jest palmeta lub inny motyw roślinny

• belkowanie podobne jak w stylu jońskim, czyli złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się zdobiony fryz ciągły.

• Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania – gzyms wieńczący, często podparty wspornikami - jest to dodatkowy element w porównaniu porządku korynckiego z porządkiem jońskim.

Według legendy przytoczonej przez Witruwiusza kapitel koryncki został wynaleziony przez architekta Kallimacha, gdy zauważył on że kosz ofiarny ustawiony na grobie młodej dziewczyny porósł akantem.

Porządek ten był stosunkowo rzadko stosowany w starożytnej Grecji. Najstarsza znana kolumna koryncka znajdowała się w tylnej części celli świątyni Apollina Epikurosa w Bassaj z ok. 430-400 r. p.n.e. Wyróżniała ona miejsce święte, w którym stał posąg boga. Późniejszymi przykładami użycia porządku korynckiego mogą być tolosy w Delfach (ok. 375 p.n.e.), w którym zastosowano go razem z porządkiem doryckim i w Epidauros (ok. 360 p.n.e.). Z okresu hellenistycznego (334 r. p.n.e.) pochodzi pomnik Lizykratesa w Atenach – niewielka budowla na planie koła z sześcioma korynckimi półkolumnami wtopionymi w ściany. Na dużą skalę porządek ten pojawił się dopiero w świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach, zaczętej w 174 r. p.n.e. (ukończonej w 132 r. n.e.).

W roku 86 p.n.e. dyktator rzymski Sulla wziął kilka głowic z tej świątyni i umieścił je w na Kapitolu. Od tego czasu porządek koryncki stał się charakterystyczny dla starożytnego Rzymu i stosowany powszechnie zarówno w świątyniach jak i budowlach świeckich.

Dokładne rysunki pomiarowe pomnika Lizykratesa opublikowane przez Stuarta i Revertta w 1762 r. były podstawą porządku korynckiego stosowanego w neoklasycznej architekturze Anglii i Stanów Zjednoczonych.

PORZĄDEK TOSKAŃSKI

Porządek toskański to jeden z klasycznych porządków w architekturze. Wykształcił się na terenie Italii z porządku doryckiego. Podstawowe różnice to:

• kolumny miały gładkie trzony (w porządku doryckim pokryte były żłobieniami)

• pod kolumnami wprowadzono bazy (w porządku doryckim kolumny stały bezpośrednio na stylobacie).

Budowle wzniesione w stylu toskańskim sprawiały wrażenie bardziej przysadzistych niż budowle greckie. Wynikało to przede wszystkim z jakości (cech wytrzymałościowych) dostępnych materiałów. Budowle (przede wszystkim świątynie) wznoszone były na planie prostokąta, na podwyższeniu, na które prowadziły schody usytuowane przy krótszym boku. Budynek był otoczony kolumnadą z trzech stron.

Dach dwuspadowy z okapem tworzył portyk z trzech stron budynku. Kolumny zakończone były głowicami złożonymi z echinusa i abakusa.

PORZĄDEK KOMPOZYTOWY

Porządek kompozytowy – porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementyporządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to:

• ustawienie kolumny na piedestale

• ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu.

Całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego.