12. Wątki autobiograficzne i autotematyczne w twórczości polskich romantyków.
AUTOBIOGRAFIZM
Forma pamiętnika - prozatorska narracja o wydarzeniach, w których autor bierze udział;
w przeciwieństwie do dziennika pamiętnik mówi o wydarzeniach z odległej perspektywy czasowej: czas narracji rzutuje na wybór faktów i na sposób ich ujęcia (zwykle chronologiczny, czasem tematyczny). Najważniejszą postacią jest autor, to jego wrażenia, przeżycia są eksponowane, nadając relacji pamiętnikarskiej charakter autobiograficzny. Przykłady:
„Trzy po trzy” A. Fredry (1844-1846; wyd. 1880) - wspomnienia lat młodości, zwłaszcza służby wojskowej w armii Księstwa Warszawskiego w l. 1809-1814; opis ludzkich portretów i perypetii na tle walk pod dowództwem Napoleona (nie gloryfikował go, pokazał tragedię odwrotu spod Moskwy); gawędziarski styl, dygresje, humor, ironia - pogłos sternizmu
Ocalałe fragmenty pamiętnika J. Słowackiego z lat 1831-1832 - eksponowanie przeżyć, wrażeń podmiotu
"Opis życia wieśniaka polskiego" Kazimierza Deczyńskiego (został wydany jako "Żywot chłopa polskiego na początku XIX stulecia" w 1907 roku). Za tę książkę był krytykowany przez środowisko emigracyjne, gdyż wyrażał się w niej negatywnie
o powstaniu listopadowym. Jako syn chłopski twierdził, że chłopstwo polskie miało wręcz prawo podnieść rękę na krzywdzicieli - szlachtę polską. Naiwna wiara autora, że władze rosyjskie mogą być obrońcami chłopów przeciwko im polskim panom, zyskała mu opinię zdrajcy. Pamiętnik ten stał się kanwą powieści Leona Kruczkowskiego pt. "Kordian i cham"(1932).
Pamiętniki syberyjskie, np. Pamiętniki z pobytu na Syberii Rufina Piotrowskiego - opis przeżyć więziennych w Rosji, podróży na Sybir, pobytu na katordze, udanej ucieczki i szczęśliwego powrotu do Francji; rozgłos (tłumaczenia na wiele języków) zapewniła tym pamiętnikom niezwykłość wydarzeń (brawurowa ucieczka), świeżość przedmiotu, szczegółowość relacji - Piotrowski ukształtował sposób opisywania egzystencji zesłańca/więźnia, uczuć człowieka przymusowo wyizolowanego ze społeczności ludzkiej.
Listy - w romantyzmie była bardzo rozwinięta kultura korespondowania; wyróżnia się kilka typów korespondencji: konfesyjna (list jako rozmowa serc, wyznanie uczuć, duchowa spowiedź; nosi cechy literackie: kreuje osobowość nadawcy, analizuje stany uczuć, tworzy literacki język uczuć niefabularna odmiana prozy psychologicznej; np. listy Słowackiego do matki, Krasińskiego do Delfiny Potockiej), dysertacyjna (tematy filozoficzno-moralne lub historiozoficzne; poch. z antyku, popularne w Oświeceniu, romantyzm zrobił z niej narzędzie dociekań filozoficznych i polemik światopoglądowych; np. Krasiński), utylitarna (nastawiona na przekaz informacyjny; świadoma separacja listu od literatury, np. Kraszewski). Inną formą były tzw. listy literackie, adresowane do konkretnej osoby, ale przeznaczone do opublikowania (np. listy dedykacyjne Słowackiego do Krasińskiego, opublikowane w roli słowa wstępnego do Balladyny i Lilli Wenedy).
Przykłady:
Listy Mickiewicza - jego korespondencja wynika z rytmu jego biografii, choć jest pozbawiona cech kreowania przez piszącego biografii literackiej; w młodości pisał głównie do przyjaciół z kręgu filomatów i filaretów, od lat 40. do towiańczyków (głównie do Towiańskiego). Wśród nielicznych listów do kobiet nie ma listów intymnych, jednak można wyczuć ton konfesyjności, duchowej bliskości. Miłości czy wrażeń z podróży Mickiewicz nie opisywał w listach, a w utworach (jak sam przyznał w liście do Lelewela). Poza problematyką filomacką i towiańską Mickiewicz pisał
w listach o wrażeniach z pracy jako profesora literatury łacińskiej w Lozannie („żrę tedy łacinę, a pluję francuszczyzną”), słowiańskiej w College de France, o swoim (negatywnym) stosunku do emigracji, o poglądach na cywilizację Zachodu, niechęci do wielkomiejskiego Paryża, o kondycji finansowej swojej rodziny, chorobie psychicznej żony, o polskim życiu familijnym (menu). Nie skarżył się jednak
w listach. Mimo woli zamieścił nieco uwag dot. swojej twórczości, z których wynika, że cenił najwyżej Dziady; wspominał też o pisaniu Dziadów i Pana Tadeusza.
