Etologia- dziedzina zajmująca się zachowaniem zwierząt, zarówno wrodzonych jak i nabytych, ich aspektem przystosowawczym do bytowania w danym środowisku zachowaniami społecznymi oraz interakcjami zachodzącymi pomiędzy zwierzętami, a środowiskiem. Twórcą nowoczesnej etologii jest Konrad Lorenz. Podstawowe kierunki badawcze w etologii: *zachowania dziedziczone i nabyte; *aspekty przystosowawcze zachowań-interakcje zwierzę-środowisko; *rozwój osobniczy; *zachowania społeczne. Trzy etapy rozwoju etologii: 1)Etologia europejska (klasyczna)-koordynacje dziedziczne ptaków, ryb, owadów; prawie w ogóle nie zajmowała się problematyką uczenia się. 2)Etologia amerykańska (psychologia porównawcza) skupiła się głównie na zagadnieniu uczenia się, kontynuowała badania behawiorystyczne. 3)Etologia syntetyczna-syntetyzowanie poglądów etologii klasycznej i psychologii porównawczej w zakresie pojęć i metod badawczych. Podstawowe działy etologii: 1) Morfologia zachowania- ustala wykaz sposobów zachowania się danego gatunku (etogramy). 2) Socjoetologia- zajmuje się opisem i analizą społecznych procesów zachowania. 3) Filogenetyka zachowania- bada filogenezę (historię ewolucyjną) sposobów zachowania się, stosując metody porównawcze. 4) Fizjologia zachowania- posługuje się metodami fizjologicznymi, uwzględnia gatunkowe właściwości zachowania się. 5) Neuroetologia- dział neurobiologii zajmujący się badaniem mechanizmów nerwowych zachowania się zwierząt, 6) Etoendokrynologia- zajmuje się wpływem na zachowanie zwierząt różnych ciał czynnych (szczególnie hormonów).
Środowisko na drodze uczenia się: a)obowiązkowego: *impiting, *habituacja - utajone- obojętnych bodźców bez nagrody i kary; b) fakultatywnego: *warunkowanie klasyczne, *warunkowanie instrumentalne.
Stereotypie - zachowania charakteryzujące się powtarzalnością i bezcelowością wykonania bez wewnętrznej kontroli organizmu nad nimi; *są przejawem złożonych zaburzeń psychicznych wynikających z braku dobrostanu (stany lękowe), *stanowią problem w chowie i hodowli zwierząt gospodarskich w schroniskach, *są zachowaniami odbiegającymi od przyjętego dla gatunku wzorca. Zależnie od natężenia zjawiska stereotypie dzielą się na: *zaawansowane - prowadzące do uszkodzeń ciała (kanibalizm, ptenofagia), *niskie - o mniejszym wymiarze ekonomicznym (wzmożona ruchliwość, potrząsanie, nie obniżające produkcji. Przyczyny powstawania stereotypii: a) ludzie, b) środowisko: *warunki utrzymania (nadmierne zagęszczanie, ograniczenie możliwości poruszania się, Izolacja socjalna), c)żywieniowe.Zjawisko fascynacji społecznej - naśladowanie innych osobników własnego gatunku (gdy kurczak zaczyna jeść, gdy robią to inne osobniki) Znaczenie stereotypii: *pozytywne- mające przywrócić wewnętrzną równowagę w organizmie, *negatywne - prowadza do uszkodzeń ciała, zniszczeń budynków. Kategorie stereotypii: 1) motoryczne: *behawior zamrożeniowy - brak aktywności, *ruch bez celu *nadmierna aktywność; 2) psychiczna: *stany lękowe, wokalizacja patologiczna; 3) oralne: *kanibalizm, *ssanie pępowiny ucha, *gryzienie różnych przedmiotów. Behawior społeczny: *różne formy zachowań zwierząt, *zwierzęta utrzymują ze sobą ciągły kontakt w różnej formie, *zachodzą między nimi interakcje na podłożu dominacji, podporządkowania, *stosują czytelny dla członków grupy system komunikacji, *realizują wspólne cele przez określony podział ról w grupie, *istnieje tendencja utrzymania stałego składu osobniczego grupy. Życie w stadzie: 1) korzyści: *ułatwione zdobywanie pokarmu, *łatwiejszy odchów potomstwa, *ułatwienie obrony przed drapieżnikami, *synchronizacja rozmnażania; 2) wady: *większe niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych i pasożytów, *konkurencja pokarmowa