Epoki literackie i formacje kulturowe.

03.10.2008

Temat: Czy możliwa jest globalna charakterystyka literatury polskiej XX wieku?

Pod koniec XX wieku naukowcy chcą przemodelowania tej charakterystyki. Jest ona zbyt posegmentowana, podzielona na okresy i podokresy. Zasłania procesy literackie, które często mają ukryty byt. Tendencja - badaczy.

Problemy periodyzacji.

Dzielenie `żywego' strumienia na odcinki. Akt arbitralnej decyzji. Po co? By ułatwić śledzenie pewnych zjawisk. Odrodzenie ich w segmentach czasu. W miarę zamknięte odcinki, umowny zabieg.

Zasada periodyzacji.

- historyczna- kryteria podziału literatury XX wieku,

daty historyczne:

1918 - pierwsza data, początek II RP, odzyskanie niepodległości, data konwencjonalna. Nie przerywa procesów literackich zaczętych wcześniej - pisarze drugiego pokolenia Młodej Polski. Żeromski, Staff, Nałkowska, Boy-Żeleński, Jeżykowski - pisarze 20-lecia międzywojennego, ale ich genologia tkwi w Młodej Polsce.

Dzieła - odpowiadają na ważne wydarzenia historyczne. Tzw. literatura okolicznościowa - utwory pod wrażeniem chwili. Utwory, które pozostają, z dystansu historycznego. (Powieść I wojny światowej - „Sól ziemi” Józef Wittlin ).

Konwencjonalność dat historycznych. Literatura zrzuca z siebie ciężar dotychczasowych funkcji. Przestaje realizować pewna misję.

- zmiana w zakresie instytucji - odpowiedzialność za losy narodu:

„Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada” Słonimski

- zmiana w zakresie roli pisarza - Zawodowy Związek Literatów Polskich. Pisarstwo zawodem - nie misją.

Nie ma cenzury - ma ona inny charakter.

Symboliczny powrót do Europy.

Pokolenie urodzone w czasie niepodległości - pokolenie wojenne:

Tadeusz Konwicki

Krzysztof Kamil Baczyński

Tadeusz Gajcy

Tadeusz Różewicz.

„20-lecie międzywojenne” - podręcznik - Jerzy Kwiatkowski.

Literatura 20-lecia międzywojennego.

1918 - 1939 - nie ma swojej nazwy, takiej jak romantyzm czy pozytywizm.

Niektórzy autorzy próbowali je nazwać:

K. Czechowski - od 1884 - 1934 (50-lecie) - Ekspresjonizm i neorealizm, 1936 - próba syntezy Walka o nowy realizm.

Syntezy powojenne - zrezygnowano z tych nazw.

Iblowski - Literatura polska 1918 - 1975

Okresy:

1918 - 1932

1933 - 1944 /żaden nie ma nazwy

1045 - 1975

Skąd rezerwa do nazw? Problematyka prądów literackich. Periodyzacja odwołuje się tylko do głównych prądów. W 20-leciu nie ma jednego dominującego prądu, jest wielkoprądowy. Ma wiele tendencji. Niechęć do używania nazw prądowych, potem też tak jest.

1945 - podręczniki rezygnują z nazw prądowych.

1. Nasiłowska - 30-lecie 1914-1944

Z. Jarosiński - Literatura lat '45 - `75

Władysław Maciąg (1969) - Literatura polski ludowej '44-'64

Dzielono na dwie dekady:

Kwiatkowski dzielił na podokresy, różne gatunki twórczości - inaczej się rozwija proza, inaczej poezja; tendencja do kawałkowania.

1. dekada jasna

2. dekada ciemna - niezadowolenie, radykalizm społeczny, 1932 kryzys światowy.

1939 - 45 daty konwencjonalne. Niczego nie przerywają (procesów literackich). Literatura 20-lecia nie kończy się na '39 tylko w '45. II RP nie kończy się w '39 tylko w '45.

1946 - niemożność publikowania w latach okupacji. Dzieła wyszły po wojnie

'45 - '55 - utwory powstałe w latach wojny mówią o wojnie.

Literatura czasów wojny.

Wrzesień '39 - data symboliczna

'45 - data historyczna /traktowane osobno

ważne w historii narodu polskiego.

Temat: PRL. „Literatura Polski Ludowej”. Maciąg.

Konstytucja 1952. nowy ustrój - komunistyczny - ma wpływ na literaturę. Narzucony siłą, fakt traktowany jako interwencje zewnętrzną.

Państwo suwerenne czy z ograniczona suwerennością? Pisarze, którzy umieli znaleźć sobie niszę, w życiu, autonomia pisarska. Literatura się nie zmienia. Nie tzw. przełomów literackich. Jakie warunki muszą być by to się dokonało? Literatura - instytucja kontrolowana przez władzę. Dokładnie.

Socrealizm. Styczeń '49. wykorzystywanie przez ustrój. Cenzura. Zmiana oblicza literatury PRL-u. Wszechmocna troska ze strony państwa. Wewnętrzne rozbicie środowiska pisarskiego. Ciągłe wstrząsy polityczne obejmują także życie publiczne. Ma to wyraźny wpływ na literaturę.

Daty historyczne:

1948 15 XII - polityczne zjednoczenie partii, utwierdzenie systemu komunistycznego w Polsce. Pozyskanie społeczeństwa, pierwszym prezydentem zostaje Bolesław Bierut (procesja na Boże Ciało). Gesty inne światło na rząd.

1949 - realizm socjalistyczny - poparcie ze strony władzy, nie przyjął się do końca.

1953 - śmierć Stalina.

Odwilż.

1955 - poemat Ważyka. (Poemat dla dorosłych)

1956 październik (jak wrzesień '39) - przełom, który rozpalił i zgasił nadzieję, szybko.

1968 marzec - inscenizacja „Dziadów” Mickiewicza, rozruchy studenckie, antysemityzm. Nowa generacja pisarzy - pokolenie '68 (Nowa Fala - Barańczak, Zagajewski).

1970 - wybrzeże

połowa lat 70-tych - '75-'76 - podręczniki, umowna data, rozruchy w Polsce, po raz pierwszy ujawnia się opozycja demokratyczna.

1976 - Komitet Obrony Robotników; drugi obieg, poza ingerencją cenzury. Literatura podziemna, konspiracyjna. „Zapis”, czasopismo „Puls” (zapisy cenzury, zapisanie tego co się dzieje w Polsce). Wydania drugoobiegowe - czasopisma, książki, teksty pisarzy emigracyjnych. Zatarcie podziału - literatura krajowa i emigracyjna.

Solidarność.

lata 80-te - stan wojenny, bujny rozkwit literatury drugoobiegowej.

1989 - przełom literacki, zmiana oblicza literatury. Nie ma cenzury. Upadek ustroju. Nowy ustrój - kapitalizm. Istotna zmiana.

Nowa generacja pisarzy.

Kazimierz Wyka - pisarze mają własny kapitał doświadczeń. Gust publiczności literackiej.

Pokolenie Brulion - pisarze, którzy mają wizję literacką po upadku komunizmu. Niechętni opozycji, tworzą literaturę dla siebie.

Wszelkie zabiegi periodyzacyjne mają charakter umowny. Kawałkowanie procesu literackiego na etapy, okresy itp., budzi niedosyt. To co jest istotne w literaturze jest ukryte głębiej.

Kiedy zachodzi przełom? Gdy mówią o tym krytycy, gdy jest wybitny autor. Wtedy, gdy pozornie w literaturze jest cicho - jak w latach 60-tych - mała stabilizacja.

Przełomy czasami dokonują się w sposób niedostrzegalny. Głos publiczności zmienia się. Nowe narasta stopniowo, walka rozłożona na raty. Fakty.

Nie ma odpowiedzi: Jaka jest historia literatury? Są dwa stanowiska:

1. historia literatury jest częścią historii ogólnej (w/w periodyzacje),

2. literatura ma swoją własną historię - własne stadia i etapy.

17.10.2008

Temat: 20-lecie - tendencje do poszukiwania innego rodzaju - charakterystyka ówczesnej twórczości.

• K. Czachowski - „Neorealizm, ekspresjonizm” - zarzucono ten typ rozumowania. Dany okres literacki da się scharakteryzować przez dominującą tendencję literacką - prąd.

• L. Pomirowski - „Walka o nowy realizm” - synteza literatury, na czele której stoi realizm.

Po wojnie zrezygnowano z takich prób. Używano nazw:

- literatura 20-lecia międzywojennego /neutralne opisowe

- 20-lecie międzywojenne / nazwy

Zrezygnowano z nazw prądów „-izmów”. Współdziałanie, opozycja.

Jak poradzić sobie z całościową charakterystyką literatury polskiej XX wieku?

Prądowa charakterystyka.

† Młoda Polska - nazwanie pewnych objawów właściwym dziełom literackim kojarzonym z MP - młodopolszczyzna - tradycja, którą trzeba pokonać (wg pisarzy 20-lecia). Literatura drugorzędna, romansowa. Nie przystawała do „nowoczesnej” literatury. Chciano to odrzucić. Mimo, iż pisarze 20-lecia należeli do generacji Młodej Polski:

Moderniści:

I pokolenie 1860:

Kasprowicz Jan 1860 - 1926

Przybyszewski Stanisław Feliks 1868-1927

Przerwa-Tetmajer Kazimierz 1865-1940

Żeromski Stefan 1864-1925

Lange Antoni 1863-1929

Przesmycki Zenon „Miriam” 1861-1944 (minister II RP)

II pokolenie 1875:

Boy-Żeleński Tadeusz 1874-1941 (rozstrzelany, nadaje ton życiu literatury 20-lecia)

Staff Leopold 1878-1957

Irzykowski Karol 1873-1944

Berent Wacław 1873-1940

Leśmian Bolesław 1877-1937 /pogrobowcy MP

III pokolenie 1885:

Witkiewicz Stanisław Ignacy „Witkacy” 1885-1939

Nałkowska Zofia 1884-1954

Kaden-Bandrowski Juliusz 1885-1944

Jaworski R. 1883

MP odrzucana jako bagaż przeszłości. Lecz jej przedstawiciele żyją i tworzą w 20-leciu.

*symbolizm - twórczość Leśmiana i Staffa.

W latach 30-tych - problem symbolu - Józef Czechowicz. Symbol młodopolski. Pokolenie tzw. II Awangardy - Miłosz, Rymkiewicz, Zagórski.

Jastrun - tworzył symbolizm różny od tego młodopolskiego. Literatura lat 30-tych - neosymbolizm.

Skamandryci - Tuwim, Iwaszkiewicz, Słonimski

*estetyzm - debiut Iwaszkiewicza /wywodzą się z Młodej Polski

*parnasizm

*klasycyzm

Staff uklasyczniał Skamandrytów. Nazwy pewnych tendencji przeważały. Podręcznik Kwiatkowskiego:

dominanta - nie tylko prądy lecz i tendencje w literaturze 20-lecia. Zawsze pojawia się jedna tendencja, która spycha inne. Walka o prymat, pierwszeństwo.

*ekspresjonizm - epizod literacki przy czasopiśmie „Zdrój” (1917-1923) - krąg poznański. Ekspresjonizm Iwaszkiewicza „Dionizje”, Tytus Czyżewski (tendencje awangardowe), Chwistek, Kaden-Bandrowski (Generał Barcz), Józef Witlin Hymny 1919, Witkacy. Zbyt wiele miał egzemplifikacji.

*realizm - Pomirowski Walka o nowy realizm, walka pod hasłem realizmu. Rozmaicie rozumiane. Zdobyło uznanie od lat 30-tych.

Maria Dąbrowska - Noce i dnie - realizm ten jest kontynuacją tego XIX wiecznego. Powieść - rzeka, saga rodzinna.

Kaden-Bandrowski - naturalista, realista, nawiązywał do behawioryzmu - czysty opis zachowań bohaterów, nie ma opisu przeżyć.

Pomirowski - realizm psychologiczne (Freud), historyczny, ma wiele znaczeń. Bałagan terminologiczny, nowy realizm 1933 - grupa Przedmieście.

Literatura faktu - (bardziej dokument niż literatura), pisarz = reporter. Powieść obiektywna.

Nowa rzeczowość - Uniłowski Człowiek w oknie, Romański. Szczury.

Obszar psychologii - literatura kobieca - feminizm. Szelburg-Zarembina - młode kobiety, Krzywicka Pierwsza krew.

Walka w 20-leciu o realizm nie przynosi odpowiedzi. Także klasycyzm. Symbol, neosymbol odradza się. Klasycyzm w krytyce lat 30-tych nie ma nic wspólnego z tym młodopolskim. Kwiatkowski wyróżnia dwa klasycyzmy:

-jasny lata '20-te - z MP

-ciemny lata '30-te - niepokoje ludzi końca lat 30-tych, katastrofizm, itp.

Miłosz Trzy zimy.

Awangarda robi karierę po wojnie. '58 J. Brzękowski dzieje Awangardy szkic, synteza osiągnięć Awangardy - nie używali tego słowa: mówili inny.

Awangarda krakowska - Zwrotnica 23-24, 26-27; Peiper, Przyboś.

I Awangarda - Przyboś; II Awangarda - Czechowicz.

Spory o literaturę awangardową. W jakim stopniu poezja Czechowicza jest awangardowa?

Kamień - futurystyczne wpływy.

futuryzm

ekspresjonizm / AWANGARDA

formalizm

suprematyzm

Pojawia się później. Nie była dominantą. Awangarda.

Literatura wojny- literatura wojenna, przedłużenie 20-lecia.

Literatura wojny, okupacji, itp. poezja wojny - kontynuacja Awangardy - katastrofiści, Czechowicz. Kończy się.

Okres powojenny.

Od 1945 r. - nowy okres - czysto techniczne określenie - literatura powojenna polski ludowej.

Dyskusja na temat realizmu - Kuźnica 1945, lewicowa krytyka literatury. Program tego realizmu był nawoływaniem do nawiązań realizmu XIX.

Kazimierz Wyka Tragiczność, wina i realizm - realizm o jaki marzymy, jeśli ma wydać owoce nie powinien być zwrotem do XIX-wiecznej tradycji tylko do realizmu 20-lecia.

*realizm socjalistyczny - nazwa doktryny politycznej.

Po roku '56 kolejna walka o realizm przeciwstawi się wulgarnemu realizmowi socjalistycznemu. Pisanie o nowej rzeczywistości w inny sposób. '57 Roger Garaude Realizm bez granic (Picasso, Kafka, Proust - realiści).

Zgniły kapitalizm. Wielkie dyskusje. Na różnych etapach rozwoju literatury polski ludowej wraca w dyskusjach literackich. W pewnym momencie ma role dominanty. Po '56 odkłamanie rzeczywistości/literatury - otwarty realizm.

Awangarda po '56 - nabiera znaczenia, debiuty '56 Herbert, Harasymowicz, jej kontynuatorzy - Białoszewski, Grochowiak, Karpowicz. Lata 60-te nowe debiuty poetyckie. Dyskusja trwa między różnymi pokoleniami poetów.

Pokolenie '86 - odwołuje się do Peipera Nowa Fala - Krynicki Ryszard. Śmierć Przybosia w 1970 roku jest dla krytyków zamknięciem tradycji awangardowej. A. Trzebiński w latach wojny - ze śmiercią Czechowicza umarła liryka.

