ŚWIĄTYNIA GRECKA

cella	adyton	pronaos	opisthodom	pseudoepisthodom
Świątynia grecka wywodzi się z megaronu - najprostszego, protokątnego budynku z otworem wejściowym. Korpus świątyni nazywa się naos, a pomieszczenia - cella. Z celli wydzielano czasami dodatkowe pomieszczenie nazywane adyton. Przedłużenia bocznych ścian (tzw. anty) i dwie kolumny dodane z przodu świątyni tworzyły przedsionek zwany pronaos. Taki układ nosi nazwę świątyni z antami (lub w antach) - "templum in antis". Identyczny przedsionek dodany z tyłu świątyni (ale bez wejścia do celli) nazywa się opisthodom. Powstaje w ten sposób świątynia z podwójnymi antami. Ponieważ opisthodom miał znaczenie wyłącznie estetyczne, czasami tworzyły go krótkie anty i półkolumny dostawione do tylnej ściany świątyni - powstawał wtedy pseudoepisthodom.

prostylos	amfiprostylos	peripteros	dipteros	pseudoperipteros	pseudodipteros

Dostawienie z przodu świątyni kolumnady na pełnej szerokości naosu daje układ zwany prostylos. Powtórzenie kolumnady z tyłu świątyni tworzy amfiprostylos. Świątynia może być otoczona ze wszystkich stron pteronem - kolumnadą przeznaczoną na procesje kultowe. Świątynia z pojedynczą kolumnadą nazywa się peripteros. Jeżeli boczne rzędy kolumien zastąpione zostaną półkolumnami przystawionymi do bocznych ścian, powstaje tzw. pseudoperipteros. Świątynia z podwójną kolumnadą nazywa się dipretors. Zastąpienie wewnętrznej kolumnady półkolumnami przystawionymi do bocznych cian daje tzw. pseudosipteros. Najczęściej stosowano parzystą liczbę kolumien frontowych. Od tej liczby przyjęło się nazewnictwo układów: 2 kolumny - distylos, 4 - tetrastylos, 6 - haxastylos, 8 - oktostylos, 10 - dekastylos.

tolos	monopteros
Szczególną formą świątyni jest tolos - cella na planie koła otoczona kolumnadą. Okręgła świątynia bez celli nazywa się monopteros.

 

PORZĄDEK DORYCKI

Starożytna architektura kamienna wywodziła się ze szkieletowego budownictwa drewnianego, miała jedną prostą zasadę konstrukcyjną i kilka różnych zestawów elementów dekoracyjnych, określających tzw. porządki architektoniczne. W starożytnej Grecji stosowano trzy porządki: porządek dorycki - powstał ok. VII w. pne w Grecji kontynentalnej porządek joński - powstał ok. VI w. pne na terenie Azji Miejszej porządek koryncki - powstał w V w. pne jako dekoracyjna odmiana porządku jońskiego. W starożytnym Rzymie powstały: porządek toskański - jako odmiana porządku doryckiego porządek kompozytowy - będący połączeniem porządku jońskiego i korynckiego. Zasada konstrukcyjna jest bardzo prosta i odpowiada drewnianej konstrukcji przysłupowej: stojące na podmurówce (lub na kamieniach) słupy podpierają dwie belki wzdłużne, na ktorych opierają się belki poprzeczne stanowiące podstawę więźby dachowej. W takim systemie ściana spełnia wyłącznie rolę osłonową. Właśnie ta zasada odróżnia architekturę grecką od rzymskiej - elementem nośnym nie jest ściana lecz kolumna. W budynku kamiennym cała konstrukcja składa się z pięciu zespołów: fundamentu, którego najwyższa część (wystająca z gruntu) nazywa się euthynteria, crepidomy - zwykle trzystopniowego cokołu, którego niższe stopnie to stereobaty, a najwyższy to stylobat, kolumn - składających się z bazy, trzonu i głowicy (w porządku doryckim nie ma bazy) belkowania - na które składa się architraw, fryz i gzyms przekrycia - obudowanego rynną - simą, wyposażoną w rzygacze i ozdobionego akroterionami. Trójkątny szczyt przekrycia (zwykle zdobiony rzeźbami) nazywa się tympanon. Jak widać - podmurówka drewnianego budynku zastąpiona została przez krepidomę, drewniane słupy zastąpione zostały kolumnami, odpowiednikiem belki wzdłużnej jest architraw, zakończenia belek poprzecznych zdobią tryglify, metopy wypełniają prześwity między belkami poprzecznymi. Umieszczenie tryglifów i metop na krótszych bokach budynku ma charakter wyłącznie dekoracyjny. Wszystkie porządki architektury klasycznej oparte są na tym schemacie, a różnią się jedynie proporcjami i opracowaniem detalu dekoratorskiego - przede wszystkim głowicy kolumny. Pierwszym, najprostszym i doskonałym porządkiem jest porządek dorycki. Porównywalnymi osiągnięciami są tylko znacznie wcześniejsza egipska piramida stożkowa i kilka późniejszych o 2500 lat budynków architektury nowoczesnej XX wieku.