między członkami stada. Najważniejsze aspekty życia społecznego: *tworzenie grupy społecznej, *ustalanie hierarchii w stadzie, *agresja, *terytorializm. Grupy społeczne: *rodzinna, *kawalerska, *jednego samca, *matriarchalna. Właściwe grupy społeczne: *czasowe- rozpadają się po odchowaniu młodych, *permanentny- tworzą je osobniki różnych pokoleń. Formy komunikacji pojawiające się w życiu społecznym: *dźwiękowa, *elektryczna, *wzrokowa, *dotykowa, *chemiczna (węch, smak, feromony), *w postaci drgań ośrodka. Fazy zapoznawania się dwóch koni podczas spotkania: *wzajemne okrążanie się w bliskiej odległości, *dotykanie się w okolicy chrap, *dotykanie końcem pyska i wzajemne obwąchiwanie nasady ogona, *ostateczna reakcja będąca wynikiem wzajemnego badania się. Zachowania społeczne kształtują tendencje: *afiliacyjne - pozytywne (matka-młode), *agonistyczne- separacyjne. Życiu w grupie często towarzyszą zachowania agresywne, mające różne przyczyny: *obrona terytorium, *obrona potomstwa, *obrona własna w razie ataku przeciwnika. Rodzaje agresji: *socjalna, *matczyna, *międzysamcza, *samoobrona, *atak ofensywny. Przyczyny agresji: *atak łowczy drapieżnika na ofiarę, *zabijanie potomstwa własnego lub obcego tego samego gatunku, *wywołanie przez różnorodne bodźce środowiska. Możliwość zapobiegania antocjanizmom: *umieszczanie obcych zwierząt w nowym pomieszczeniu, *tworzenie grup technologicznych zwierząt z osobników o zbliżonym wieku, masie ciała, *podczas transportu unikanie wprowadzania do grup nowych osobników, * przewożenie w jednej partii zwierząt z zachowaniem ich hierarchii społecznej. Terytorializm- zachowania polegające na obronie obszaru uznanego za własny wiąże się z podwyższeniem stopnia agresji. Częściej występuje u samców w okresie godowym. Strefy terytorium (od największego): *areał całkowity, *areał osobniczy, *obszar centralny, *terytorium, *obszar niezdobyty. Terytorium bronione przez zwierzę dla celów: *mieszkalnych, *godowych, *wielofunkcyjnych. Kategorie terytorium: *absolutne (obrona całego terytorium), *ściśle zorganizowane w przestrzeni, *czasoprzestrzenne, *indywidualne lub grupowe. Korzyści płynące z terytorializmu: *bezpieczne miejsce schronienia, *łatwiejszy dostęp do pokarmu, *bezpieczne miejsce wychowu młodych, *łatwiejszy dostęp do partnera seksualnego. Koszty terytorializmu: *konieczność obrony obszaru, *ryzyko ataku drapieżnika, *ryzyko odniesienia ran, *nakłady czasowe i energetyczne związane z patrolowaniem. Przejawy obrony: a) konfrontacja z przeciwnikiem w przypadku jego nie ustąpienia; b) demonstracja swojej siły i obecności; c) gotowość do ataku gdy pojawia się intruz; d) oznaczanie terenu: *zmiany w środowisku (wydeptane ścieżki, obdarcie kory z drzew), *wydaliny, *wydzieliny gruczołów, *wydawanie odgłosów. Komunikacja - nadawanie i odbiór sygnałów w wyniku czego dokonuje się przepływ informacji między osobnikami tego samego gatunku, zmieniający w sposób adaptatywny zachowanie odbiorcy. Znaczenie fizjologiczne komunikacji: *przekazy środowiskowe, *wytaczanie granic terytorium, *informowanie o stanie emocjonalnym (strach, głód, gotowość do rozrodu, agresja). Rodzaje komunikacji: *chemiczna (smak, zapach), *dźwiękowa (okrzyki, pieśni), *wzrokowa, *dotykowa, *elektryczna. Charakter przetwarzanych sygnałów: *dyskretny (zmiana barwy ciała u jaszczurki), *stopniowy (stopień nastroszenia piór i ustawienia ich czubka na głowie). Wzrokowa wizualizacja zrytualizowane formy zachowania. Funkcja: *perswazyjna - ustalenie hierarchii, *koordynująca - utrzymanie hierarchii. Formy: *zrytualizowane formy zachowania, *optyczne, zwiększenie sylwetki, *dotyk - drgania, wibracje, *stroszenie sierści, *zmiany postawy, *zmiana ubarwienia - informujące lub ostrzegawcze. Rytualizacja - ewolucyjny proces prowadzący do powstania niektórych dziedzicznych, specyficznych gatunkowo wzorców zachowania się. W komunikacji najczęściej biorą udział: oczy, uszy, pysk, podgardle, podbrzusze, ogon, grzbiet, narządy płciowe, okolice odbytu, gruczoły. Regulacyjna teoria temperamentu (RTT)- mówi o cechach temperamentu rozumianych jako mechanizmy regulujące poziom pobudzenia jednostki w związku z jej zapotrzebowaniem na stymulację, w relacji z otoczeniem. Zgodnie z tą teorią temperament obejmuje podstawowe względnie stałe cechy osobowości odnoszące się do formalnych cech zachowania (energetyczne i czasowe). Poziom energetyczny opisywany jest przez dwie cechy: a) reaktywność- przejawia się we względnie stałej i charakterystycznej dla danej jednostki intensywności reakcji i determinowane jest przez: *wrażliwość sensoryczną *wrażliwość emocjonalną, *odporność emocjonalną, *wytrzymałość na zmęczenie i dystraktory (bardzo silnie zakłócające bodźce); b) aktywność- mierzona ilością i zakresem podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej: *organizmy wysokoreaktywne podejmują działania pośrednie, które mają je zabezpieczyć przed nadmierną ilością stymulacji (boją się reagować, silne emocje), *organizmy niskoreaktywne- potrzebują dużej stymulacji. Reakcje na stres wynikają z niedoboru lub nadmiaru bodźców: *org. wysokoreaktywne- znoszą stres wynikający z niedoboru bodźców, *org. niskoreaktywne- znoszą przeciążenia. Aspekt czasowy opisywany jest przez: *szybkość reakcji- czas między zadziałaniem bodźca, a reakcją na ten bodziec, *tempo- ujawnia się w rytmicznych jednostkach ilości czynności na jednostkę czasu, *trwałość reakcji- czas trwania reakcji oraz liczba powtarzanych reakcji po zaprzestaniu oddziaływania bodźca, *ruchliwość- zdolność przestawiania się z jednej czynności na drugą w zależności od zmian otoczenia. Założenia RTT: *cechy temperamentu wykazują podatność na zmiany pod wpływem środowiska, *temperament jest pierwotnie biologicznie zdeterminowany, *cechy temperamentu podlegają zmianą o charakterze rozwojowym w trakcie ortogenezy. Agresja: *zachowanie celowe mające wywołać szkodę innemu osobnikowi, *groźba lub próba fizycznego naruszenia integralności lub wolności drugiego osobnika, *stan reaktywności charakteryzujący się zwiększonym prawdopodobieństwem wywołania agresji. Teoria agresji wrodzonej- agresja działa jak większość popędów. Energia popędu kumuluje się i wtedy dochodzi do agresji (ich funkcją jest zmniejszenie poziomu napięcia popędowego). Tłumienie agresji prowadzi do patologii i zaburzenia wewnętrznej równowagi organizmu. Zachowanie agresywne jest zachowaniem naturalnym korzystnym i pobudzającym układ nerwowy - przynoszącym satysfakcję. Zachowanie agresywne są zrytualizowane i charakterystyczne dla danego gatunku. Cele udanych zachowań agresywnych przeciwko własnemu gatunkowi: *pełniejsze wykorzystanie zasobów środowiska, *dostęp do pożywienia, *schronienie, *obrona własnego terytorium, *obrona potomstwa. Formy agresji: *pozytywna- w aspekcie zaspokojenia potrzeb organizmu, *negatywna- związana z długotrwałym stresem, nieodpowiednimi warunkami bytowymi. Agresja w samoobronie: *dyszenie, *rozszerzenie źrenic, *wzrost tętna, *pocenie się, *oddawanie moczu, kału. Aspekty praktyczne badań etologicznych: 1) Metody oceny pobudliwości nerwowej konia - test lękliwości; 2) Metoda oceny procesów zapamiętywania i szybkości uczenia się - labirynt. Cechy temperamentu są różne w różnych dziedzinach: dzielność wyścigowa, wydajność w pracy, wskaźnik rozrodu, zużycie paszy. Skala intensywności badań na kręgowcach. Przy jej określeniu uwzględnia się: *gatunek zwierzęcia, *zastosowanie humanitarnej