Dyskusja - twórczość Miłosza, połowa lat 70-tych, Błoński Bieguny poezji:

Przyboś	Miłosz
awangarda, oczyszczenie z tego co nie poetyckie, kontynuacja symbolizmu, idiom poetycki nieprzetłumaczalny na prozę, poezja laboratoryjna, zawężona	klasycyzm

Tadeusz Różewicz zrywa z tradycją awangardy. Cel poezji to mówić o tym co ważne jest dla człowieka, który przeżył wojnę. Awangarda nie przystaje do całościowego obrazu. Klasycyzm - konkurent awangardy od lat 60-tych.

Katastrofizm - esej Elliota Czas niepokoju antologia poetów amerykańskich i angielskich. Miłosz, Rymkiewicz eseje - Czym jest klasycyzm:

- wyraźne zerwanie z mitem Awangardy jako synonimem nowoczesności. Awangarda to bunt i ciągła rewizja. Repetycja - każdy poeta powtarza to co było, nie wymyśla nic nowego. Tradycja - wieczne teraz.

Ed i arcadia ego Elliot, Mandelsztam, Goethe cytat - wieczne tęsknoty poetów (Różewicz i Przybylski) - topos arkadii, marzenia o świecie idealnym, zawsze trwa jest wieczny.

Klasycyzm nabiera innego znaczenia. Lata 60-te to kontynuacja innego nurtu poezji. Adam Ważyk - surrealizm. Pokolenie Brulionu '86.

Ostatnie dekady XX wieku. Tendencje do zbiorczej nazwy literatury XX wieku. Awangarda, klasycyzm, realizm - są zbyt wieloznaczne, odcinkowe czasowo - za każdym razem inaczej rozumiane.

*modernizm - spory już nie mają żadnego znaczenia.

Miłosz Punkt widzenia czyli o tzw. II Awangardzie właściwie z perspektywy lat 60-tych spory między Skamandrytami a Awangardą nie mają znaczenia - tworzą to samo, różnice się zacierają.

modernism

modernisty / nowoczesność = modernizm

modern

Czemu jej nie zastosować?

Według krytyków całą literaturę XX wieku można określić mianem modernistycznym w szerokim zakresie tego słowa:

I faza Młoda Polska - schyłkowa faza Młodej Polski, wczesny modernizm, nie Żeromski, nie Przybyszewski, ale Irzykowski, Berent.

II faza 20-lecie międzywojenne - modernizm dojrzały, Schultz, Witkacy, Gombrowicz, Leśmian.

III faza od '45 do lat '60 - Ryszard Nycz - formacja modernistyczna koniec wieku XIX, wyczerpuje się w latach 60-tych. Modernizm - sytuacja społeczna, kulturowa, Boniecki - nie kończy się w latach 60-tych lecz w ostatniej dekadzie XX wieku.

Święch - nowa trudność - jedna nazwa - formacja rola przełomów literackich:

I przełom - pierwsza dekada XX wieku - pisarze MP, tam gdzie ich nie widać. Lata 30-te wojna, odejście o awangardy, nowe tendencje.

II przesilenie - lata 60-te - niedostrzegalne zjawisko.

Powtarzalność cyklów w rozwoju literatury.

J. Ziomek - 1976 Epoki i formacje w dziejach, od Juliana Krzyżanowskiego:

- formacja artystyczno-światopoglądowa. Modernizacja i jej procesy. Dotyczy wyłącznie zjawisk artystycznych. Epoki zbyt segmentują, początek i koniec stanowią wydarzenia historyczne. Cztery formacje w dziejach literatury polskiej:

Średniowiecze - alegoryzm

Klasycyzm

Romantyzm

Awangardyzm - od I wojny światowej.

Co wyróżnia epokę współczesna na tle innych? Cecha sztuki nowoczesnej jest to, iż jest niesłychanie zróżnicowana pod względem tendencji i wystąpień artystycznych. Nazwa - dynamicznego, rewolucyjnego pojmowania sztuki, współwystępowanie wszelkich tendencji.

Awangardyzm - całość literatury XX wieku. Karuzela „-izmów”.

07.11.2008

Temat: Jak z dzisiejszej perspektywy ocenić literaturę 20-lecia międzywojennego?

20-lecie międzywojenne.

Czy stanowi okres w dziejach literatury, który mógłby być porównywalny z innymi okresami?

Jeśli jest - to w sensie wyodrębnionym w chronologii czysto polityczno-historycznej 1918-1939. Nie należy z tym przesadzać.

Całościowy obraz to nie odpowiedź na wyzwanie historyczne - odzyskanie niepodległości, wybuch wojny. Niezależnie od dat 20-lecie jest okresem przejściowym w dziejach literatury współczesnej. Bo łączy stare z nowym, tak było to odbierane. Rozbudziło nadzieje, że literatura polska może być normalna jak inne literatury europejskie. Dawne zabory, nowa nadzieja unormalnienia literatury. Dorównanie zachodowi - awangardzie.

Z drugiej strony, pewnych wartości trzeba się wyrzec - pozbyć się balastu przeszłości:

- tradycji literatury porozbiorowej XIX wieku

- cienia na literaturze polskiej

- właściwości, że literatura uczestniczy w rozwoju społeczeństwa, jej rozwój zależy od odpowiedzi na wyzwania społeczne, nie było autonomii

- romantyzmu - poddania się tradycji heroiczno-martyrologicznej, powstańczej,

- młodej polski - spadek niemożliwy do kontynuowania - młodopolszczyzna. Właściwość literatury wiązana z okresem Młodej Polski odrywa się od problemów aktualnych, hołduje modzie literatury symbolizmu, ekspresjonizmu, neoromantyzmu - balast.

Co nowe? Rewolucyjne, sprzeciwiające się gustom publiczności? Dziś.

• poezja Skamandra - wychowani na poetach młodopolskich. Leopold Staff zmieniał się, ale był artystą MP - nowe w sposób umiarkowany,

- tendencja zerwania z romantyczną rzeczywistością

- poeta jest człowiekiem z tłumu, jest jednym z nas,

- konkretność,

- sensualizm, intensywne przeżywanie świata,

- grunt rzeczywistości społecznej, itp.

- język - kształtowany w oparciu o polszczyznę codzienną - styl konwersacyjny,

- pokłady żywej mowy, stylizacja mowy codziennej - Słonimski, Tuwim.

• powieść

• Kaden-Bandrowski - pisarz, który był inicjatorem nowego gatunku,

- „Łuk” - historia kobiety, dramatyczne wybory życiowe, jeszcze z okresu MP. Jak i Nałkowska (pokolenie 1885),

- jawność tego, co zakryte przed zwykłymi ludźmi,

- polityka - „Generał Barcz” -pokazuje działaczy politycznych, różne sfery życia, demaskowanie wielkich postaci, ich oblicza, ludzie żywi;

- generał Barcz osobiście mało pociągający człowiek, wielki polityk, mały człowiek.

- radość z odzyskanego śmietnika;

- mit szklanych domów (Przedwiośnie), idealna Polska to śmietnik;

- pisarz był piłsudczykiem

• Boy-Żeleński - „Ludzie żywi”, esej, pokazuje tendencję pisania wbrew towarzyszącej świętym legendzie;

- jawny krytyk, popularny pisarz - liberalizm, walka z przesądami, zacofaniem, hipokryzją, fałszywą moralnością

• Nałkowska - podobne zjawisko, pierwsze powieści młodopolskie. 1923 "Romans Teresy Hennert” - inny stosunek do spraw współczesnego świata, krytyka Polski odrodzonej

- odpowiedź duchowi nowych czasów

- to co było zachodnie - psychologiczna proza francuska

- w polskiej prozie lat 30-tych nie było tak wielkich dzieł jak na zachodzie

- odejście od tradycyjnej koncepcji powieści psychologicznej

- Freud i wykorzystanie psychoanalizy (Breza, Kuncewiczowa).

Poczucie przełomowości chwili, przesilenia w kulturze. Przyspieszenie, dynamika, śmiałe zerwanie z konsekwencjami typowymi dla awangardy. Nie było powszechnie aprobowane. Nie byli przygotowani na tą rewolucyjną nowość. Nie byli gotowi na awangardowe -izmy lat 20-tych.

Margines.

Futuryści, awangarda - dziwactwa dla zwykłego czytelnika - nie był na to przygotowany. Po wojnie tak.

20-lecie enklawa Awangardy - wyczerpała swój potencjał we własnym zakresie.

Zmienia się nie tylko literatura. Zależy od warunków sposób funkcjonowania literatury w społeczeństwie. Zmiana roli pisarza, Związek Zawodowy Pisarzy Polskich (inicjatorem był Żeromski), pisarstwo stało się zawodem. W '49 zmiana - Związek Literatów Polskich, odtąd nie wchodzili do związków zawodowych. Ekspert w twórczości Kaden-Bandrowski pisał:

Pisarz musi opierać swoje utwory na dogłębnej znajomości sprawy, środowiska.

Pisarz-ekspert specjalista od spraw o których chce pisać. Nie talent, lecz coś więcej.

Powstaje po raz pierwszy rynek książki - znormalnienie literatury, wartość rynkowa książki zależy od jej powodzenia. Powstaje rynek literacki, wydawnictwa prywatne, zaczyna się konkurencja. Książki zaczynają być reklamowane przez krytykę. Wcześniej nie było rynku, bo była cenzura.

Krytyka literacka pełni różne funkcje:

1. ułatwia odbiór literatury - czynnik mediując między publiką, a pisarzem;

2. nie dotyczy funkcji społecznej, koncentruje się na dziełach - autonomia sztuki - dzieło samo w sobie jest wartościowe; specyfika literatury;

3. projektująca - wizja dotychczasowych osiągnięć, literatura, której jeszcze nie ma.

4. rola krytyki. Nr 1 był Karol Irzykowski, licząca się postać, autorytet dla innych.

5. ogromne różnice, ograniczona po wojnie w porównaniu z tą sprzed wojny

Mało osób korzystało z dóbr kultury - analfabetyzm itp. Doszło do emancypacji warstw dotychczas spychanych na margines (w 20-leciu):

- chłopi i robotnicy; rząd, środowiska naukowe i szkolne organizowały konkursy na pamiętniki chłopskie i robotnicze - wejście do literatury pisarzy chłopskiego pochodzenia. Grupa „Przedmieście”

- społeczności regionalne - tendencja decentralizacji życia kulturalnego. Lata 30-te ożywienie prowincji - Lublin, Łódź, Wilno, Lwów, Chełm (pismo „Kamena” '33); powstają drobne grupy.

- mniejszości narodowe - przed wojną znaczny procent ludności stanowili: Żydzi, Ukraińcy, Niemcy, Czesi. Po wojnie - państwo jednoetniczne. Żydzi wydawali pisma w hebrajskim i w jidysz, Ukraińcy mieli ponad 50 pism, przerwane przez wojnę.

- kobiety - zwyżkuje rola kobiety, ich napływ do literatury nie dziwi i nie szokuje. Normalne zjawisko. Kobiece czasopisma : Bluszcz, Tęcza, As itp.

Modernizacja obszarów życia nie była tak silna jak na zachodzie - liberalna filozofia życia - emancypacja - obalanie tabu. Boy-Żeleński prowadził front walki z zacofaniem w życiu społecznym i obyczajowym. Nieugięty wojownik o prawa kobiet. Aborcja? Szokował, ale był aprobowany przez innych.

Literatura stała się narzędziem walki politycznej - pluralizm postaw politycznych. W XIX wieku dominowała ideologia niepodległościowa w oczach społeczeństwa politycznego. Różnice przed wybuchem I Wojny Światowej.

20-lecie przynosi polityzację życia, też w literaturze. Polityczne zaangażowanie pisarzy stało się zjawiskiem normalnym. Literatura - narzędzie walki politycznej na usługach ideologii.

Front lewicowy stanowili pisarze walczący z dotychczasowym systemem rządów w Polsce. Też przejaw polityzacji.

Nowe pokolenie - urodzeni około 1910 roku. Gombrowicz, Brezaj, Brodnicki, Uniłowski Z., Wyka K. Pokolenie wychowane w Polsce odrodzonej, normalnej. Cechuje je niezależność, krytycyzm, otwartość na współczesność, wiąże się z ich normalnym trybem życia.

Ważne na polu literackim:

- nierównomierność rozwoju gatunków

Promotor zmian po 1918 roku.

Poezja- lata 20-ste -prymat poezji otwiera perspektywy rozwoju w dziedzinie literackiej. Jerzy Kwiatkowski - (podręcznik) nowe elementy w literaturze dzięki poezji.

Lata 30-ste - prymat prozy, Gombrowicz, Schultz, jeszcze nie dorównuje zachodowi.

Koniec lat 30-tych - teatr i dramat - Jerzy Szaniawski- wielka reforma teatralna. Schiller Leon - nowe tendencje, patronat. Juliusz Osterwa - teatr „Reduta”; Stanisławski. Twórczość dramaturgiczna - nowe podejście do teatru. Nowatorskie spektakle „Dziady” Mickiewicza, „Nie-boska komedia”, dramaty Wyspiańskiego - stare utwory w odmianie awangardowej. Witkacego jako dramaturga w 20-leciu nie znano, nie wystawiano „Iwony, księżniczki Burgunda” Gombrowicza.

Zjawisko - klasykami literatury 20-lecia współcześnie są ci, którzy wtedy byli zauważeni, ale stanowili pewien margines, osobliwość. Po wojnie urośli do rangi klasyków nowego modernizmu.

- Witkacy - osobliwość literacka, wszechstronny artysta, malarz, teoretyk sztuki, filozof.

- Leśmian - w poezji osobliwość, nie wiadomo do jakiego okresu go zaliczyć.

- Bruno Shultz - odkryty przez Nałkowską, tuż przed wybuchem wojny zginął.

- Gombrowicz - dziwactwo.

Wtedy dziwacy, teraz klasycy - cecha okresu przejściowego.

Uznanie i kontynuacja po wojnie:

• poezja awangardowa

• powieść psychologiczna

• powieść historyczna (Berent)

• literatura faktu/reportażowa (Mackiewicz)

• krytyka literacka (Irzykowski)

• Druga Awangarda

• Katastrofizm

Co się skończyło:

• poezja Skamander

• odmiana realizmu (powieść Marii Dąbrowskiej)

• koniec dramatu użytkowego

Tadeusz Boy-Żeleński felietonista teatralny „Flirt z Melpomeną”, relacjonował Warszawskie teatry, życie teatralne. Bez większych ambicji.

Temat: Jak z dzisiejszej perspektywy ocenić wartość literatury powstałej w latach II Wojny Światowej?

Wybuch II WŚ oznacza (dla kraju):

1. radykalne zahamowanie (zewnętrzne) - twórczości literackiej. Przestały istnieć instytucje literackie i kulturalne. Zeszły do podziemia. Co wtedy może powstać? Nie można było publikować. Nie mam muzeów, teatrów, pisarze jeśli żyją…

2. zahamowania wewnętrzne - publiczność chciała dzieł odpowiadających oczywistym nastrojom - pokrzepienie serc itp., w takiej chwili nietaktowne. Nastąpił rozkwit twórczości okolicznościowej, folkloryzacja, powrót do tradycji; prymityw anonimowa twórczość pod pseudonimami. Konspiracja, podziemie - literatura odpowiada na zapotrzebowanie.

