Odwrócony�kalog

"Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny[...]tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli" - tak brzmi motto powieści Gustawa Herlinga-Grudzińskiego pod tytułem "Inny świat" i myślę, że nie ma trafniejszej formuły dla łagrowej i obozowej rzeczywistości II wojny światowej. Współczesnemu czytelnikowi, pozbawionego tamtych doświadczeń, trudno sobie wyobrazić, co działo się za drutami nabrzmiałymi prądem. To był jakiś koszmarny świat, niepodobny do żadnego innego, to był "inny świat", który rządził się prawami, zupełnie różnymi od znanych dotychczas. Jeżeli zamyka się gdzieś grupę ludzi, to zawsze, choć zupełnie bezwiednie, zaczną oni sobie budować nową rzeczywistość, strukturalnie może nawet zbliżoną do tej, z której wyszli. Człowiek jest bowiem istotą społeczną, człowiek lubi porządek i musi mieć coś, czego mógłby się trzymać. Dlatego nawet w koszmarnych warunkach obozowych musiały zaistnieć jakieś prawa, straszne prawa odwróconego dekalogu. Współcześni psychologowie doszli do wniosku, że sytuacje, w obozach zagłady, w których znaleźli się więźniowie, spowodowały straszliwe w skutkach następstwa w postaci degradacji stałych dotychczas norm. W książce Grudzińskiego rzeczywistość obozowa poraża swoją bezwzględnością. Oskarżenia i przesłuchania w środku nocy, psychofizyczne tortury i kary niewspółmierne do popełnionego czynu, to wszystko prowadziło do dezintegracji osobowości. Do tego dochodziły jeszcze zbyt małe porcje żywności, a przecież: "człowiek głodny nie filozofuje" - pisze autor. Za dodatkową porcję chleba czy zupy człowiek jest w stanie zrobić wszystko. Wszystko, to znaczy przede wszystkim to, czego w innych warunkach by nie zrobił. Ludzie się samookaleczali, ponieważ ten proceder dawał przywilej spędzenia paru tygodni w szpitalu, czyli mówiąc ściślej: przespania kilku nocy w czystej pościeli i z pełnym żołądkiem. Obcinanie nogi lub ręki za parę dni odpoczynku byłoby w normalnych warunkach czymś absurdalnym i niemoralnym. Podobny mechanizm psychologiczny działał w przypadku tak zwanych "nocnych łowów", czyli po prostu gwałtów lub też nierządu uprawianego w zamian za dodatkową łyżkę zupy. "Jeżeli istnieje Bóg, niech karze bezlitośnie tych, którzy łamią ludzi głodem" - konkluduje Grudziński, usprawiedliwiając tym samym zachowania więźniów. Autor stara się pokazać czytelnikowi mechanizm, który wprawił w ruch przykazania odwróconego dekalogu, przekonuje, że nonsensem byłoby osądzanie człowieka według czynów, których dopuścił się w nieludzkich przecież warunkach. Podobną rzeczywistość przedstawiali też inni autorzy tekstów, odsłaniających kulisy sowieckich łagrów. Byli to między innymi: Sołżenicyn w "Archipelagu Gułag" oraz Józef Czapski we "Wspomnieniach starobielskich". Odnoszę wrażenie, że na ogół ludzie o wiele łagodniej oceniają komunizm aniżeli faszyzm. Być może z powodu faktu, że zbrodnie sowieckie nie były aż z taką determinacją planowane, że w swych założeniach ideologia komunizmu była "ludzka" a przynajmniej bardziej "ludzka" od faszystowskiej. Jak jednak pokazują przykłady z literatury - oba te zjawiska były nieludzkie, nie powinny nigdy się wydarzyć - oba doprowadziły do przeogromnych spustoszeń, nie tylko fizycznych, ale również psychicznych. Hanna Krall w znakomitej książce-reportażu "Zdążyć przed Panem Bogiem", odsłania wstrząsającą prawdę o "czasach pogardy", wstrząsającą, jeśli weźmiemy pod uwagę boski porządek świata. Rzecz jest o Żydach z getta warszawskiego, a zatem o ludziach najbardziej zagrożonych, najbardziej szykanowanych, masowo mordowanych. Jeśli ktoś był Żydem, to wiedział, że nie ma dla niego żadnego ratunku. Ta nieludzka nagonka sprawiła, że zaszczuci i zdesperowani Żydzi chcieli mieć trochę wpływu na rzeczywistość, zaczęli więc wybierać sobie rodzaj - i tak przecież nieuchronnej - śmierci. Wybierano pomiędzy samobójstwem, śmiercią z bronią w ręku lub też powolnym umieraniem z głodu. Była to swego rodzaju uzurpacja praw boskich, która w normalnych warunkach dla większości ludzi byłaby nie do