śmierci, *możliwość kompensacji cierpień w przypadku inwazyjnych doświadczeń. Stopień I - procedury nieinwazyjne: *zwierzęta nie są narażane na cierpienie lub uszczerbek na zdrowiu, *badania behawioralne. Zachowanie dobrostanu, bezpieczeństwo, humanitarne traktowanie. Stopień II - procedury powoduja lekki chwilowy ból, stres lub długotrwaly lekki dyskomfort, w szczególności: *chwilowe unieruchomienie, *pobieranie krwi, *iniekcje, *uśmiercanie metodami standardowymi, które powodują natychmiastowe wyłączenie świadomości, *głęboka narkoza. Zachowanie dobrostanu odpowiednio przeszkolony personel. Stopień III - procedury powodujące umiarkowany ból, stres: *wprowadzanie drenu, *drobne zabiegi po znieczuleniu, *wstrzyknięcie dosercowe, *unieruchomienie na 15-60 min. bez znieczulenia. Zachowanie dobrostanu, bezpieczeństwo, humanitarne traktowanie, przeszkolony personel. Uzasadnienie narażenia zwierząt na ból, stres. Stopień IV - silny ból, stres, nieodwracalne uszkodzenie ciała i funkcji psychicznych: *przywracanie do świadomości i utrzymanie przy życiu zwierząt okaleczonych po poważnych operacjach, *testy toksykologiczne i wywoływanie śmiertelnych chorób, *wywoływanie zaburzeń organizacji czuciowo - ruchowej i ciężkich zaburzeń psychicznych, *wielogodzinne unieruchamianie. Warunki dopuszczenia jak w I, II, III + uzasadnienie narażania zwierząt na ostre cierpienia, kalectwa bez rekompensaty. Stopień V - niedopuszczalne procedury powodujące skrajne cierpienia: *zadawanie ran bez znieczulenia, *doprowadzenie do śmierci przez zatrucie, odwodnienie, *wywołanie psychoz, *prowadzące do kalectwa i śmierci. Zezwala się tylko w bezwzględnie niezbędnych przypadkach. Wędrówki ptaków i orientacja w przestrzeni. Naturalne punkty orientacyjne: rzeki góry, położenie słońca na niebie, Gwiazda Polarna, magnetyzm ziemski. Hematyt - w mózgu lub w dziobie - umożliwia orientację z wykorzystaniem pola magnetycznego. Niektóre gatunki orientują się na podstawie zapachu lub doświadczenia. Wędrówka pętlowa - polega na tym że trasa przelotu wiosennego ptaków jest inna niż trasa przelotu jesiennego. Wędrówka pierzeniowa - związane z pierzeniem w trakcie którego ptak traci zdolność latania. W tym celu przemieszczają się na obszary z obfitą roślinnością lub wyspy. Odbywa się w kierunku przeciwnym niż zimowa. Bariera wędrówkowa - uniemożliwiają wędrówkę (oceany, góry, pustynie) Czynniki decydujące o podejmowaniu wędrówek: a) zewnętrzne: *długość dnia i nocy, *temperatura i związane z tym możliwości zdobywania pokarmu; b) wewnętrzne: *rozród. Większość wędrówek odbywa się w kierunku północ - południe. Na zimowiskach nie dochodzi do rozrodu nawet gdy panują warunki takie same jak na terenach lęgowych. Wędrówka - związana z pora roku, dalekodystansowe przemieszczają się pomiędzy lęgowiskiem a zimowiskiem. Dyspersja- przemieszczanie się osobników pomiędzy populacjami, w wyniku której dany osobnik przyłącza się do innej części populacji. Tendencje do wędrowania: *osiadłe (kuropatwy), *częściowo wędrowne - część osobników odlatuje, część pozostaje, *w pełni wędrowne- wszystkie osobniki opuszczają lęgowiska na zimę, *inwazyjne- opuszczanie miejsc lęgowych na zimę nieregularnie, dalekodystansowe wędrówki wymuszone brakiem pożywienia. Czynniki mobilizujące ptaki do wędrówek: *niepokój migracyjny- stan związany ze zmianami metabolizmu, orientowanie ciała w kierunku wędrówki - silna potrzeba aby tam polecieć. Spowodowane zmianą długości dnia. Neurobiologia: *obejmuje badania dotyczące struktury, funkcji, rozwoju OUN w formach fizjologicznych i patologicznych, *łączy biologię, biochemię, farmakologie, anatomię, fizjologię, psychologię i elementy nauk medycznych. Badania neurobiologiczne: *aspekt poznawczy, *aspekt