Tendencja by utrzymać wysokie standardy, mimo takiej sytuacji. Pisarze nie tracili poczucia wartości form literackich. Opór wewnętrzny - zachowanie niezależności, wartości nadal kontynuowanych.

Miłosz - okupacja w Warszawie w '40-'42:

„Miasto” „O Warszawie” - stylizacje biblijne

poemat „Rzeka” „Błądząc” „Baśń wigilijna” „Ranek”

Miłosz oceniał je krytycznie; zjawisko w przypadku wielkich wydarzeń historycznych ofiarą padają artyści, gdyż muszą tworzyć pod publikę, wyrzekają się własnych wartości itp., by odpowiedzieć na apel publiczności.

Poeta w nowej roli. Tradycyjnej w czasach okupacji - Syrokomla. 1943 - wyraźny przełom u Miłosza. Poemat „Świat” krytykował Elliota. Poezja metafizyczna wewnętrzna potrzeba człowieka, który chce ocalić głębsze potrzeby, metafizyka. Aspiracje:

- żyć w świecie uporządkowanym,

- stwarzać taką iluzję.

Cykl „Głosów ludzi”- nowy typ wiersza, operuje personą, wiersz w ustach postaci, wiersz jako dialog tej postaci z autorem. („Campo di fiori”)

Pawlikowska-Jasnorzewska - „Nie czas żałować róż” - wszystko było w gruzach.

Konflikt między przekonaniem o narzuceniu roli, a ocaleniu sztuki i jej wartości. (Gajcy, Baczyński)

Konflikt wewnętrzny.

Przyboś - „Póki my żyjemy” - wojna dostarczyła mu uzasadnień dla poetyki poprzedniej, tej którą praktykował.

Nowa generacja pisarska - ciekawe zjawisko. Debiut nowej generacji - następstwo pokoleń (pokolenie literackie nie odpowiada pokoleniu metrykalnemu). Mniej więcej w odstępach 10-letnich.

Pokolenie 1910 - debiut w latach 30-tych.

Pokolenie 1920 - debiut ok. 30/40. Zachowane następstwo pokoleń.

Chęć mówienia własnym głosem, odcięcie się od poprzedników, próba oderwania się od Dwudziestolecia międzywojennego. Borowski, Gajcy, Baczyński, Trzebiński. Kontynuacja Awangardy, poetyki Przybosia, zależność od Witkacego - Brzozowski - wraca, duchowy patron.

Dyskusje na temat dramatu itd. Normalny proces następstwa pokoleń.

Obczyzna:

- wygasanie tradycji dwudziestolecia, poezja skamandrycka umiera. Lechoń, Tuwim „Kwiaty polskie” poemat dygresyjny, Słonimski, Baliński, Pieczyński - odnowa po wojnie.

- nie istniały zahamowania wewnętrzne - reguła narzuconej roli, pielgrzyma, tułacza, uchodźcy, emigranta - tradycje romantyczne. Fala uchodźctwa „Księgi narodu i pielgrzymstwa” Mickiewicza - kończy się. (Herling-Grudziński napisał wstęp)

- ograniczenie środków wyrazu.

- kontynuacja tendencji w prozie w latach wojny - silna Nałkowska „Węzły życia” 1984, Iwaszkiewicz „Stara cegielnia”.

W ZSRR, Lwów zjawisko polskich pisarzy - Przyboś, Brodnicki, Jastrun i inni.

Lwów - 1441- Hitler '44, rola Piemontu kulturalnego. Zjednoczenie Włoch 1880 - Piemont zalążek państwa niepodległego. Nowa formacja pisarska - poligon doświadczalny - realizm, po wojnie socjalistyczny i praktykowany.

Na Zachodzie - zalążki literatury łagrowej, od '40 wywózki na azjatyckie tereny ZSRR.

Literackie utwory wydane w czasie wojny:

- literatura łagrowa:

• Naglerowa Hermina „Kazachstańskie noce”

• Herling-Grudziński Gustaw - obóz w Jercewie - zapiski „Inny świat”

• Czapski Józef - Starobielsko - „Wspomnienia starobielskie” wydane w '45.

• Krakowiecki Anatol „Książka o Kołymie” wyd. 1987

- dzienniki i eseje:

• Wyka Kazimierz - eseje „Życie na niby. Szkice z lat 1939-1945” wydane 1957. pochodził z Krzeszowic, ojciec jego miał tartak, panowały osobliwe stosunki społeczne w Generalnej Guberni - formuła życia na niby, mimo okupanta.

• Nałkowska Zofia „Dziennik z lat wojny” nowe doświadczenie, szok, dotąd żyła w środowisku ludzi pióra, bywała na salonach władzy, teraz pozbawiona wszystkiego. Po raz pierwszy spotyka zwykłych ludzi z normalnym życiem w okupacji (prowadziła sklepik z papierosami). Wyznanie samokrytyczne - jej literatura brała się z obserwacji ludzi enklawy, literatura kameralna - mikrospołeczna - teraz otworzył się przed nią świat.

• Koniński Karol Ludwik - pamiętnik o charakterze konfesyjnym. Po wojnie ukazał się on w dwóch tomach: Nox atra `61 i Ex labyrintho `62. Zapiski te stanowią przykład interesujących wyznań na temat sensu istnienia wiary chrześcijańskiej w obliczu wojennej katastrofy. Pisał dziennik, w którym analizował kolejne przyczyny klęski wrześniowej 1939 r. W notatkach tych znajduje się także wiele spostrzeżeń o charakterze metafizycznym. Był protestantem.

14.11.2008

Temat: Literatura PRL-u.

Co to jest fenomen literatury PRL?

Samo to określenie nawiązuje do polityki (polityczna klasyfikacja zjawiska) bez tego nie można się obejść. Ustrój totalitarny - podporządkowanie życia społecznego i politycznego. Władza = partia. Politycznie:

Cecha: administrowanie kultury przez państwo = partię (partia - Lenin). Odbicie na poziomie twórczości. Większa kontrola - literatura traci sama w sobie.

Zewnętrzna kontrola - cenzura. Jak sobie radzą pisarze?

Ucieczka w tematy bezpieczne, zastępcze:

- zwrot do historii

- aluzyjność - odwilże, krytyka stalinizmu

- uwikłanie w politykę

- treści ideologiczne w literaturze (totalitaryzm)

Nie ma dzieł o kryzysach politycznych, światopoglądowych.

Rewizjoniści - Iwaszkiewicz, Różewicz, Słonimski, Brandys, Konwicki - nie żyli wolni, skaza socjalizmu.

Bohater - człowiek wobec wyborów politycznych, światopoglądowych.

Opór pisarzy (od lat 60-tych) - objawy buntu przeciwko restrykcjom władzy.

Polityka.

† Socjologicznie:

- awans kulturowy - chłopi, robotnicy. Autentyczna literatura wiejska po '56.

- demokratyzacja społeczeństwa, bogaci się obraz środowisk społecznych w literaturze

- konsekwencje jednoetniczności, mniejszości narodowe zniknęły, powstało państwo narodowe. Nie ma Żydów, Niemców, Ukraińców.

- zmiany granic - migracje, repatrianci, ze Wschodu na Zachód. Literatura wydziedziczona, wygnana, przeniesiona.

- pogłębienie różnic pokoleniowych - ostry konflikt polityczny, ideologiczny.

† Fenomen językowy:

- odzwierciedla przeobrażenia społeczne

- zmienia się język dzieł literackich - wzbogacany o nowa polszczyznę, nowe dialekty, żargony, jezyk inteligencji. Inwazja języka mówionego. Białoszewski, Hłasko, Nowakowski.

- nowomowa - odbicie w literaturze - przemawia nią władza (new speak Orwella). Skutecznie wnika do języka, narzuca wizję rzeczywistości, sfałszowaną. Trzeba kontrolować to jak mówimy, język wtłoczony przez władzę.

Pokolenie '68 - Nowa Fala - start literatury zaczyna od zdemaskowania nowomowy.

Fenomen polityczno-ideologiczny, kulturowy. Czy literacki? W samych datach nie da się odrzeć z kontekstu.

Przemiany w samej literaturze (prozie, poezji, dramacie, krytyce, eseistyce), inaczej są one postrzegane.

Dzieje literatury PRL-u - relacje pisarzy, różnych środowisk. Konflikt lub współpraca z władzą. Różnice - maja szczególne znaczenie - deklaracje pisarzy co do władzy - wybór za lub przeciw. Akcentowanie reakcji publiczności na literaturę. Odzew - co czytano na różnych etapach.

„Etapowość” literatury tego okresu, silne piętno odcisnęły wydarzenia historyczne, polityczne - pewne procesy literackie wszczęte urywają się, zaczynają się nowe. Zjawiska w niekonsekwencji - po wstrząsach.

'56 przewrót społeczny, data graniczna - nowe procesy, koniec starych - niedorozwiniętych

Poszarpany rytm, zmienny, pełen nawrotów, wizji przyszłościowych. Mieszają się.

Bilans literatury. Co jest ważnego? Co uległo zapomnieniu?

Nazwa - literatura PRL-u - ten odłam, gdy infiltracja polityczna była najsilniejsza, okres stalinizmu, tez po '56 - ma charakter rozrachunkowy, - nie ma czegoś definitywnie nowego.

Utwory powstałe i zapomniane. Pisarze milczący. Uprzedzenia przy ocenie tych dzieł.

Nowy ranking bez obiektywizmu:

- segment literatury powstaje w izolacji od świata

- wykrzywia to obraz, skutek polityki kulturalnej, liberalizacja i ograniczenia na przemian.

Zjawiska.

Po roku '89 zaczęły się pojawiać książki, w których chciano dokonać rewizji literackiej PRL-u - socjologów i historyków literackich.

W '86 wywiady z pisarzami (Jacek Trznadel Hańba domowa) Herbert i inni. Zaangażowani politycznie, potem rewizjoniści i w końcu w opozycji. Jak mogło dojść do tej aprobaty nowej rzeczywistości przez pisarzy?

Miłosz '53 - Zniewolony umysł - jak mogło dojść do zniewolenia umysłu? Miłosz po zakończeniu wojny pracował w ambasadzie polskiej w Waszyngtonie, był po stronie władzy. W '51 został na emigracji. Podzielone opinie - komunista, prawdziwy dramat pisarza.

'92 krytyk Stefan Chwin Literatura i zdrada - eseje.

Miłosz uważał, że artysta XX wieku to człowiek zdezorientowany, sceptyczny i wątpliwy do wszelkiej nowej władzy czy idei. Przeżywa wielkie wstrząsy. Artyści uprawiali tzw. ketman - nie wyrzekają się, ale jakby ulegają władzy. Urok marksizmu, odpowiada na wszelkie pytania. Usuwa sprzeczności i konsekwencje. Nowa wiara - marksizm. Uległ mu też Miłosz.

Polemizował z nim Herling-Grudziński. Mówił o przejawie demoralizacji pisarzy - zniewolenie umysłu. Problem natury moralnej.

Chwin - nawiązywał do wallenrodyzmu - człowiek wybiera pozornie, aprobuje, ale w gruncie rzeczy myśli i działa inaczej. Postawa dwuznaczna moralnie. Czy mieliśmy Wallenrodów? Czy można o tym mówić?

Marta Fik Kultura polska po Jałcie '44-'81 (wydana Londyn '89). Kronika wydarzeń kulturalnych, dzieje kultury polskiej. Przejawy oporu pisarzy. Bunt, sprzeciw. Działania środowisk przeciwnych władzy - jej krytyczna ocena.

Odwilż Adam Ważyk Poemat dla dorosłych komunista. Opozycyjne kluby inteligencji.

Zmiany - '56 rewolucja prawdy, okres błędów i wypaczeń. Inwazja młodości - młodzi na czele manifestacji, fala nadziei lepszego życia w Polsce. Wielka fala. Inny styl życia. Zakazany jazz - otwarcie się na kulturę „zgniłego zachodu”, kabarety, żołnierze AK - amnestia dla nich ('51). Rocznica powstania warszawskiego. Festiwale muzyki współczesnej. Zlikwidowanie Centralnego Urzędu Wydawniczego Kinematografii.

Październik '56.

Lata 60-te - okresy pogrzebania nadziei -Gomółka; ograniczenie swobód pisarskich; List 34 protest przeciwko cenzurze na ręce premiera.

'67 - wojna na Bliskim Wschodzie; Izrael jako agresor- zerwanie stosunków; usztywnienie kursu partii po październiku; Związek Literatów Polskich - zjazd w Lublinie - polityka na pierwszym miejscu.

'65 - Wańkowicz; zakazy druku; uchwała o usunięciu 67 - pisarzy szkodzących Polsce Ludowej.

Listopad '67 - premiera Dziadów schodzi ze scen

Marzec '68 - wiec studentów Uniwersytetu Warszawskiego.

'68 - wydanie Encyklopedii antysemickiej. Konflikt między władzą a pisarzami, proces taterników - przemycają literaturę z emigracji.

'75 - zmiany w konstytucji - wieczna przyjaźń z ZSRR.

Wrzesień '76 - KOR (Komitet Obrony Robotników) na czele Barańczak, Kołakowski.

'76 - memoriał 101; strajki robotnicze. Od tego roku pojawia się II Obieg. Konflikt pisarzy z władzą.

Grudzień '77 - wypadki na wybrzeżu.

System cenzury:

- siła w walce o socjalistyczny kształt kultury

- wielostopniowy - kilka szczebli kontroli decyzyjnych

- '73 K. Orłoś Cudowna melina Biblioteka Kultury Paryskiej, historia dziejów tej książki w walce z cenzurą

- Wydział informacji prasowej przy informacji propagandy

- Centralne Biuro Kontroli Prasy i Wydawnictw

- Główny Urząd Kontroli Prasy i Wydawnictw.

Stopnie cenzury - brak konsekwencji. Orwell instytucja, która co jakiś czas zmienia dokumenty i historię.

Cenzura urzędowa - każdy druk. Prewencyjna - przed złożeniem rzeczy do druku. Autor kontroluje swój tekst, lub robi to wydawca. Mecenat państwa - opieka, kontrola nad pisarzami, twórczością. Cele polityczne i ideologiczne.

- silna penetracja organizowanych Związków przez instytucje urzędowe i partyjne

- ingerencja w system szkolnictwa - demoralizowało pisarzy, hierarchia autorów (przydatnych lub nie dla władzy), czego odbicie było w literaturze

- silnie infiltrowany przez partię Związek Literatów Polskich - od tego w Lublinie przez kolejne zjazdy

I zjazd delegatów '45 - nowy statut związku

VII zjazd listopad, grudzień '56 - odpowiedź fali ówczesnych nastrojów - krytyka państwa, partii; euforia

Lublin '64 - niechlubny

'68 - zaprzestano wystawiania Dziadów, uchwała do władz

Lata `70

Lata '80 - likwidacja ZLP - ostatni przewodniczący - Jan Józef Szczepański, ostatni etap „Kadencja”. ZAIKS, SPATIW.

- Pen Klub Polski - '67 - J. Parandowski na KUL-u profesor literatury powszechnej. W odróżnieniu od ZLP zachował pewną niezależność w stosunku do władzy. Ma międzynarodowe kontakty, tolerowany przez władzę.

Druga połowa lat 70-tych - wyraźnie przeciwko władzy - opozycja.

Temat: Literatura Drugiego Obiegu.

Literatura Drugiego Obiegu - literatura, czasopisma, broszury, utwory, które powstawały i rozwijały się poza ingerencja cenzury rządowej (nie przynosiły zysków).