Listy Słowackiego - decydującą rolę odgrywa w nich adresat, wyróżniają się najliczniejsze (ponad 130) listy do matki, w których stara się sprostać jej oczekiwaniom, bierze pod uwagę jej uczuciowość, kulturę, upodobania, wyobrażenia o synu, możliwość wpływu rosyjskiego w dużej mierze są to listy literackie; dzielą się na 3 style korespondencyjne: reportażowo - opisowy, dominujący w listach
z początków pobytu na emigracji, gdy traktował siebie jako turystę, nie wygnańca, bardzo szczegółowe opisy miejsc, ludzi, strojów itp., np. opis wycieczki górskiej; liryczno - emocjonalny, nadawca nie jest już podróżnikiem zwiedzającym świat, lecz emigrantem, tęskniącym za ojczyzną i matką, Słowacki kształtował się w nich jako dandysa, zaś matkę w obiekt emocjonalnej adoracji - Najdroższą; filozoficzno - dydaktyczny, po przyjęciu „nowej wiary” towianistycznej (i po przełomie mistycznym), list jako „przelewanie ducha”.
Listy Krasińskiego - ponad 3500 zwykle obszernych listów!; dzielą się głównie na konfesyjne (do Delfiny Potockiej) i filozoficzne (do Augusta Cieszkowskiego
i Bronisława Trentowskiego). Korespondencję z Lubomirskim można traktować jak obyczajowy dokument towarzyskiego życia młodzieńców z wyższych sfer.
Rozłączenie J. Słowackiego - wiersz w formie listu poetyckiego, którego adresatem jest pozostawiona w kraju matka poety; powstał latem 1835 roku nad szwajcarskim jeziorem Leman; utwór wyraża smutek i tęsknotę za rodzimym domem i matką, poeta stara się jej ukazać piękno obserwowanego przez siebie krajobrazu, lecz wie, że to niemożliwe (on zna przestrzeń otaczającą matkę, ale ona - mimo licznych korespondencji - jego otoczenia). W widoku wieczornej gwiazdy poeta widzi wspólne cechy krajobrazu szwajcarskiego
i rodzimego (porównuje gwiazdę do anioła stróża). Na końcu poeta wyraża żal nad losem tułacza, skazanego na utratę kontaktu z bliskimi.
Beniowski J. Słowackiego (1840-1846) - nieukończony poemat dygresyjny; część z wątków poruszanych w nim przez Słowackiego ma charakter osobisty, np.: wspomnienia o osobach
i wydarzeniach opuszczonej krainy lat dziecinnych, krytyczna ocena politycznych zjawisk obecnych wśród emigracji, określenie swojego stanowiska wobec Mickiewicza
i nieprzychylnych mu krytyków literackich „Bądź zdrów! - A tak się żegnają nie wrogi,// Lecz dwa na słońcach swych przeciwnych - Bogi.” - tworzenie swojej autokreacji; przyznanie sobie zwycięstwa w rządzie dusz („lud pójdzie ze mną”). Z powodu fałszywych, urażających dumę Słowackiego informacji w prasie o uczcie u Eustachego Januszkiewicza (wydanej na cześć Mickiewicza, z okazji jego nominacji na profesora College de France - jakoby Słowacki upokorzył się przed Mickiewiczem, który miał mu zarzucić, że nie jest poetą) i braku oczekiwanego sprostowania ze strony Mickiewicza, Słowacki zamieścił w Beniowskim wiele aluzji do niechlubnej uczty, zaś Mickiewiczowi zarzucił słowianofilstwo, prowadzące w ostatecznym efekcie do ugody z caratem.
Wątki te pozwalają odkryć skomplikowaną sylwetkę emocjonalną polskiego romantyka skazanego na emigracyjną tułaczkę, prezentując romantyczne sposoby przeżywania świata
i wyrażania uczuć.