pomyślenia. I tylko śmierć z bronią w ręku mogła przywrócić Żydom odebrane człowieczeństwo, tylko taka śmierć mogłaby wstrząsnąć sumieniami innych. Gdy 19 kwietnia 1943 roku wybuchło w getcie powstanie, garstce bohaterów nie chodziło o zwycięstwo, lecz o wybór sposobu umierania. Zatem wszystkie moralne pojęcia zostały w rzeczywistości obozowej systematycznie przewartościowane: Borowski w swoich okupacyjnych opowiadaniach przedstawia głód jako stan, w którym jeden człowiek patrzy na drugiego człowieka jak na obiekt do zjedzenia. Całkowite odczłowieczenie, brak uczuć, które zastąpił zwierzęcy instynkt przetrwania. Borowski zwraca uwagę na jeszcze jedną ciekawą rzecz, a mianowicie na tragizm braku wyboru. Ludzie w obozach nie mogą wybierać, gdyż są zniewoleni, nie tylko sytuacją, w której się znaleźli, ale przede wszystkim biologicznym instynktem przeżycia. W normalnych warunkach człowiek moralny to taki, który świadomie wybiera dobro i odrzuca zło. Tutaj nie ma wyboru, nie ma normalnej moralności, jest odwrócony dekalog. O ile Grudziński stara się usprawiedliwić postępowanie więźniów, o tyle w tekstach Borowskiego nie ma zaznaczonej granicy między Niemcem - sadystą, a więźniem, nie zaistniał podział na dobrych więźniów i złych Niemców. Borowski rozszerza bowiem odpowiedzialność za całe zło także na jego ofiary, które - jeśli przeżyły - są winne: "system zbrodni niemieckich na tym bowiem polegał, aby w zbrodnie wciągnąć także ofiary". Czyli Borowski nie wyklucza zbrodni Niemców, ale dodaje do tego jeszcze zło wyrządzone przez ofiary, które stawały się katami, musiały być okrutne dla innych współwięźniów, żeby przeżyć. "Człowiek to już tylko ciało, Fizjologia..." - pisze w wierszu "Do narzeczonej". A więc Borowski ma jednak świadomość tego wszystkiego, co dzieje się z psychiką ludzką pod wpływem takich anormalnych sytuacji. w jego wierszach, pełnych liryzmu, rodzą się zawsze dwa światy, oddzielone od siebie drutami nabrzmiałymi prądem. On wie, że coś jest nie tak, jak być powinno, zdaje sobie z tego sprawę i mimo to nie wybacza ani sobie, ani innym współwięźniom tego, że przestali być ludźmi. Zofia Nałkowska w "Medalionach" także wykazuje zrozumienie dla zachowań więźniów, ale w równej mierze - jak myślę - zachowań oprawców. Pisze, aby nigdy nie stawiać żadnego człowieka w sytuacji, w której musiałby zabijać, chcąc udowodnić swoje człowieczeństwo. Dla mnie jest to jednoznaczne wypowiedzenie się Nałkowskiej za tezą, że ludzie stają się źli w nienormalnych warunkach. Nałkowska z całą stanowczością oskarża faszyzm, ale ma świadomość, że ludzi oceniać nie ma prawa, gdyż egzystowali w świecie, gdzie nie było wyraźnej granicy między dobrem a złem, nie było też nikogo, kto by mógł tę granicę wyznaczyć. Świadomość tego zjawiska miał zapewne Tadeusz Różewicz, kiedy pisał w "Ocalonym": "Szukam Nauczyciela i Mistrza[...] Niech jeszcze raz oddzieli światło od ciemności." Czy to, że w opowiadaniu "Przy torze kolejowym" młody chłopak zastrzelił raną Żydówkę, było złem? Chyba raczej przejawem litości, paradoksalnie, było jedynym naprawdę humanitarnym gestem, na jaki można się było zdobyć w tej sytuacji. Przykład tego opowiadania pokazuje jeszcze jeden problem: powszechne zobojętnienie na śmierć, której wszak tyle było wokół. Raczej nie należy oceniać zachowania ludzi w łagrach i obozach, jeśli się nie miało wspólnych z nimi doświadczeń, a jest to dla mnie i moich rówieśników, bardzo odległy i bardzo inny świat. Wiem tylko, że każdy człowiek ma w sobie ogromną wolę życia, biologiczny instynkt przetrwania, który przeciwstawia się okrutnej rzeczywistości, a więc także obozowej. Dlatego też narodził się odwrócony dekalog, ponieważ ludzie chcieli żyć, nawet w tak nienormalnych warunkach. To właśnie potężny instynkt życia wyciszał ludzkie sumienia i sprawiał, że więźniowie kradli innym więźniom ich porcje żywności, nieraz bili się, donosili na siebie nawzajem, uprawiali nierząd i samookaleczali się. Ale to nie osobowość człowieka była wypaczona, lecz system, w którym ten człowiek się znalazł.