Jak to wyglądało?

Dzieła, które krążyły poza cenzurą potrzebowały - kompleksu instytucji: drukarni, wydawnictw, środków kolportażowych. W obiegu pozapaństwowym krążyły różne dzieła, nie tylko literackie.

Początek Drugiego Obiegu datuje się na styczeń 1977 roku, gdy wydano pierwszy numer czasopisma Zapis. Koniec cenzury (i drugiego obiegu nastąpił w 1990 roku, trwał od '45 do '90). Historycy podzielili go na trzy etapy:

1. I etap - 1977-79 pierwsze czasopismo Zapis i Puls, pierwsze wydawnictwo Nowa - niezależna oficyna wydawnicza, na czele z Wójeckim.

Ukazywały się dzieła pisarzy emigracyjnych - w ubogiej postaci poligraficznej ponad 400 oficyn niezależnych. Nowa, Przedświt, Warszawa, Lublin (pierwsze czasopismo katolickie „Spotkanie”), miały niewielki zasięg. Po raz pierwszy poszli w obieg - Miłosz, Markiewicz, Herling-Grudziński. Rok '76 stanowi kres literatury emigracyjnej, bo jest już obecna na rynku polskim.

2. II etap - 1980-81 Solidarność

Publikowani są pisarze krajowi, którzy nie mogli być wydawani w kraju, od początku lat 70-tych nie mogli wydawać swych książek. Dzieła odrzuconych przez cenzurę ukazywały się w Zapisie.

3. III etap - 1981-89

Publikacja pisarzy obcojęzycznych - Grocki, Havel, Kundera, Sołżenicyn.

Zapis - zaczął ukazywać się za granicą, zapiski językiem cenzury, zakaz na autora, zapisywanie sytuacji w jakiej znalazła się literatura polska, też ówczesnej sytuacji w kraju. Luksusowe wydanie. Zamieszczano powieści - Konwickiego Mała apokalipsa, Wielki strach. Pierwszy numer - z artykułem Barańczaka Fasada i tyły (fasada - za pozwoleniem władzy, tyły - to co niewidoczne) - ukazał się w nakładzie 10 kopii maszynowych, drugie wydanie liczyło ich już 500. Zapis był kroniką bieżących wydarzeń, od piątego numeru ukazywał się w Londynie. Zespół liczył 17 młodych ambitnych - min. Krynicki, Zagajewski, Michnik, Barańczak, Herbert. Publikowało tu 25 prozaików, 32 poetów. Utwory zamieszczała Nowa Fala, Orłoś, Nowakowski. Toczyła się na łamach dyskusja nad socrealizmem. Rozliczenie z przeszłością. Często drukowano - Mrożka, Nowakowskiego, krynickiego, Barańczaka, i innych.

Puls - nieregularny kwartalnik literacki wydawany od października 1977 roku. Zamieszczano tu teksty autorów specjalnie przeznaczonych do tego pisma - twórczość bieżąca - młodzi. Jako opozycja ma inne doświadczenia niż Zapis. Konfrontuje postawy (publikuje utwory byłych rewizjonistów - co przeszli piekło i czyściec komunizmu). Jest opozycją demokratyczną.

W '77 ukazały się dwa tomy Czarnej księgi cenzury PRL-u - jak działała cenzura, na kim, jakich autorów cenzurowała.

Pojawienie się w '76 Drugiego Obiegu oznacza kres zjawiska literatury emigracyjnej, pisarze polscy po raz pierwszy mają odwagę przysyłać swoje prace do wydawnictw zagranicznych.

Seria bez cenzury wydawana przez Wydawnictwo Kultury Paryskiej - Giedrojć. Jerzy Andrzejewski wydaje Apelację, Bogdan Madej opowiadania Maść na szczury, Kanalie. Także Barańczak, Zagajewski, Krynicki. Fenomenem jest Stefan Kisielewski, który publikuje cykl książek, a cenzura nie wie, że to on - pseudonim Tomasz Staliński.

Literaturę PRL-u trzeba wziąć w nawias okoliczności historycznych i politycznych. Jakie tendencje dochodzą do głosu? Jaki jest wewnętrzny przebieg? Laboratoryjna operacja wyjęcia z kontekstu… Chorobą literacką jest etapowość, zakłócanie różnych procesów, spazmatyczne i poszarpane.

Proza

Impuls Dwudziestolecia w polskiej prozie trwał długo, przeważała tematyka wojenna, społeczno-obyczajowa, literatura faktu, psychologiczna - to trwało przez silną tradycję Dwudziestolecia.

Ważne daty w dziejach prozy polskiej:

- lata 60-te - nie maja nic wspólnego z rokiem 56, Mała Stabilizacja, przeważają tendencje do modernizacji prozy; tworzą Stryjkowski, Konwicki. Następuje w końcu kontakt z nurtem rozwoju prozy światowej. Odejście od kanonu realizmu. Modernizm europejski.

- lata 60-te i 70-te - duży rozwój prozy

- lata 80-te - ciemna dziura zahamowanie

- lata 90-te - ostatnia dekada. Kończy się modernizm a zaczyna postmodernizm?

Poezja

Tu obserwujemy ciągłość, naturalność rozwoju, następstwo pokoleń. Zmiany następują wolniej niż w kalendarium historycznym.

Po '56 zauważyć można tendencję do wzrostu roli i znaczenia poezji awangardowej. Do Pokolenia '68 - Nowa Fala - przeważała poezja lingwistyczna - Awangarda krakowska, materiałem jest język, nie historia. Lata 70-te przyniosły zjawisko malejącego wpływu awangardy. Błoński w swym eseju o dwóch biegunach poezji polskiej, pokazuje te nurty na przykładzie Miłosza (nurt brytyjsko-amerykański) i Przybosia (polski klasycyzm). Odchodzi od tradycji poezji awangardowej.

Ciekawy obraz przeobrażeń i rewolucji. Skrzydło awangardowe i nowoczesne.

Dramat

Remanenty Dwudziestolecia. Domena działań tradycyjnych - Iwaszkiewicz - nic nowego. Ważną role pełnią:

Gombrowicz

Różewicz /stanowią rangę światowego dramatu

Mrożek

Niespotykany rozwój - Polski teatr absurdu - termin wprowadzony w 1962 roku przez Martina Esslina, w tym nurcie tworzyli - Różewicz, Mrożek, Gombrowicz, Witkacy (był popularny). Rozwój ekspresywny, jednak opóźniony wobec Zachodu.

Za nierównoległość tych trzech gatunków odpowiada ich nierównomierny rozwój. Zauważamy nowy typ bohatera, nowy typ narracji, nowatorski stosunek do tradycji. Głosy umarłych - małe ojczyzny. Ich stosunek do nowoczesności. Koniec modernizmu i postmodernizm? Trudności klasyfikacji - swoistość literatury PRL-u - wielostronna i niejednoznaczna.

28.11.2008

Temat: Emigracja

Problematyka nowej emigracji. Stanowi cechę literatury powojennej. Obserwujemy wtedy dwa prądy rozwoju:

- krajowy

- emigracyjny

Czasem się zbliżają do siebie, czasem oddalają. Jest to szkodliwe dla ciągłości literatury - dwunurtowość - rozwój polskiej literatury.

Jaką emigrację mamy na myśli?

Emigracja wojenna

Ci pisarze, którzy w '39 byli poza granicami, a po '45 nie wrócili do Polski. Zostali po wojnie na emigracji. To najciekawszy fenomen społeczny, kulturalny i literacki. Wyróżnia się tym, że ta emigracja ma kilka fal dopływów (nie tylko ci z września '39, także późniejsi):

- zbiorowe fale powojenne - koniec lat 60-tych - konflikt w łonie władzy, fala antysemityzmu w Polsce

- po ogłoszeniu stanu wojennego, emigracja postsolidarnościowa, (Barańczak, Zagajewski)

Inne to zjawiska odrębne. Klasyczną emigracją jest ta wojenna, uchodźctwo z '39 i świadome pozostanie po '45. Kresem biologicznym był przełom lat 60/70, gdy zmarli ('69) Wierzyński, Gombrowicz, Stempowski, Hłasko. Ta emigracja jest swoistym fenomenem, późniejsze są emigracjami w zupełnie innym sensie.

Emigracja powojenna

Złożone zjawisko, dziś historyczne i historycznie zamknięte. Zjawisko polityczne. Emigrowano z powodów politycznych. Pozostać czy wyjechać - polityczna decyzja zaakceptowania nowego ustroju. Zaważyło to na twórczości emigrantów - cenzura w kraju. Zjawisko społeczne - emigrowała nie tylko inteligencja lecz też i inne warstwy społeczne. Życiowym i politycznym zadaniem był problem aklimatyzacji w nowym środowisku. Kompleks ten, niemożność pełnej akceptacji, był wynikiem wykorzenienia, charakteryzował całą emigrację powojenną. Występował izolacjonizm w obrębie społeczeństw polskich na obczyźnie. Zjawisko kulturowe - zderzenie dwóch kultur: rodzimej i obcej. Stara emigracja wyrasta w izolacji, bez kulturowego dialogu.

Emigrację badała Danuta Mostwin, która jako socjolog i pisarz opisała życie amerykańskiej Polonii i jej wrastanie w obce środowisko. Wyróżniła trzy postawy mieszkających tam emigrantów:

- zniechęcenie i izolacja

- pełna asymilacja

- tak zwana „trzecia wartość” - tendencja by nie zerwać ze swoją kulturą, ale otworzyć się na nową, zderzenie dwóch kultur.

Jak wygląda literatura starej emigracji?

Stara emigracja wkracza w życie z syndromem emigranta, który w '45 pozostaje na obczyźnie. Syndrom ten to:

• poczucie winy, że pozostanie na emigracji jest odcięciem od kraju

• wina za klęskę wrześniową (generał Sikorski ścigał ich potem, tworzył obozy internowania dla pisarzy)

• bycie pielgrzymem - tułaczem - jak Wielka Emigracja - Paryż, Londyn, ślady Mickiewicza, Słowackiego

• syndrom klęski/przegranej - wynik wojny był niepomyślny dla Polaków, zostaliśmy wasalami Rosji. Poczucie klęski, zawód na sojusznikach.

Program nowego wychodźstwa - '46. Wydanie w paryskiej Kulturze Giedroycia Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza z programową przedmową Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Dla Grudzińskiego ówczesna emigracja nie miała analogii do Wielkiej Emigracji z lat 1831-1863.

Tymon Terlecki, eseista, profesor, pisarz, nazwał bycie na emigracji pewną misją, to życie w wolnym świecie, toczenie walki o zaistnienie polski na mapie świata. W Londynie był rząd, władza na emigracji. Rola polskiego emigranta zaczęła podlegać rewizji - konflikt, kontrowersje między środowiskiem londyńskim, gdzie pisarze Wiadomości Literackich byli tymi, którzy kształtowali opinię wśród emigracji, byli niezłomni, nieugięci i uznawali tylko rząd w Londynie.

Zimna wojna - trzecia wojna światowa.

Londyn nieugięty i niezłomny - izolacjonizm.

Środowisko Paryskie. Kultura, instytut literacki Giedroycia, realia polityczne. Prowadzą program realizmu politycznego. Nie da się zmienić układu z Jałty (Białoszewski?) trzeba być otwartym na kraj, pracować dla kraju, to oparte na realizmie politycznym. '56 - nowe nadzieje.

Kanon literatury emigracyjnej.

Poezja

Stara emigracja nawiązywała do Wielkiej Emigracji. Ciągłość historyczna zaznacza się w poezji: Kazimierza Wierzyńskiego, Jana Lechonia, Juliana Tuwima, Stanisława Balińskiego. To oni tworzą kanon poetycki starej emigracji, do tego wchodzą też poeci-żołnierze z II Korpusu: Józef Łobodowski, Wacław Iwaniuk. Ten kanon poezji jest:

- inspirowany tradycją romantyczną - patriotyczny, niepodległościowy

- na nim zamykają się tradycje Skamandrytów.

Proza

Kanon prozy emigracyjnej tworzyli pisarze: Gustaw Herling-Grudziński, Zofia Romanowiczowa (Paryż), Józef Mackiewicz, pisali o problematyce wojennej. Eseistyką zajmował się Stanisław Vincenz Na wysokiej połoninie, Jerzy Stempowski (Paweł Hostowiec) Eseje dla Kasandry, Od Bełdyczowa do Rzymu. Przedstawiciele polskiego eseju byli połączeniem erudytów i gawędziarzy. Józef Czapski pisał eseje o sztuce, Wit Tarnowski (Konradysta).

Dramat

Emigracyjny kanon dramaturgiczny tworzony był dla emigracyjnej publiczności. Wielu dramaturgów było nieznanych w kraju. Nowym zjawiskiem byli dwaj pisarze Miłosz i Gombrowicz. Mieli najwyższe osiągnięcia, a sami nie utożsamiali się z emigracją. Prowadzili z nią swoisty romans.

Miłosz Czesław	Gombrowicz Witold
- emigrował w czasie wojny, a w '51 został na emigracji (Paryż, Giedroyć) - podejrzliwość, brak zaufania wobec niego, wg niektórych to sowiecki agent w konspiracji	- w '39 był w Argentynie, gdzie zastała go wojna - dziwak, ekscentryk, nie uznawany przez emigrację

Działania rozkładowe podjęte przez pisarzy, którzy mieli odrębne stanowisko.

- podobnie, lata 70-te Noty o wygnaniu emigracja daje pisarzowi nowe oczy i usta. Inaczej poznaje świat - krytycznie i podejrzliwie. Inne kolory, gusta. Uczy się innego swojego języka - nowe usta - to uświadamianie sobie czym jest język, tradycja języka, odłączenie od kraju każe poecie zastanowić się jakim językiem ma pisać - niechętny, wrogi emigracji

- nie uważał się za emigranta, Transatlantyk z '51 - był sporem z emigracją, sprzeciw wobec getta emigracyjnego; coś im każe rozdrapywać rany, zadawać ból innym, odrzuca celebrę narodową - Dzienniki - wg niektórych obelgi, mówił, że każdy prawdziwy pisarz jest emigrantem nawet we własnym kraju - emigrant twórczości. Polemiki z emigracją, krytyka poetów, pisarzy, bo byli w dystansie do kraju - pisarz musi być emigrantem

Program własnej twórczości, ważnej dla prawdziwego artysty.

Emigracja zaczęła się wykruszać, do kraju powrócili - Julian Tuwim, Teodor Parnicki, Wańkowicz, Słonimski, Kuncewiczowa, inni zmarli - przełom 60/70.

Pisarze emigracyjni wobec kraju.

Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie. W '47 Kazimierz Wierzyński napisał odezwę do pisarzy emigracyjnych żeby nie wydawali swoich utworów w Polsce. Wywołało to wielkie kontrowersje. Nie wszyscy pisarze to przyjęli. W 1974 roku w Londynie zaczął ukazywać się Pamiętnik Literacki, w pierwszym numerze zawarto ankietę z pytanie czy jest jedna literatura czy dwie. 90 procent było za jedną polską literaturą. Pisanie dla kraju było priorytetem. Zmieniało się z czasem. Kres emigracji.

Polska lat 70-tych - powstanie Drugiego Obiegu, bez państwowej cenzury, oznaczało zamknięcie emigracji - literatura weszła w obieg krajowy.