Ciekawostka: Po ośmieszeniu w Beniowskim szydzącego z Balladyny krytyka Stanisława Ropelewskiego, Słowacki został wyzwany przez niego na pojedynek, jednak krytyk
w ostatniej chwili stchórzył.
Godzina myśli J. Słowackiego (1832, pierwodruk 1833) - poeta snuje w tym poemacie refleksję nad dziejami przyjaźni z Ludwikiem Spitznaglem, który w młodym wieku popełnił samobójstwo (postać ta przywołana też była w pierwszych wersach Kordiana) oraz nieodwzajemnionej miłości do Ludwiki Śniadeckiej, córki profesora Uniwersytetu Wileńskiego, kolegi ojca poety.
Exegi munimentum aere perennius… (z Horacjusza) A. Mickiewicza (powstał w 1833, pierwodruk 1861) - patrz opis w wątkach autotematycznych - Mickiewicz wspomina
o popularności swoich dzieł, jednak żartobliwie zaznacza, że jego utwory z zasady są czytane przez niższe warstwy społeczne i tylko wyjątkowo - przez mieszkańców dworów
Wątek działalności Filomatów, Filaretów i słynnego procesu - atmosferę panującą w tych stowarzyszeniach wielu ich członków opisywało w swych wierszach, m.in. Mickiewicz w „Już się z pogodnych niebios…” (1818), „Hej, radością oczy błyszczą” (1819), „Pieśń filaretów” (1820); wiosną 1822 roku władze uniwersyteckie zarządziły śledztwo (prowadził je wysłannik carski, senator Nikołaj Nowosilcow, który przyjechał specjalnie do Wilna z Warszawy) w sprawie Filomatów i Filaretów w 1823, po manifestacjach młodzieży 3 maja, władze rozpoczęły aresztowania. Oskarżono o prowadzenie działań antyrządowych 108 osób, z czego na dwie osoby (Zan, Czeczot) wydano wyrok krótkoterminowego więzienia
i deportacji w głąb Rosji; kolejne osoby zostały przesiedlone (w tym Mickiewicz, Sobolewski, Jeżowski, Malewski, Pietraszkiewicz). Innych oddano pod nadzór policyjny.
Do tej sytuacji nawiązuje Mickiewicz w III części Dziadów (Drezno, wiosna 1832):
- Przedmowa - autor nakreślił w niej obraz prześladowań, jakim podawane były litewskie dzieci i młodzież. Działania senatora Nowosilcowa (zamykanie szkół, zsyłki uczniów
i nauczycieli na Syberię, wtrącenia do więzień) porównuje Mickiewicz do prześladowań chrześcijan w początkach tysiąclecia.
- Dedykacja - skierowana do Jana Sobolewskiego, Cypriana Daszkiewicza, Feliksa Kułakowskiego oraz innych przyjaciół ze związku filomatów i filaretów, którzy dla autora stali się symbolami męczeństwa dla dobra narodowej sprawy. Byli oni nie tylko prześladowani za swój patriotyzm, ale przede wszystkim pozbawiono ich łączności z krajem, wywożąc do Moskwy, Petersburga czy Archangielska.
- Scena więzienna - Mickiewicz przedstawia w niej przyjaciół ze związku filomatów
i filaretów
- Do Przyjaciół Moskali - dedykuje Mickiewicz poznanym w czasie pobytu w Rosji przyjaciołom, Rosjanom, którzy również są ofiarami carskiej polityki.
Dziadów cz. IV A. Mickiewicza (1823, Wilno - wraz z II częścią Dziadów opublikowane zostały w drugim tomie Poezyj) - historię miłości Gustawa łączy się z nieszczęśliwą miłością Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny (poznanej w 1818 r. w Tuhanowicach), która wyszła w 1821 r. za namową rodziców za hr. Wawrzyńca Puttkamera; to tu Gustaw mówi słynne „Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto! Postaci twojej zazdroszczą anieli, A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!... Przebóg! tak ciebie oślepiło złoto! I honorów świecąca bańka, wewnątrz pusta”. (myślę, że nie ma potrzeby dokładniejszego opisywania całej sytuacji )
Liryki lozańskie A. Mickiewicza - powstały w czasie pobytu Mickiewicza w Lozannie (Szwajcaria) w l. 1839-1840. Należą do nich m.in.: „Snuć miłość…”, „Nad wodą wielką
i czystą…”, „Gdy tu mój trup…”, „Polały się łzy me czyste, rzęsiste…”. Są to utwory nostalgiczne, odnoszące się do przeszłości, wyrażają tęsknotę poety za utraconą arkadią domu rodzinnego, podkreślają uczucie osamotnienia i wyobcowania.