Schemat doryckiego porządku architektonicznego

Elementy fryzu doryckiego (ze świątyni C w Selinunt)

Świątynia Posejdona w Paestum, 450 pne

Świątynia Aphaia na Eginie, 570 pne

Partenon, Akropol w Atenach, 447-432 pne

 

PORZĄDEK JOŃSKI

Porządek joński ukształtował się w VI w. pne w Azji Mniejszej, jest znacznie smuklejszy i optycznie lżejszy od doryckiego. Różnice szczegółowe pokazują rysunki. W porządki jońskim jest bardzo uproszczony fryz ciągły, na ogół wypełniony płaskorzeźbami i trzeczęściowy architraw. Nie ma tryglifów, metop ani drobnych elementów kamieniarskich. Najbardziej charakterystyczny element - głowica - zdobiony jest wolutą (kamieniarską wersją zwiniętego płata tkaniny) i pasem wolich oczek; na głowicy leży zdobiona płyta - abacus. Trzon kolumny jest zwykle kanelowany (rowkowany), ale w odróżnieniu od doryckiego kanelowania z ostrymi krawędziami, poszczególne złobki oddzielone są wąskimi pasami lica kolumny - tzw. stegami. W porządku doryckim kolumna stoi bezpośrednio na stylobacie, w jońskim natomiast na tzw. bazie, ktora ma dwie wersje: baza attycka składa się z dwóch wałków wypukłych - torusów oddzielonych wałkiem wklęsłym - trochilusem, baza małoazjatycka zbudowana jest z kwadratowej plinty, torusa, trochilusa i różnie zestawianych dodatkowych niskich wałków. Smuklejszy porządek joński wymagał znacznie mniejszych korektur optycznych (enthasis). Schemat przedstawia ideę porządku jońskiego - w rzeczywistości powstawały bodowle w szczegółach znacznie od niej odbiegające.

Makieta jońskiej świątyni Artemidy w Efezie (tej, którą spalił Herostrates, jednego z siedmiu cudów świata), 550 r. pne
(w Parku Miniatur w Istambule)

Fragment ateńskiego Erechtejonu

 

PORZĄDEK KORYNCKI

Jeszcze smuklejszy od jońskiego był porządek koryncki, ukształtowany na przełomie V i IV w. pne., którego głowica zbudowana jest z liści akantu, nad którymi cztery samodzielne woluty podpierają kwadratowy abacus o wklęsłych bokach. Rozwój porządków greckich od doryckiego do korynckiego jest najlepszą ilustracją historii upadku kultury greckiej, zawojowanej przez Rzymian, ktorzy dopisali jej rozdział ostatni - porządek kompozytowy.

Ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach, ok. 150 r. pne; poniżej detal