Kraj wobec emigracji (literatury emigracyjnej)

Stanowisko władz komunistycznych było jednoznacznie wrogie. Traktowano ją całościowo - nie wwozić, nie przedrukowywać. Polityka ta ewoluowała, były okresy restrykcji - od '49, początek stalinizmu, żelazna kurtyna, po '56 sporadyczne dzieła były wydawane - Gombrowicz Transatlantyk, Ślub, wiersze Lechonia, lata 60-te przyniosły znaczne obostrzenia publikowania emigracyjnych utworów. Stan wojenny. W kraju było duże zainteresowanie - ludzie wyjeżdżając do rodzin za granicę, mieli niepisane prawo coś stamtąd przywieźć, książkę itp.

Nierównoległość rozwoju dwóch literatur. Dzielono na trzy główne okresy:

1. powojenny '45 - '48 różnice między literaturą krajową i emigracyjną niewielkie; przeważa tematyka wojenna. Kuncewiczowa

2. restrykcji '49 - '56 zły okres w dziejach literatury krajowej - socrealizm. Emigracja Gombrowicza, Miłosz wydaje poezje `53

3. od '56 - przewaga literatury krajowej nad emigracyjną, nowe nurty i prądy

Szczególne znaczenie ma epizod z połowy lat 50-tych, gdy w Londynie powstaje grupa Kontynentów - tworzy ją środowisko akademickie, są synami emigrantów. Są to: Czajkowski ('32), Czerniawski ('34), Brusza ('38), Taborski ('27). Urodzeni w latach 30-tych, pojawili się po wojnie w Londynie - zbuntowani przeciw ojcom, dwujęzyczni, otwarci na kulturę kraju, na kraj. Spór synów z ojcami opierał się na takich zarzutach:

- że są staroświeccy w gustach literackich

- napisali list do Miłosza ('68 - kontynenty - eseje), młodzi, anglojęzyczni poeci - tłumacze.

W Oficynie poetów i malarzy przekładali poezję: Herberta, Różewicza, Białoszewskiego, Szymborskiej. Florian Śmieja - rozwój późnych kontynentowców.

Co wniosła literatura starej emigracji?

- poetyckie - Kazimierz Wierzyński Korzec maku '53, późna, wielka poezja

- dzieła pisarzy do dziś aktualnych, trzech w prozie Konwicki, Herling-Grudziński

- nowy typ eseju - Stanisław Vincent, Józef Czapski, Stempowski

- nowy typ dziennika - intelektualny - Herling-Grudziński, Gombrowicz, Miesiące Brandysa

Temat: Kanon literacki

Kanon - w języku potocznym oznacza stosunek pewnej grupy dzieł literackich/utworów, które tworzą zamkniętą, ograniczoną całość.

Kanon religijny:

• zestaw dzieł religijnych, Biblii, księgi święte uznane za oficjalne

Kanon świecki:

• przedmiot szczególnej uwagi, dzieła literatury świeckiej, które mają uznanie. Przybywa nowych - kanon literatury europejskiej. (Robert Kurtjus, literatura średniowieczna)

Największe kłopoty są z kanonem współczesnym. W odróżnieniu od poprzednich epok kanon literatury współczesnej przedstawia szczególne problemy:

- tempo rozwoju - nieporównywalnie szybsze, dynamika, prądy, -izmy, programy, itp.

- zmiana gustów - szybsza, odbiorca łatwo się nudzi, chce czegoś nowego; współczesny czytelnik jest chętny nowości

- większy udział publiczności w konsumpcji dzieł literackich, nie tylko obieg artystyczny, literatura popularna

- obieg w szkole- lista lektur szkolnych

Dwudziestolecie międzywojenne

Dwa przeciwstawne kanony:

1. wyobrażenie literackie, które już się przeżyło - młodopolszczyzna, nie odpowiada duchowi nowych czasów; reakcje na literackie postawy odbiorców, akceptacja; kanon zaprzeczony - młodopolszczyzna.

2. znamię nowoczesności, czasopisma, krytyka, proza: Bandrowski (1885)

Skamandryci

Futuryści / dziwacy nie brani dosłownie (wtedy)

Dadaiści

Awangarda Krakowska

Dosyć wąski kanon. Nałkowska Romans Teresy Hennert (1923).

Kanon odrzuconych, których wielkość nie została rozpoznana w danym czasie (Witkacy).

Lata 30-te powieść psychologiczna (Freud), Fik określa ich jako choromaniaków: Schulz, Choromański Zazdrość i medycyna.

Kanon literatury kobiecej - Zarembina, Nałkowska, Krzywicka, Kuncewiczowa.

Jakie instytucje wpływają na kształtowanie się kanonów?

Nie ma jednego kanonu, jest ich wiele, bo różne są obiegi społeczne, różne potrzeby:

- kanon literatury wysoko-artystycznej - Wiadomości Literackie, typ literatury nowoczesnej, zrywającej z przesądami, pełni rolę opiniotwórczą bardzo dużą - współczesny inteligent. Tadeusz Boy-Żeleński - eseista, krytyk, promował tą nowoczesność.

- kanon literatury popularnej - powstaje rynek książki popularnej, początek lat 30-tych jest drugim progiem umasowienia kultury, popyt na książki do czytania. Mniszkówna, Dołęga-Mostowicz, Rodziewiczówna; bardzo silny i wyraźny.

Manipulacja po wojnie:

• szkoła - ograniczanie obszary literatury dwudziestolecia, nurt literatury postępowej, grupa Przedmieście, komunistyczni. Fik, Nałkowska

• cenzura - nie wydawano niektórych pozycji, np. Kadena-Bandrowskiego

• kanon Awangardy powstaje po wojnie, wiersze wydają przedstawiciele AK - Przyboś, Peiper, Ważyk, Watt, Roczniki Poetyckie

• krytyka literacka

Kanony:

Kanon Awangardy - poezja, ale nie tylko, wszelkie eksperymenty artystyczne, tradycja Wielkiej Awangardy Europejskiej

Kanon wojenny - zmieniały się z czasem, tworzą go: Medaliony Nałkowskiej, Opowiadania Borowskiego, Pamiętnik z Powstania Warszawskiego Białoszewskiego; ciekawe dzieje

Kanon realistyczny - realizm i jego liczne przemiany

Kanon nowatorski w prozie od lat 60-tych - kanon polskiej literatury współczesnej: Brandys, Konwicki, Stryjkowski, Buczkowski, Andrzejewski

Przez kogo oceniane są kanony?

Krytyka literacka. Dużo było kanonów chwilowych tzw. sezonowych. Kanony literatury obcej - gusty czytelników kształtują się pod wpływem tłumaczeń w Polsce. Boy-Żeleński odpowiada za kanon literatury francuskiej. '56 - kanon literatury obcej: amerykańskiej - Hemingway, Faulkner,; francuskiej: Camus, Sartre.

Lata 70-te - tłumaczenia iberoamerykańskiej literatury - czemu akurat w tym czasie? Egzotyka, realizm magiczny - Marquez.

Powstanie kultury masowej po '56 zmienia sytuację. Wydawane są groszowe serie powieści kryminalnych, wojennych itp.

Lata 80-te - o kanonie stanowi radio i telewizja.

Powstaje nowa inteligencja, która ma własne potrzeby.

Po '56 powstaje kanon literatury młodzieżowej - Hłasko - mody/kanony sezonowe szybko gasną.

Kanon = autorytet. Autorytatywne opinie co czytać należy itd. Kryzys kanonu - brak autorytetu.

Role autorytetów pełniły:

- Kościół

- szkoła

- krytyka literacka - narzuca gust, hierarchię, po wojnie: Twórczość '45, Dialog '56

- uniwersytety - ramy, sylabus, ludzie z uniwersyteckim wykształceniem.

Kanon modernistyczny - koniec lat 90-tych, projekty nowej syntezy literatury polskiej XX wieku. Ogarnięcie jej całego dorobku, łamiąc wszelkie znane dotąd hierarchie. Postać dojrzałą osiągnął w Dwudziestoleciu - Gombrowicz, Leśmian, Schulz, Witkacy. Powojenny, modernistyczny - lata 60-te. Postmodernizm otwiera kolejną dyskusję, zakwestionował, bowiem, wszelkie kanony.

12.12.2008

Temat: Problematyka pokolenia literackiego

Pokolenie literackie jako kategoria była często badana. Najszerzej ty zjawiskiem zajmował się Kazimierz Wyka, w '38 napisał rozprawę doktorską Modernizm europejski opierając się na kategorii pokoleń literackich.

Pokolenie literackie - normalne pokolenie ludzi, którzy wchodzą w dorosłe życie i zaznaczają swoją obecność. Zmiana pokoleń, walki między nimi. Nie jest pojęciem ścisłym, ani metrykalnym. Debiut to wejście w dojrzałość. Skomplikowane.

Albert Thibaudet w książce Historia literatury francuskiej. Od Wielkiej Rewolucji do lat trzydziestych XX wieku, wyróżnia pięć pokoleń pisarzy francuskich, w sensie ścisłym.

W XX wieku następuje pewna prawidłowość - mniej więcej co dziesięć lat mamy do czynienia ze zmianą pokoleniową - nie w sensie ścisłym. Pod wpływem zewnętrznych nacisków - jakieś ważne wydarzenie historyczne odciska się silniej na psychice ludzi, którzy należą do jednego pokolenia. Nie to, że się urodzili w podobnym czasie, lecz, że podobnie reagują na to samo wydarzenie - przeżycie pokoleniowe. Podstawowe, które wpływa na wyobrażenia ludzi z danego pokolenia.

Pokolenia literatury współczesnej.

Pierwsze pokolenie 1885

Stanowią je: Zofia Nałkowska (1882), Stanisław Ignacy Witkiewicz (1885), Juliusz Kaden-Bandrowski (1885), Roman Jaworski (1883).

Pokolenie głoszące poglądy Cezarego Baryki. Pisarze, którzy wchodzą w dojrzałość w okresie poprzedzającym I Wojnę Światową, rewolucja 1905, organizacje podziemne, bojówki socjalistyczne - wybuch wojny, udział w Legionach. Ojcowie tego pokolenia - Seweryn Baryka, „pokolenie” Józefa Piłsudskiego.

Silne nurty niepodległościowe 1905. Ludzie podziemia - Andrzej Strug (właściwie Tadeusz Gałecki). Okres Młodej Polski.

Łuk Kadena-Bandrowskiego - młodopolska twórczość, tak jak i Nałkowska i Witkacy.

Po 1918 roku rozwija się - tworzy odrębną grupę pisarzy, którzy nie mieszczą się w strukturze Młodej Polski, ale są jej dziedzicami; wchodzą w nowoczesność.

Drugie pokolenie 1894-97

Skamandryci. Młodsi o około 10 lat. Są to: Kazimierz Wierzyński (1894), Julian Tuwim (1894); tu parnasizm. Na ich poglądy wpływ miała nie tylko Młoda Polska, cenili Staffa. Nie wychodzą z Młodej Polski. Ich przeżyciem pokoleniowym jest fakt odzyskania niepodległości. 1918 rok - niepodległość - dalszy los tego pokolenia. Związani z Dwudziestoleciem międzywojennym. Nowa poezja, lecz nie Awangarda. Jasna i ciemna część - ewolucja, nowy etap w polskiej państwowej literaturze.

Nowoczesność utemperowana:

- potoczność / kolokwializm

- realizm

- bohater ulicy / szary człowiek

- otwarcie na nowoczesność

- kobieta wyzwolona - Pawlikowska-Jasnorzewska

- sensualizm

Zamyka się wiek XIX.

„Zrzucam z siebie płaszcz Konrada” Antoni Słonimski (poemat Czarna wiosna). Siła napędowa. Skamandrytów koniec na emigracji.

Trzecie pokolenie 1910

Ludzie urodzeni około tego roku. Min. Adolf Rudnicki (1909 lub 1912), Witold Gombrowicz (1904), Kazimierz Wyka (1910), Bereza, Michał Choromański (1904). Debiutują w drugiej połowie lat 30-tych. Jakie wydarzenie historyczne ukształtowało tych pisarzy?

- lata 30-te - wielki kryzys gospodarczy na świecie

- `czarne chmury' - nastroje pełne pesymizmu, widmo wojny - katastrofizm, Polska na pierwszej linii frontu, druga niewola, nastroje społecznego pesymizmu; Czechowicz Józef (1903). Ferdydurke Gombrowicza.

- pisarze korzystający ze zdobyczy nowoczesnej wiedzy o człowieku. Ignacy Fik nazywa ich pokoleniem choromaniaków, patologiczne powieści Uniłowskiego. Freud w Cudzoziemce Kuncewiczowej.

Czwarte pokolenie ok. 1920

Oczywiście nie biologiczne. Następstwo pokoleń. Mówią o sobie `my pokolenie', wydarzenie, które na stałe określa ich biografie to wybuch wojny - ofiary wojny i ocaleni. Krzysztof Kamil Baczyński (1921), Tadeusz Gajcy (1922), Tadeusz Różewicz (1924), Tadeusz Konwicki (1926), Miron Białoszewski (1922), Zbigniew Herbert (1924), Wisława Szymborska (1923).

Pokolenie wojny. Tworzą kanon wojenny, tzw. pokolenie Kolumbów - Roman Bratny (1921) - żołnierze podziemia.

Drugi ważny epizod, który jednak nie określił wizerunku tego pokolenia to stalinizm - czas nieprzyjemny, część przyjęła z aprobatą - Różewicz - wydawał tomiki wierszy, nie tylko on - potem się wstydził. Powieść Bratnego o AK Kolumbowie rocznik `20 - był przez to hołubiony przez władzę. Sam skazał się na milczenie (żyje!). Rok 56 dla tego pokolenia oznacza ich powtórny debiut. Wracają do wojny - tematy utworów podejmowane prze innych pisarzy. Ważna rola w literaturze powojennej. Na emigracji było inaczej (pisze o tym Wróblewski).

Piąte pokolenie 1930

Pokolenie współczesności: Marek Hłasko (1934), Stanisław Grochowiak (1934), Ernest Bryll (1935), Jerzy Harasymowicz (1933), Halina Poświatowska (1935), Małgorzata Hiller (1926), debiutowali po wojnie około 1956 roku. Co było ich przeżyciem dominującym?

Biografia duchowa - okres stalinizmu, w szkole średniej czytali dzieła socrealistyczne, wychowani na tych lekturach. Nie doświadczyli go w sensie terroru fizycznego i psychicznego. Dla nich to ponury okres administrowania literatury, narzucanie im więzów. Doktryna polityczna od której chcieli uciec. Fałszowanie życia i charakterów.

Debiut do współczesności.

- świat jednostki / indywiduum

- zaprzeczenia (Hłasko)

- arkadia dzieciństwa (Harasymowicz)

- bunt estety przeciw światu, liczy się tylko prawda (Ogórek)

- poezja rupieci (Białoszewski)

Radykalne przeciwstawienie się poprzedniemu okresowi.

Szóste pokolenie ok. 1940

Dziesięć lat młodsi od w/w pokolenia. Urodzeni 43-45. Są to: Adam Zagajewski (1945), Ewa Lipska (1945), Stanisław Barańczak (1946). Debiutują w latach 60-tych.

Tworzą pokolenie '68 - Nowa Fala.

Co stanowi ich przeżycie pokoleniowe?