Sonety krymskie A. Mickiewicza (1825, wyd. 1826) - cykl 18 sonetów powstałych w czasie wycieczki poety na Krym; poeta opisuje w nich obserwowaną przyrodę (nie będę opisywać dokładnie tego cyklu, gdyż bardziej pasuje do romantycznego podróżopisarstwa, pyt. 19).
Sonety odeskie A. Mickiewicza (1825-1826) - utwory powstały w większości w Odessie i w Moskwie; poeta nawiązuje do sonetów Petrarki, swoje adresował do Karoliny Sobańskiej;
o wątkach autobiograficznych świadczy przywołanie spotykanych przez poetę uwodzicielskich piękności, czy choćby ewolucja podmiotu lirycznego. Skromny, ubogi poeta, rzucony w bogaty świat salonów, początkowo jest zauroczony uczuciem do pięknej kobiety, splendorem świata arystokracji, stopniowo odkrywa jednak salonową grę. Budzi to w nim sarkazm i krytyczną ocenę salonowych uwodzicielek.
„Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem” A. Mickiewicza (1834) - opis środowiska średniozamożnej szlachty jest poetyckim obrazem wspomnień Mickiewicza z dzieciństwa. Zgodność faktów przytoczonych w utworze z rzeczywistością jest tak dalece posunięta, że nawet jeden
z głównych bohaterów epopei, Soplica, nosi nazwisko autentycznego szlachcica, który najpierw wiódł spór z ojcem poety, a potem był jego długoletnim przyjacielem. Z czasów młodzieńczych poety pochodzi także umieszczony w utworze opis przemarszu wojsk napoleońskich przez ziemie polskie (Mickiewicz miał wtedy 14 lat). W "Panu Tadeuszu" wyraża poeta swoją ogromną tęsknotę za tym na zawsze utraconym światem, który pozostawił na Litwie. Jego miłość do ojczyzny widać choćby w inwokacji:
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
jak również w najdrobniejszych opisach przyrody, zjawisk, obyczajów. W liście "Do Joachima Lelewela" mówi:
A tam gdzie się obrócisz, z każdej widać strony
Żeś znad Niemna, żeś Polak, mieszkaniec Europy.
Określił w ten sposób swoją przynależność do trzech zbiorowości: ojczyzny domowej, ojczyzny politycznej i kręgu kultury zachodnioeuropejskiej. Ta ojczyzna domowa to właśnie świat żywcem przeniesiony do "Pana Tadeusza".
Historia szlachecka to jednak nie tylko obrazy zapamiętane z dzieciństwa. Można się w niej doszukać również pewnych podobieństw do dworków wielkopolskich, w których przebywał Mickiewicz w czasie Powstania Listopadowego. Fragmenty opisanego krajobrazu, roślinności, np. drzew, bardziej przypominają swym charakterem zachodnie rubieże Polski niż nadniemeńską Litwę.
AUTOTEMATYZM
C.K. Norwid Cykl Vademecum:
„Ogólniki” - wiersz o charakterze programowym, otwierający cykl „Vade-mecum”; mówi
o dojrzewaniu poetyckiego talentu; poeta wprowadza podwójną paralelę między twórczością a zjawiskami przyrody. Przyrównuje ją do rytmu pór roku, jednocześnie do odkrywania prawd naukowych (odkrycie kulistości ziemi i późniejsza o 170 lat korekta tego odkrycia). Dojrzałość poetycka (jej owocem jest Vade-mecum - pisany w późnym okresie życia Norwida) polega na dokładności opisywania świata. „Rzecz” (tu: idea poetycka, zamysł, sens) ma poprzez słowo uchwycić prawdziwy obraz świata. Prawdziwość tę osiąga się za pomocą „przyległości” słowa i idei - formy i treści.