praktyczny (starzenie się społeczeństwa, choroby neurologiczne) Poziomy badań: *molekularny, komórkowy, biochemiczny, *systemowy i behawioralny- komórki nerwowe odbierają bodźce ze środowiska, przetwarzają je w impulsy sterujące poszczególnymi strukturami org., *poznawczy- jak układ nerwowy tworzy sieci odpowiadające za najbardziej skomplikowane przejawy zachowania się, *obliczeniowy- próby stworzenia modeli funkcjonowania komórek nerwowych (implanty ślimaka w uchu). Neurobiologia poznawcza - połączenie psychologii poznawczej z neurobiologią i metodami funkcjonalnego obrazowania mózgu. Celem neurobiologii jest: *wyjaśnienie zachowania jako funkcji aktywności mózgu, *zrozumienie jak mózg organizuje i instruuje pojedyncze neurony, oby zachowywać się sensownie, *odkrycie, w jaki sposób działanie neuronów jest modyfikowane przez środowisko, *zrozumienie biologicznych podstaw świadomości i procesów psychicznych. Tematyka badawcza: *badanie mózgu dla samego mózgu, *badanie mózgu jako systemu zarządzającego całym organizmem i jego zachowaniem. Badanie mózgu dla samego mózgu: *budowa substancji chemicznych z jakich utworzony jest mózg, *procesy nerwowe zachodzące w komórkach nerwowych, *interakcje komórek nerwowych z glejowymi. Badanie mózgu jako systemu zarządzającego: *odruchy rdzeniowe, *percepcja, *pamięć, *uczenie się. Kontrowersje w badaniach mózgu: 1) Etyka związana z wykorzystaniem inwazyjnych technik badawczych mózgu. Odnoszenie wyników badań prowadzonych na zwierzętach do mózgu człowieka. Teorie- pewne zjawiska są uniwersalne ale jedynie najbardziej elementarne kwestie z wyższych poziomów analizy, mogą przebiegać podobnie, badania przeprowadzane na gryzoniach nie są replikowane na wyższych ssakach. Metody obrazowania mózgu umożliwiają obserwację aktywności struktury żywego mózgu: *strukturalny rezonans magnetyczny, *funkcjonalny rezonans magnetyczny, *tomografia komputerowa. Neuropsychologia - subdyscyplina psychologii klinicznej która bada związki zachodzące pomiędzy tkanką nerwową mózgu, a jego funkcjami poznawczymi. W praktyce zajmuje się różnymi uszkodzeniami mózgu w warunkach klinicznych. Półkule mózgowe: a)lewa: *kieruje prawą stroną ciała, zapamiętuje informacje słowne, cyfry, *analiza, *działa sekwencyjne, *rozwiązuje zadania, *pamięta fakty, daty, kolory, gramatykę, ortografię; b)prawa: *kieruje lewą stroną ciała, *zapamiętuje informacje obrazowe, *synteza, *działa całościowo, *generuje sny, *rozróżnia. Fale mózgowe: *β- stan pelnego rozbudzenia, pełna świadomość, *α- stan gotowości i odprężenia, *theta- wczesna faza snu, przetwarzanie informacji, *delta- sen głęboki. Synapsy: *nerwowo-nerwowe, *nerwowo-mięśniowe, *nerwowo-gruczołowe, *synapsy elektryczne- neurony prawie się stykają, wędrówki jednej komórki do drugiej, *synapsa chemiczna- neuroprzekaźniki (mediatory). Zachowania komfortowe zwierząt- wszystkie kategorie behawioryzmu służące utrzymaniu zdrowia, dobrej kondycji i samopoczucia: *drapanie się w wyniku działania czynnika drażniącego skórę, *pielęgnacja piór - rozprowadzanie po powierzchni piór wydzieliny gruczołu kuprowego, *kąpiele błotne, wodne, piaskowe- chłodzenie ciała, pozbycie się pasożytów, *linienie, *ziewanie, przeciąganie się, *oblizywanie się, *utrzymanie odpowiedniej temperatury ciała. Zachowania komfortowe występują tez w kontekście społecznym Wzajemna pielęgnacja sierści poprawia nastrój i wzmacnia więź między osobnikami. Mimetyzm- upodobanie się niektórych gatunków kształtem, barwa, deseniem na powierzchni ciła otaczającego środowiska, stanowiące formę przystosowania się ochronnego tych gatunków. Mimika- polega na upodobaniu się pod względem kształtów i ubarwienia zwierzęcia bezbronnego do gatunku groźnego.