Zazdroszczą swoim ojcom. Okres małej stabilizacji - nic się nie działo, spokój i szarzyzna życia. Pokolenie bez biografii. Ich pokolenie biologiczne to pokolenie wojny.

pokolenie biologiczne pokolenie literackie

Wyraźnie ukształtowana postawa. Rodzi się ruch oporu (początek lat 60-tych).

Nowa Fala ma określony stosunek do rzeczywistości. Następuje schyłek gomułkowszczyzny, zaczynają się niepokoje społeczne. Ich przeżyciem są wydarzenia końca lat 60-tych, '68.

Debiuty pokolenia - mówienie my, poczucie zbiorowej przynależności. Poeci pokolenia - pojęcie strategiczne, własne wyobrażenie na swój temat. Rok 1961 przynosi zmianę warty - pokolenie współczesne lansowało i stworzyło własne mity. Mit o sobie. To co zawiera się w słowie MY. Te mity potem pękają, ale są ważne dla strategii pokolenia.

Siódme pokolenie 1950

Pisarze, poeci urodzeni około roku 1950. Opór środowiska pisarzy wobec władzy jest silny w 1970 roku. Drugi obieg lat 70-tych - postnowofalowy. Tomasz Jastrun (1950), Bronisław Maj (1953), Jan Polkowski (1953). W połowie lat 70-tych debiutują w wydawnictwach podziemnych.

Opozycje demokratyczna tworzą: (pokolenie '68) Barańczak, Andrzejewski, Krynicki, do nich dołączają się Jastrun i Polkowski.

Ósme pokolenie 1960

W tych okolicach rodzą się pisarze, którzy wchodzą do literatury w połowie lat 80-tych, (mają po 22-25 lat). Znaki odrębności tego pokolenia:

- pokolenie BruLionu - jedno z pism opozycyjnych, drugoobiegowych, odsłoni pod koniec lat 80-tych swoje oblicze

- `62, '64 - zbyt młodzi, ci z '68 - działacze solidarności; młode, ale rozumiejące - określenie swojego oblicza

- mniej identyfikują się z pokoleniem kombatantów. Szukają własnej, trzeciej drogi

- przeciwnicy ustroju / systemu komunistycznego

- teraz mniej interesujemy się polityką, etosem kombatanckim (Nowa Fala, postnowofalowcy)

- trzecia droga - brak zainteresowania problematyką aktualną, ruch podziemia artystycznego (underground) alternatywnego

- ku pełnej niezależności - zrywa z etosem kombatanckim i jakąkolwiek formą zaangażowania

Świetlicki Marcin (1961) - wiersz do Jana Polkowskiego - manifest - nas nie obchodzą tamci, nie interesuje nas historia, ważne jest to co się dzieje z nami teraz. Nowy świat.

1989 - główne przeżycie obalenie komunizmu w Polsce - rewolucja kulturowa, odpowiada temu co dzieje się w świecie. Niezależność artystów - niezaangażowanych.

Postmodernizm - globalizm / alterglobalizm.

Kategoria pokoleń traktowana z dystansem okazuje się bardzo ważna przy przeglądzie literatury od 1918 roku. Jest przydatna gdy:

- pokolenie literackie nie odpowiada pokoleniom metrykalnym

- nie odpowiada normalnym następstwom pokoleniowym

- liczy się wydarzenie w historii, które pozwala im mówić my

- strategia literacka, która określa życie literackie i da się mówić o pokoleniu.

Temat: Regionalizm

Regionalizm.

W Dwudziestoleciu Międzywojennym zjawisko, które wpływa na charakter ówczesnej literatury, Polska odrodzona była mechanicznym zlepkiem terytoriów, które należały do trzech zaborów, sztuczność. Różnice łączyły dzielnice.

Proces kulturowego / cywilizacyjnego zlepiania nie skończył się w Dwudziestoleciu. Wojna to przerwała.

Wielkie różnice - Galicja - zacofanie gospodarcze, ale mniejsza cenzura. Pewna autonomia.

Wojna przerywa ten proces. Obok Warszawy (stolica, centrum administracyjne) tworzą się konkurencyjne kulturowo miasta:

° Kraków w zachodniej Galicji

° Poznań

° Wilno

° Lwów.

Wyrazista odrębność. Centrum i peryferie. Różnice między nimi stosunkowo niewielkie, ale wzrasta rola Warszawy. Różnica nie jest wyrazista. Kraków, Wilno, Lwów - mają poparcie, bo zaczyna się proces decentralizacji życia literackiego

Prowincja, zaczyna wzrastać jej znaczenie:

Lublin - ważne, istniejące na mapie literatury, Czechowicz

Chełm - czasopismo Kamena, '33

Gorzeń Górny k. Wadowic - (Małopolska, Podkarpacie), Emil Zegadłowicz (1888) zakłada tu grupę Czartak(właściwie w samych Wadowicach)

Ostrzeszów Wielkopolski - wydawano tu czasopismo Okolica Poetów

° W Dwudziestoleciu trwa proces scalania się trzech odrębnych dzielnic, który ma znaczny wpływ na charakter literatury.

° Granica / różnica centrum - peryferie w Dwudziestoleciu bywała zacierana - przez role ośrodków takich jak Warszawa, Lublin, Kraków.

° Decentralizacja i wzrastająca rola prowincji.

Po wojnie w okresie PRL-u dominowała centralizacja - hasło: przestrzenna kwalifikacja - wszystkie ważne decyzje (także dotyczące życia kulturalnego) zapadają w jednym ośrodku władzy. Fałszywe wrażenie jednolitości społeczeństwa. Partia przywódcza rządzi.

Zachodzi proces daleko posuniętej egalitaryzacji literatury. Zrównanie wszystkich ośrodków pod jednym hasłem ideologicznym - jeden głos oficjalny. Doktryna polityczna - jedyna słuszna.

Konsekwencje.

Jakie było przedwojenne rozumienie prowincji?

Leśmian, Czechowicz - nie są gorsi, mają ambicję uczynienia z tej prowincji zjawiska uniwersalnych rozmiarów. Czechowicz jest pisarzem prowincjonalnym.

Po wojnie - prowincja jako taka zanika, traci znamiona wyjątkowości. Wszędzie jest / ma być tak samo. Cywilizacyjne opóźnienie po upadku komunizmu.

Miłosz - pochodzi z prowincji.

Miasta, które przed '39 wyróżniały się odrębnością - Poznań, Kraków, Wilno, Lwów - po wojnie przestały zwracać uwagę. Wynik władzy, dystans kulturalny, dostępność do oświaty, likwidacja analfabetyzmu.

Dobrodziejstwa modernizacji życia. Radio, telewizja, sztuka masowa, jej substytuty. Ciekawe nowe zjawiska:

- Polska Ludowa - środowisko repatriantów, odzyskujące poczucie ojczyzny, wysiedleńcy do ziem odzyskanych. (Warszawa, Mazury, Śląsk, Pomorze). Literatura ludzi, którzy musza zaznaczyć obecność, przynależność do nowego i do przeszłości - `sami swoi'.

Henryk Worcell '38 Zaklęte rewiry. Debiut '36.

Tam gdzie są przesiedleńcy. Jak to określić? Wyobrażenie Nowych Kresów, odcięcie miast: Lwów, Łuck, Włodzimierz, Wilno, Nowogród. Tęsknota i nostalgia. Nowe kresy - w innym miejscu. Wrocław, Gdańsk (Chwin), Warmia i Mazury. Pogranicze niemiecko-polskie. Zacieranie historii regionów. Region tworzony przez Polaków, Litwinów.

Olsztyn Borussija (Prus), Niemcy odgrywali ważną rolę.

09.01.2009

Temat: W jaki sposób przemiany polszczyzny XX wieku (czasy powojenne) wpłynęły na rozwój literatury?

Filozofia języka uprawiana przez pisarzy. Cechy charakterystyczne poezji współczesnej tworzą wielcy poeci:

Zbigniew Herbert

Czesław Miłosz

Wisława Szymborska

Miron Białoszewski

Wyczulenie na język. Stan polszczyzny współczesnej. Czym jest język? Kategoryzacja świata. Patrzenie na świat przez pryzmat języka.

Odmiany polszczyzny Współczesny język polski Jerzego Bartmińskiego z 1993. Ciekawa i ważna książka. Przemyślenia dotyczące związku między językiem a mową codzienną. Odmiany i style - Bartmiński - styl potoczny, język mówiony.

Literatura odzwierciedla te zmiany, stan języka. Sama to wykorzystuje. Język - materiał nie gotowy. Pisarz - to użytkownik języka. Ma inne cele, zdaje sobie sprawę z osobliwości języka.

Literatura stwarza pewne fakty językowe. Sugestywność posługiwania się językiem przez wszelkich pisarzy. Mówić Gombrowiczem, Mrożkiem. Nadal używane.

† Okres międzywojenny

Irena Bajerowa - Zarys Historii Języka Polskiego 1939-2000, w latach 1918-1939 - głównym użytkownikiem języka była inteligencja - 6%. Język uznany za poprawny przez nich używany. Jaką inteligencję ma na myśli? Która ma charakter normotwórczy? Poziom 6 procent. Do dziś znane jest starsze pokolenie - inteligencja przedwojenna była solidnie wykształcona - ich sposób wysławiania się, stanowił pewną normę.

Zlepek trzech różnych kulturowo regionów połączonych jednym językiem - poprawna jest jedna norma. Integracja społeczna. Propagatorem jest inteligencja.

Główne źródło norm językowych i zarazem główną drogę ich rozprzestrzeniania - stanowi literatura piękna w tradycyjnie ukształtowanej postaci (sprzed 1918 roku).

Pisarz ustanawia normy. Literatura - to sztuka pisania i poprawnego mówienia.

Literatura i szkoła na straży poprawności języka. Ekonomiczny sposób i estetyczny.

Eksperymenty - zakwestionowanie normy językowej - dziwactwa. Nóż w brzuchu. Szokować, zadziwiać.

Język inteligencji, który trzyma się norm, był normą panującą, ponadpokoleniową. Łączył wszystkich pisarzy - miał wysoką pozycje w Dwudziestoleciu.

† Okres powojenny

Rewolucyjne zmiany po wojnie, rzutowały na wygląd literatury:

° zmiana statusu inteligencji - Nie matura, lecz chęć szczera zrobi z Ciebie oficera - przed wojną oficer musiał być wykształcony. Powstaje inteligencja z awansu społecznego.

° niewielka różnica między stylem pisanym a mówionym - przed wojną. Oba style różne - ekspansja języka mówionego do literatury. Pisać tak jak się mówi.

° zróżnicowanie społecznych odmian polszczyzny przed wojną. W literaturze widoczna przez użycie cudzysłowu. Odbiega od normy - ekspresja indywidualizmu. Po wojnie - zacieranie tych różnic. Nowe wzory mówienia i pisania bez cudzysłowu.

° aksjologia języka. Mówienie o czymkolwiek nie jest wartościowo neutralne. Język narzuca hierarchię wartości. Wyrażanie opinii, emocji, itp.

Jak na tle tej polszczyzny rysują się style artystyczne?

Styl potoczny - baza derywacyjna dla wszystkich innych stylów (tez dla artystycznego).

Dwudziestolecie - anachronizm stylu łączonego z Młodą Polską.

Skamander - kolokwializmy, język ulicy, język potoczny, ale nie osłabiał norm. Poeta naśladuje, stylizuje. Wyrazisty, bo odbiega od normy. Wydaje się, że po Skamandrze nie można pisać inaczej - Leśmian, Schulz.

Awangardowa koncepcja języka - o ekonomicznych walorach. Język w języku - nadbudowany nad językiem codziennej komunikacji. Silna norma językowa. Język Awangardy - nie był mocno zakorzeniony w literaturze. Popularność zdobył po wojnie. Odbiegający od norm polszczyzny. Zwykły tok mowy. Norma ściśle artystyczna.

Język pojmowany przez pisarzy:

Wszystkie przewroty po 1918 roku, wszystkie nowe -izmy określały swoje zamiary wobec języka. Swoje wobec niego stanowisko. To coś więcej niż tylko środek komunikacji. To narzędzie poznawania świata. Kategorie narzucone przez język. Teoria Sapira-Whorfa (prawo relatywizmu językowego) - śnieg u Eskimosów. Język odzwierciedla życiowe doświadczenie człowieka.

† FUTURYŚCI

Źródło represji, element kultury, Chomsky - uniwersalne struktury, z którymi się rodziny. Posługując się językiem jednostka nieświadomie ulega pewnym normom. Język porządkuje świat, organizuje rzeczywistość. Świat możliwy do naszej percepcji. Intuicja porządku narzuconego przez język. Normy - ład, porządek, określają stosunek do świata. Logika w jego widzeniu. Sprzeciw awangardowym zamysłom.

Ale nie wiedzieli jak ta pozytywna wolność ma wyglądać. Negatywizm - negowanie tego co uznawane było za więzienie.

Eksperyment futurystyczny - negowali, ale bez drogi na przyszłość. Ich stosunek do języka był destrukcyjny. Słowa wypuszczone na wolność (bez gramatyki).

Awangarda krakowska - to droga do nikąd.

Posługując się językiem wyzwalamy energię, która w nim tkwi. Im więcej restrykcji, norm zawiera, tym sugestywniejsze są modyfikacje, odejścia od normy.

Peiper, Przyboś - język nie jest dany w ostatecznej postaci.

Humboldt - język - ruch, dynamika, energia.

Ograniczenia systemowe.

Przyboś

Powietrze nad mą głową

Rozpłakało się w ptaka.

Metafora - aktywne składniki - nie dają się jednoznacznie sparafrazować. Kognitywizm - metafory życia codziennego. Codzienny język jest pełen metafor. Rozedrgane powietrze - operacja nie na słowach, lecz na myślach. Niedokończony związek. Rozpłakać się w ptakach odejście od pewnej normy językowej (tu: gramatycznej).

Gramatyk poezji, poezja gramatyki - Jacobson.

† SKAMANDER

Być jednym z nas, nie kimś wywyższonym. Peiper - poeta - słowiarz. Język poetycki dopuszcza odejście od norm. Chcieli mówić tak jak inni. Estetyzacja - jak ludzie szorstko mówią na co dzień. Potoczny obraz świata - zdroworozsądkowy. Nie jest jedyny i konieczny. Presja języka - zdobywcy, innowacje, eksperyment.

† POEZJA POWOJENNA

Zdobywcy mają rewolucyjny stosunek do słowa. Poezja = rewolucja. Poeta odświeża język. Awangarda po wojnie - język gwarantuje autonomię.

Koncepcja języka nastawionego na autonomię, języka w języku. Zakwestionować język oparty na zdroworozsądkowym obrazie świata. Uwrażliwić na rutynę życia nałożonego przez normę. Innowacyjny stosunek - wywoływał podejrzenia wśród poetów. Koncentruje się na samym języku. Nie na tym co domaga się dotknięcia.

Poezja laboratoryjna - Miłosz. Nieważne co się mówi, tylko jak. Język musi być melodyczny - spadkobierca symbolizmu - poezja Awangardy. Potrzeba nazwania, widzenia świata. Język, który rezygnuje z czystości, precyzji.

Miłosz - język jako normy skuteczne w komunikacji, język dzięki któremu próbujemy oswoić, zrozumieć świat. Demaskowanie fałszywych ocen. W języku zawarty jest punkt widzenia.