„Klaskaniem mając obrzękłe prawice..” - propagowanie idei sądu potomnych, którzy będą mogli obiektywnie spojrzeć na jego literaturę (i ją docenić)
„Ciemność” - Norwid potępia tu czytelników szukających łatwych, rozrywkowych tekstów oraz krytyków takie teksty polecających. Wymaga od czytelnika samodzielności myślenia, intelektualnego wysiłku, porównywalnego z wysiłkiem wierzącego, który poprzez modlitwę, w mistycznym uniesieniu, pragnie dotrzeć do Boga. Twierdził, że tylko taki odbiorca, zdolny pokonać ziemskie ograniczenia - może poznać prawdę, czyli określić sens poetyckiego przesłania.
„Promethidion” C.K. Norwida - składa się z dwóch dialogów pisanych wierszem: Bogumił. Dialog, w którym jest rzecz o sztuce i stanowisku sztuki. Jako forma i Wiesław. Dialog,
w którym jest rzecz o prawdzie, jej promieniach i duchu. Jako treść. - manifest walki o nową sztukę i o nowy model patriotyzmu. Nowa sztuka miała nawiązywać do antyku, być sztuką ludową, bronić prawdy objawionej w Piśmie Świętym (motyw krzyża w mottcie do Bogumiła i w Epilogu) oraz wynikać z „pracy ducha” (pracy nad sumieniem rozpoznającym prawdę objawienia). Idealne połączenie prawdy, pierwiastków uniwersalnych, narodowych
i ludowych widzi Norwid w twórczości Chopina.
„Beniowski” J. Słowackiego (1840-1846) - nieukończony poemat dygresyjny; wśród licznych improwizacji poetyckich pojawiają się wypowiedzi o charakterze autotematycznym, ujawniające warsztat poetycki, dystans wobec tematycznych i gatunkowych wyznaczników, ironicznie szydzi z wyjątkowości uprawnień wieszcza.
Testament mój J. Słowackiego (1839-1840; wyd. 1857) - jeden z najbardziej znanych wierszy programowych poety; rozgoryczony nieprzychylnymi opiniami emigracyjnych krytyków (próba ośmieszenia Balladyny) ukazał w nim swój ówczesny nastrój, kreśląc obraz poetyckiej misji; jest to rodzaj wiersza-testamentu poetyckiego (wzorem Exegi monumentum Horacego). Słowacki w elegijnej tonacji zapowiada swą śmierć i zaprasza przyjaciół na ucztę pożegnalną. Mówi o swojej odrębności, niezrozumieniu przez środowisko, w którym żyje. Podobnie jak Horacy, Słowacki twierdzi, że stworzył sobie posąg twardszy niż ze spiżu - poezję. Ma ona wymiar duchowy, jest „siłą fatalną”, która może przekształcić rodaków ze zwykłych zjadaczy w nosicieli idei (domyślnie niepodległości), a nawet w ofiary walki
o wolność („A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,// Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!”).
Exegi munimentum aere perennius… (z Horacjusza) A. Mickiewicza (powstał w 1833, pierwodruk 1861) - tytuł znaczy Wzniosłem twierdzę trwalszą od spiżu i jest oczywistym nawiązaniem do słynnego Exegi monumentum aere perennius… (Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu); podobnie jak Horacy, Mickiewicz głosi apoteozę twórczości poetyckiej, zdolnej przetrwać zawieruchy historii, w przeciwieństwie do zabytków kultury materialnej, ulegającej w takich chwilach zniszczeniu. Mickiewicz zastąpił jednak określenie „pomnik” „twierdzą”. Jest to zmiana znacząca - utożsamianie twórczości poetyckiej
z twierdzą nawiązuje do Księgi Jeremiasza, gdzie Bóg, powołując proroka, głosiciela słów nadziei wśród przebywającego na wygnaniu w Babilonie ludu Izraela, określa go mianem „twierdzy” („A oto Ja czynię cię dzisiaj twierdzą warowną, kolumną ze stali i murem spiżowym przeciw całej ziemi…” (Jer 1, 18).
Utwór ten mówi o mocy słowa poetyckiego, zdolnego przetrwać przeciwności losu, klęski historyczne, takie jak złupienie Wawelu przez Prusaków i jego dewastacja przez Austriaków czy zniszczenie muzeum w Puławach przez Rosjan.
Nad wodą wielką i czystą A. Mickiewicza (z cyklu liryków lozańskich) - o roli poety:
Skałom trzeba stać i grozić,
Obłokom deszcze przewozić,
Błyskawicom grzmieć i ginąć,
Mnie płynąć, płynąć i płynąć