Zgiełk informacyjny. Powiększanie obszaru entropii - mowa trawa - powiela klisze. Szum, w którym ginie głos człowieka.

Pisarze, którzy chcieli na to zjawisko spojrzeć.

Groźba dla naszych czasów, w której ludzie mówią, ale nie rozumieją się wzajemnie. Ginie głos człowieka - redundancja, entropia. Brak porozumienia się. Brak kontroli nad językiem.

Zmiana języka - zanieczyszczony obcymi wpływami. Silna rola mediów - zanieczyszczenie polszczyzny.

Pisarze zatroskani o los polszczyzny:

Czesław Miłosz

- przeciwstawił się awangardowej wersji języka, czymś wypreparowanym z żywej mowy, z funkcją poetycką, laboratoryjny język.

Jacobson - sześć funkcji języka, też estetyczna. Zawsze jedna wysuwa się na czoło, w języku artystycznym jest to funkcja estetyczna. Uwaga skierowana na sam komunikat.

- zawężenie języka przez Awangardę

- fatalny stan polszczyzny jest groźny dla literatury, bo jeśli zadaniem pisarza jest mówić o świecie, w którym żyjemy - tym - jak o nim mówić?

- chce przywrócić poezji dawną funkcję - literatura mówiąca o rzeczach ważnych dla człowieka, czym ludzie żyli

- język przeżarty językiem dziennikarskim. Gra szklanych paciorków '43, Herman Hessen proza XX wieku. Określenie - czas epoki felietonu. Człowiek duchowo zubożony, żyje powierzchnią

- niepokój egzystencjalny, poszukiwanie pewności w świecie. Być przez niego zrozumiałym (świat)

Polszczyzna dostojna / język dostojny - kiedyś Biblia. Tłumaczy niektóre części Biblii. Używał współczesnej polszczyzny bez sztucznych słów tworzących dystans.

- Beckett - burleska, tragikomedia, farsa, pisarz nie potrafi mówić prosto o Bogu, życiu, itp. podobnie Miłosz. Nowomowa itp. jak stworzyć język dostojny.

Wisława Szymborska

- koncepcja języka powszechnie obowiązująca - język literacki obowiązujący jako norma. Czy język codzienny to wiarygodny sposób komunikowania? Posługiwanie się frazeologizmami. Pogranicze między dwiema wizjami rzeczywistości:

- świat narzucony przez język (fałszywe)

- potrzeba narzucenia wizji świata

Zbigniew Herbert

- styl poetycki - język oddzielony od polszczyzny, podwyższona tonacja, wysoki, patetyczny, retoryczny

- język zawiera zakrzepłe wartości. Ten pozornie patetyczny

- Eliade - tropi sacrum / profanum. Człowiek żyje w świecie zdegradowanego sacrum.

Miron Białoszewski

- język niepoprawny na co dzień, język ludzi, którzy rozumieją się w pół słowa. Powielanie pewnych informacji, bez głębszych treści. Zgiełk informacyjny - przekrzykiwanie. Ten niepoprawny język - jest gwarantem własnego, autentycznego przeżycia.

Polszczyzna w dawnej postaci wśród pisarzy na emigracji.

Piękna polszczyzna:

Miłosz

Gombrowicz

Wierzycki

Herling-Grudziński

Język jako medium, które samo staje się przekazem. McLuhan

Zanieczyszczanie języka - NOWOMOWA - presja wywierana przez język na społeczeństwo.

Barańczak - Napiszcie do nas co o tym sądzicie - język przedmiot obserwacji - nie sam nagi język. Nie istnieje poza sytuacją komunikacyjną, kod porozumiewania się. Funkcjonowanie języka w pewnej przestrzeni komunikacyjnej gatunku rozmowy z czytelnikami.

Poezja nowofalowa - jest wielką proza językiem. Gazeta, symbol skłamanego, nowomowy. Indoktrynacja obywateli poprzez język.

Orwell 1984 - wyrażenia traktowane odwrotnie - o nowomowie.

Ugryź się w język - zakaz, który ogranicza naszą swobodę. Dwuznaczność frazeologizmów. Nadawanie im znaczenia dosłownego. Wziąłem sobie coś do serca, spójrzmy prawdzie w oczy.

Konkretna rzeczywistość Polski końca lat 60-tych.

† Literatura po roku 1989

Jak to przekłada się na literaturę?

III RP - czuła na zmiany dokonane w języku. Upadła nowomowa - runął system.

Dialekty społeczne, slangi, underground, kolorowe magazyny. Masłowska, Kuczok, chaos. Wielość, różnorodność, języków. Dostrzegalne w prozie.

Barańczak Proszę pokazać język - opozycje w jakich występują języki:

Słowo abstrakcyjne konkretne

odświętne codzienne / Nowa Fala

cudze własne

Po '89 te opozycje nie odgrywają roli. Nie ma jednej normy językowej. Język to nosiciel stereotypów.

Marcin Świetlicki - wiersz Do Polkowskiego - postnowofalowiec, drugi obieg, manifest pokolenia po '89. Posługiwanie się stereotypami, bez granicy, hierarchii, są hasła, symbole. My chcemy mówić - ząb mnie boli, jestem głodny.

Język, który zapomniał o zaimku pierwszej osoby liczby pojedynczej. Opisuje świat nie taki jaki jest, ale jaki być powinien. Trzeba pisać tu i teraz. Język nasycony rolą mediów, które zniekształcają obraz świata.

Gra w sytuację komunikacyjną - wytworzoną przez media.

W pewnym mieście M mieszka X, który ma żonę Y, która ma nowotwór złośliwy…

(…)

(…)

… chciałbym pozdrowić kolegów z wojska.

† Literatura najnowsza

Postmodernizm - ponowoczesność - nic nie mówiąca etykieta. Literatura aktualnej swobodnej kreacji.

Kim jest dzisiejszy Odyseusz w Ulissesie Joyca?

Literatura postmodernistyczna - te pytania stanowiły sens. Żyjemy w świecie, którego nie znamy, nie ma obiektu o którym mówimy. Żyjemy w świecie słów. Świat tekstowy. Literatura robiona ze słów. Żywi się czymś gotowym.

W jakim stopniu literatura odzwierciedla rzeczy? Zawiera pytania o mimesis - czy istnieje rzeczywistość pozajęzykowa?

Powstaje pojęcie intertekstualności - literatura robiona jest ze słów - wszystko już zostało napisane.

W jaki sposób zmiany polszczyzny wpłynęły na oblicze literatury?

Czym jest język dla poetów żyjących w dzisiejszym świecie?

Literatura wobec nowomowy, manipulacja językowa (Nowa Fala)

Odmiany. Style artystyczne - ponadindywidualne wzorce - autor = własny idiolekt.

23.01.2009

Temat: Nowoczesność - ponowoczesność

Wyjaśnienie pojęć.

Nowoczesność - następuje po niej - ponowoczesność.

Modernizm - postmodernizm, pomodernizm.

† Nowoczesność - pojęcie, które oznacza pewną postawę filozoficzną - projekt filozofii, która sięga Oświecenia (racjonalizm, wiara w rozum, podmiot - źródło poznania rzeczywistości, cogito - Kartezjusz - początki filozofii Oświecenia). Nie całkiem.

Filozofia Oświecenia, racjonalizm - ma kulminację w Oświeceniu - nurt w dziejach myśli europejskiej, który wyczerpał swoje możliwości. Zjawisko, które towarzyszą postawie filozoficznej. Procesy społeczne i kulturowe, które zachodzą w obrębie społeczeństwa uprzemysłowionego, określonego ustroju kapitalistycznego. Kapitalizm - struktura społeczna państw, ustrojowe procesy, które zmierzają do unowocześnienia przejawów życia - skutek rozwoju przemysłowego.

Demokratyzacja.

Parlamentaryzm.

Wolny rynek.

Procesy modernizacyjne - unowocześnienie różnych form życia społecznego, kulturowego w obrębie państwa kapitalistycznego.

† Ponowoczesność - zakwestionowanie w/w projektu cywilizacyjnego. Głosiciele tej filozofii (początki - ostatnie dekady XX wieku) dochodzą do przekonania, że projekt Oświeceniowy uległ wyczerpaniu, jest niedokończony.

Filozofowie ponowocześni:

Jürgen Habermas- Niemiec - dyskusja

Zygmunt Bauman - (w '68 wyjechał do Anglii), znane nazwisko filozofii ponowoczesnej, Polak

Jean-François Lyotard (czyt. Liota) Francuz

Filozofia - czemu ma uznanie?

Argumenty:

Filozofowie ci mówią, że Oświecenie doprowadziło do emancypacji ludzkiego rozumu - bez przesądów, mitologizacji, magicznych form. Socjolog niemiecki Max Weber - mówił o odczarowaniu świata. Pozbawiony wszelkich przesądów, zabobonów. Umysł wyemancypowany spod władzy religii, mitologii - świat odtąd nie skrywa żadnych tajemnic. Rozum - myślące cogito - jest w stanie przekazać obiektywną prawdę o świecie.

Dogmat racjonalizmu - zakwestionowany. Nie ma gwarancji, że to jest obiektywna wiedza o świecie. Rozum nie ma nad sobą żadnej instancji, która mogłaby to zweryfikować, nie ma gwarancji, że się mylimy - a się mylimy.

Podmiot nie może być źródłem wiedzy. Podmiot - ja i przedmiot poznania - mój długopis - między podmiotem a przedmiotem zachodzi zależność - poznanie ograniczone, przedmiot nie może być poznany w całości, zaledwie jakiś jego aspekt. Fenomenologia - przedmiot to intencja - ograniczenie do tego co jest bezpośrednio dane, pozostałe jest ukryte.

Istnieje przedmiot poznania - ludzie postrzegają rzeczywistość w ten sam sposób. Podmiot poznania jest ograniczony przez - historię, kulturę, język (normowy, przez kategorie jezyka - etnolingwiści amerykańscy - Sapir, Whorf, świat ujęzykowiony - stwarzany przez kategorie języka - śnieg).

Dynamiczny rozwój wiedzy nie zaspokaja ludzkich pragnień. Np. totalnego sensu - wiedziec jak najwięcej o świecie:

Po co żyję?

Dlaczego żyję?

Jürgen - niedokończona epoka. Zbyt ufni w potęgę ludzkiego rozumu:

wiedza

moralność / nie ma wewnętrznego porozumienia, rozpadły się na autonomiczne

sztuka dziedziny

Wiedza - rozwój autonomiczny - technika, wartościowa sama w sobie. Potwornym celom służy - reakcje jądrowe, gaz, itp.

Dogmat autonomii sztuki - rzecz autonomiczna - być artystą, uprawiać sztukę, która nie kontaktuje się z życiem.

Specjalistyczna wiedz, dziedziny bez powiązań. Człowiek wyobcowany i osamotniony w epoce, wiedza - człowiek nie jest w stanie zrozumieć do czego ten rozwój może doprowadzić - otworzył puszkę Pandory.

Aspiracje człowieka rozmijają się z tym, w co do tej pory wierzył. Utopia - chciał doskonałego świata. Postęp miał go uwolnić od problemów. Świat jednak jest bezduszny, a instytucje ograniczają ludzi. Klęska instrumentalnego rozumu.

Człowiek chciał opanować pozaludzką naturę. Ale dzielimy to z naturą. W miejsce jednych ograniczeń pojawiają się drugie.

Wyobrażenia, człowiek wyobcowany, chory.

Bauman - zastrzeżenie wobec projektu Oświecenia. Naczelna metafora - ogrodu - rozum i jego kategorie są kategoriami porządkującymi całość doświadczeń człowieka. Nie będzie miejsca na przypadek. Francuski klasyczny ogród. Z czasem, gdy człowiek chce uporządkować ten świat, bez chaosu, jednoznacznie - świat staje się nieludzki, im bardziej uporządkowany - kontrolowany, tym bardziej wymyka się spod kontroli - prowadzi do wytępienia rodzaju ludzkiego.

Zaczęło się od metafory ogrodu - skończyło się na obozach koncentracyjnych, łagrach, zagładzie ludzi. Świata nie da się uporządkować, ująć w karby kategorii. Zawsze niesie to ze sobą wytępienie innych ludzi (Niemcy, Hitler).

† Modernizm

Miano to odnosi się do dwóch rzeczy:

° sprawa projektu modernizacji życia, ułatwienie życia, hasło demokracji, równości, zastępowanie człowieka przez maszynę. Projekt modernizacyjny - zakwestionowany, bo ludziom wcale nie żyje się dobrze.

° sztuka, która filozofię wiąże z projektem Oświecenia, ma swoje filozoficzne korzenie w racjonalizmie. Jürgen - sztuka stała się autonomiczna. Wytwór państwa kapitalistycznego, dziedziny w oderwaniu od siebie - od funkcji estetycznej, Awangarda. Wynik realizacji założeń funkcji nowoczesnej, towarzyszy modernizacji życia, hasło autonomii sztuki też. Przeciwstawia się nowoczesności - dzieło modernizmu wysokiego, europejskiego (Młoda Polska, Kazimierz Wyka). W krajach anglosaskich - literatura współczesna - to dzieła wysokiego modernizmu.

James Joyce (1882) Guillaume Apollinaire (1880)

Franz Kafka (1883) / proza Rainer Maria Rilke (1875) / poezja

Thomas Mann (1875) Thomas Stearns Eliot (1888)

Przeciwko optymistycznej filozofii nowoczesności. Przeciwstawni modernizacji życia.

Dzisiejszy Odyseusz - parodia przygód tego dawnego - życie. Człowiekowi zabrakło sumienia. Świat jest obcy, potęgujący samotność, alienację, nie służy mu nauka, nic. Sztuka modernistyczna - przeciwko nowoczesności. Ciekawa rzecz - czemu to literatura jest obrócona przeciwko niej?

Pesymistyczni obserwatorzy. Beckett - lepiej żeby człowiek nie był się narodził w takim świecie zniewolenia.

† Postmodernizm

W odniesieniu do sztuki kwestionuje założenia myślowe modernizmu. Wysoki modernizm pokazuje człowieka i jego problemy, które nie mogą urzeczywistnić się w świecie.

Filozofia Jana Jakuba Rousseau - cywilizacja nowoczesna niszczy ludzką indywidualność. Zawiódł się na tym o czym mówili filozofowie. Romantyzm pogłębił nieprzystawalność świata i człowieka. Akcent na wnętrze człowieka. Wyłom w filozofii Oświecenia.

Cywilizacyjny rozwój - pełnia - człowiek ma wszystko, o nic nie musi zabiegać. Społeczeństwo postindustrialne. Wysoki poziom życia. Zdobycze cywilizacyjne zaspokajają wszystkie aspekty życia. Koniec historii Francis Fukuyama - w Ameryce pisze ten esej w momencie, gdy zapanowała filozofia liberalizmu.

Filozofowie postmodernistyczni nie zgadzają się.

Postmodernizm oznacza:

- filozofia postmodernizmu (Bauman, Lyotard, Habermas) - nie da się wyeliminować chaosu, niejednoznaczności ze świata, istnieje relatywizm rzeczywistości. Pragmatyzm - Richard Rorty - neopragmatyzm - celem nauki nie jest dochodzenie prawdy, ale rozwija się ona by ułatwić człowiekowi życie, to prawda użytkowa, pomoc w strategiach życia.

Nie należy ze świata wytępiać wieloznaczności, gdzie chaos nie jest czymś wrogim, człowiek jest konstytuowany przez chaos. Charakterystyczne wewnętrzne potrzeby człowieka.

- kwestionuje to co stanowi fundamenty sztuki modernistycznej. Postmodernizm w wersji potocznej - w krytyce literackiej pojawił się w USA w połowie lat 50-tych (ok. '55), `postmodern', itp.

Krytycy zaczęli mówić, że cała literatura wysokiego modernizmu (Joyce, Kafka, Eliot) stanowi dla nas formę sztuki uklasycznianej, trzeba wyzwolić się spod problemów literackich wysokiego modernizmu. Nie ma ona nic nowego do powiedzenia. Wyczerpanie modernizmu - jego możliwości.

Literatura, która powstaje mówi, ze nie ma jednej prawdy, nie można narzucić jednej formy bytowania. Literatura powiela samą siebie.

Świat opanowany przez media - Herbert McLuhan - wyróżnia metafory:

° wszyscy żyjemy w globalnej wiosce (global village). Mamy te same gazety, obrazy, kultura jest zhomogeniozwana, kultura masowa, zepchnęła na margines dzieła sztuki wysokiej.

° sam przekaz / medium jest znaczeniem (medium is meaning). Zależne od samych mediów - informacje. Uzależnienie od środków przekazywania informacji o świecie. Nie ma różnic między literaturą wysoką a niską. Rozrywka, traktowanie nie serio, zabawa.

Potoczne znaczenia sztuki postmodernistycznej:

1. różnostylowość, różne style artystyczne, ale żadna nie ma pierwszeństwa, wiele konwencji

2. dzieło utkane z różnego rodzaju reminiscencji, odesłań, cytatów do dzieł istniejących już wcześniej. Literatura nie robi się z życia, literatura robi się z literatury. Reprezentacja - coś umownego - dzieło.

3. kwestionuje ideę mimesis - naśladowanie rzeczywistości, referencjalność, potrzebne jest odniesienie. Istnieje tylko świat tekstowy. Wyobrażenia o rzeczywistości są narzucone - stereotypy, gotowe reguły. Ornament i dekoracja, które samo w sobie jest wartościowe.

4. niejednoznaczność.

5. obala granice między literatura wysoką a niską, nie ma jednej normy.

6. nowe środki przekazu popkultury.

Jak to wygląda teraz?

Aksjomat sztuki modernistycznej - (Awangarda) - sztuka jest w ciągłym ruchu, rozwoju, osiąga coraz wyższy poziom. Ciągła rewolucja. Artysta - pracuje nad słowem, wyobraźnią. Sztuka służy idei postępu - rozwijania świata:

+ nowość

+ podmiotowość artysty (Peiper)

+ postęp

+ rola mediów, wymiar metafizyczny.

Postmodernizm neguje:

- nie ma nowości, jest gra z tradycją, style równouprawnione

- nie docieka prawdy - żywi się samą sobą, nie ma prawdy, nie ma bezpośredniego związku między sztuką a światem. Zapożyczenie - artysta / świat - zasłona utkana przez kulturę, kategorie słowa, jest gęsta, bo język narzuca kategorie. Kwestia referencjalności dzieł sztuki.

- rozwój sztuki przebiega w taki sposób, że ta osiąga coraz wyższy poziom rozwoju, jest doskonalsza, lepsza.

- obala postęp - nie ma linearnego rozwoju i postępu w sztuce, nie ma linearnego porządku. Jest tylko ironiczna gra z tradycją. Rezygnuje z ambicji poszukiwania prawdy, flirtuje z nauką (Lem), nie chce dorównywać filozofii.

Utopie nie dają odpowiedzi.

- obala granice między sztuką wysoką i popularną a kiczem.

Suzanne Sontag - wybitna postać, amerykanka, zmarła na raka (bodajże 2006). Stworzyła tzw. filozofię campu - obozu - estetyka, sztuka, która jest formą sztuki dla sztuki. Dzisiejszy artysta przypomina dandysa z przełomu XIX / XX wieku. Dziś stosunek do sztuki jest rozrywka, grą dzisiejszego człowieka w obrębie tradycji.

Uwaga - język - to sekret tego co wiemy i co nie wiemy. To jest ważne. Imię Róży Umberto Eco - Dopiski na marginesie do Imienia Róży - rozumienie dzieła postmodernistycznego. Eco sam dał wskazówki jak czytać ta książkę. Koncepcja dzieła otwartego - struktura dzieła modernistycznego. Dzieło nowoczesne - ma otwartą strukturę znaczeniową, nie da się go jednoznacznie zinterpretować.

Sontag jest przeciw interpretacji - epoka dowiodła, że nie można w sposób jednoznaczny zinterpretować dzieła sztuki. Każdy ma własną interpretację. Nie wiemy co to jest intencja pisarza.

Nowa szkoła czytania - Dekonstrukcjoniści :

Derrida Jacques - analizował dzieła klasyków filozofii:

- my jesteśmy ograniczeni w sposobie widzenia świata przez kategorie filozoficzne, żyjemy w ramach filozofii magicznej. Tekst skierowany do nas wymaga odczytania, odczytanie polega na nieodczytaniu. W tekście są reguły, które sprawiają, że nie rozumiemy go - ich też nie da się zauważyć.

- samoczynny rozwój tekstu - produkuje sensy - mist Reading.

Eco - dzieło nie liczy na interpretację. Książki mówią o innych książkach. Trudno ustalić kto mówi. Nie ma wyraźnego podmiotu. Książka o książce.

Powodzenie - zaliczone do literatury popularnej - kryminalne, filozofia własna kryminałów. Nie ma rozróżnienia wysoka czy niska literatura. Wypowiedź do drugiej potęgi. Teksty wieloznaczne, trudne do uchwycenia - ironia metajęzykowa. Metafizyka i nadfikcja (subfikcja). Fikcyjność świata, niemożność dotarcia do prawdy. Czytać można w kuchni, salonie, pokoju gościnnym. Nie ma różnic miedzy środowiskami kulturowymi.

Tendencja do zaprzeczenia dogmatu, że między modernizmem a postmodernizmem jest taka różnica, iż arcydzieła modernizmu wysokiego to powieści odpowiadające na pytania:

Jak zdobywać świat? Jak go poznawać?

Jak zdobywać wiedzę o świecie? Epostologia.

Postmodernizm pyta:

Jaki jest sens świata? Ontologia

Po co człowiek żyje?

Modernizm i postmodernizm to dwa odrębne zjawiska. Gdzie przebiega granica? Podstawowe różnice między nimi:

- postmodernizm - jest jakościowym skokiem, jest niczym innym jak końcową fazą (jedną z faz) modernizmu, w nim się zamyka różnica, że pomodernista jest bardziej świadomy tego, czego modernista nie był w pełni świadom.

Nasza postmodernistyczna moderna - nie są odrębne, mimo odrębności pytań i zagadnień.

Dziekuje pieknie za uwage. Prosze se samemu sformatowac w/w tekst dobranoc.

"Sól ziemi"

Dla Józefa Wittlina wojna może być uważana za moment właściwy do wyzwolenia i zjednoczenia Polski, uzyskania przez nią niepodległości. Równocześnie jest to moment, w którym ostatecznie rozpada się dotychczasowy świat, XIX-wieczna Europa ze swoimi tradycjami.

Autor powieści, Józef Wittlin, urodził się jeszcze w XIX wieku, w 1896 roku na Podolu. Ukończył gimnazjum we Lwowie, a w roku 1915 roku, już podczas pierwszej wojny, podjął studia na Uniwersytecie Wileńskim. Studiował filozofię i językoznawstwo - szybko jednak je przerwał, a właściwie był zmuszony to zrobić. Wittlin wziął udział w walkach jako ochotnik w Legionie Wschodnim, natomiast z czasem został wcielony do armii austriackiej. Już po wojnie pisarz kontynuował przerwane studia we Lwowie. Od 1920 roku związany był ze Skamandrem. Natomiast w roku 1935 otrzymał nagrodę Pen Clubu za przekład "Odysei".

Jego "Sól ziemi" jest częścią trylogii, która nosi tytuł "Powieść o cierpliwym piechurze" - jest jej pierwszą i zarówno jedyną opublikowaną częścią.

Akcja powieści rozgrywa się głównie w dwóch miejscach: w jednej z huculskich wiosek oraz w małym miasteczku węgierskim. Pomimo tego, jest to powieść o Europie i jej losach. Mówi o upadku Zachodniej cywilizacji, o odchodzeniu w przeszłość XIX-wiecznej Europy. To, co wydawało się do tej pory wieczne, ustabilizowane i trwałe, nagle, z dnia na dzień, przestaje istnieć.

"Sól ziemi" opisuje przypadki Piotra Niewiadomskiego, hucuła, który w ciągu pierwszych czterech tygodni wojny przygląda się zupełnemu rozpadowi huculskiego świata. Rozpad tego świata oraz przemiany, jakie się dokonują, opisane są w sposób groteskowy. Piotr Niewiadomski jest analfabetą i zupełnie nie rozumie przebiegu wypadków dziejowych, staje się zwykłą ofiarą wojny.

Wojenne przygody Niewiadomskiego mają wymiar mitologiczny - pomimo swojej głupoty, jest on wszak reprezentantem tytułowej "soli ziemi". Sól jest tu naturalnie minerałem symbolizującym, to, co trwałe, umożliwia ona konserwowanie, przechowywanie tego, co wartościowe. To właśnie dzięki Piotrowi i jemu podobnym możliwe jest przechowanie podstawowej zasady wspólnoty ludzkiej: wzajemności zobowiązań między ludźmi.

Utwór ma wymowę pacyfistyczną, jest to typowo ekspresjonistyczna opowieść dotycząca wojny. Ekspresjonizm zawarty jest w warstwie ideowej powieści.

Przewrotność utworu. Świadomość prostaczka, jakim jest Piotr umieszczona zostaje w samym centrum epickiej wizji świata.

Epizody homeryckie pojawiające się w utworze Wittlina. Przyroda przemawiająca do głównego bohatera. Silne namiętności wstrząsające bohaterem, jego fascynacja cywilizacją. Marzenie o noszeniu cesarskiej czapki kolejowej.

Symbolika tytułu:

Tytułową "solą ziemi" jest sam Piotr Niewiadomski. Jako motto powieści wybrany został biblijny werset: Wy jesteście sól ziemi. Jeśli tedy sól zwietrzeje, czymże solić będą? Do niczego się już nie przyda, tylko aby była precz wyrzucona i od ludzi podeptana".

Sól ma zdolność przechowywania tego, co wartościowe, pożywne, natomiast eliminuje to, co nie ma wartości i co jest przyczyną zepsucia.

Streszczenie utworu:

Główny bohater: Piotr Niewiadomski, pracownik kolei - tragarz, dróżnik. Jego bracia: prości ludzie, ciężką pracą zarabiający na własne utrzymanie.

Czas akcji: panowanie Franciszka Józefa, będącego cesarzem Austrii i królem Węgier. Wojna z Moskalami.

Miejsce akcji: Topory - Czarnielica.

Krótki opis życia Piotra, jego związku z Magdą, której nie kocha. Próba naszkicowania genealogii Piotra - matka, hucułka, ojciec - Polak. Z licznego rodzeństwa nie zachowuje się wiele dzieci. Najukochańszym stworzeniem Piotra jest jego pies - Bas.

Piotr dostaje powołanie do wojska, pobór wygląda jak sąd ostateczny, rekruci stoją nago i są oceniani przez komisję. Decydująca jest tu tężyzna fizyczna, zatracona zostaje cała indywidualność człowieka, jego osobowość.

Odtąd Piotr przynależy zarówno do Boga, jak i do cesarza.

Piotr zostaje wcielony do armii, składa przysięgę, zostaje wysłany na front. Przed wyjazdem spędza jeszcze noc ze swoją kochanką Magdą. W tej scenie pokazany zostaje dziwny charakter Piotra i jego wstydliwość. Tej nocy umiera papież Pius X.

Zaćmienie słońca jako wizja końca świata.

Trzy podstawowe rozkosze, które chronić mają mężczyznę od piekła wojny i rozpaczy, to kobieta, wódka i religia, jak się dowiadujemy

Opis wojskowych zwyczajów. Racje żywnościowe: 700 gramów chleba oraz 300 gramów mięsa na dobę dla każdego żołnierza. Kary, np. za zgubienie łuski od naboju - grozi jeden dzień karniaka. Szpangi - skuwanie prawej ręki z lewą nogą lub odwrotnie i pozostawianie żołnierza w takiej pozycji nawet na kilka godzin. Skutek: spuchnięcie wątroby.

Opis transportu pociągiem na Węgry.

Opis Bachmatiuka, którego całe życie to wojsko. Żyje wojskowym regulaminem, całe życie zajmuje się szkoleniem żołnierzy, natomiast sam nigdy nie walczył na froncie. Jest śmieszny - farbuje codziennie wąsy na czarno, jakby bał się oznak starości. Postrach całego wojska, człowiek niezwykle surowy.

Różne rodzaje śmierci żołnierza: a) śmierć naturalna wskutek przebytej choroby, b) nagła śmierć, pomimo oznak zdrowia, c) śmierć nienaturalna, która następuje bez niczyjej winy, d) śmierć samobójcza, e) na skutek nieszczęśliwego wypadku, f) śmierć poniesiona na skutek działalności innego człowieka. Zdrowa śmierć to wedle Bachmatiuka śmierć żołnierza na froncie.

Opis życia żołnierskiego - ciągła musztra i informacje o potencjalnym końcu wojny.

Nienawiść Bachmatiuka do każdego żołnierza z osobna.

Opis jego agresji, brutalnego zachowania wobec podwładnych: kiedy brakuje wody do schładzania karabinów Bachmatiuk rozkazuje jednemu z żołnierzy "lać" na nie. Gdy żołnierz odmawia, Bachmatiuk nakazuje Piotrkowi rozpiąć mu spodnie. Żołnierz odpycha Piotrka, a tedy do akcji przystępuje sam Bachmatiuk. Skazuje żołnierza na karne ćwiczenia i maltretuje do tego stopnia, że ten umiera w szpitalu.

Opis innych zwyczajów wojskowych.

Cytat: "Ojczyzna moja wolna, wolna... Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada" pochodzi z wiersza Antoniego Słonimskiego p.t. "Czarna wiosna". Obrazuje on tendencje, jakie po roku 1918, po odzyskaniu niepodległości po ponad stuletniej niewoli, zdominowały literaturę piękną. Poeci doszli do wniosku, że nadszedł czas zarzucenia poezji tyrtejskiej, że nadszedł czas, by położyć kres tematyce patriotycznej, narodowościowej i wyzwoleńczej. Nowa ojczyzna - nowa poezja głosili.

dotyczący IBL-u (Instytutu Badań Literackich)

utworzenie PZPR podczas kongresu zjednoczeniowego PPS i PPR.

właśc. Adam Wagman (1905-1982), poeta, prozaik, eseista, tłumacz; związany z ruchem awangardy poet., 1924-1925 czł. red. "Almanachu Nowej Sztuki", współpracownik "Zwrotnicy"; po wybuchu II wojny świat. we Lwowie, 1942-1944 w pol. siłach zbrojnych w ZSRR, wrócił do kraju z 1 armią WP; 1946-1950 współred. "Kuźnicy", 1950-1954 red. "Twórczości". Wyróżnikiem wczesnej poezji Ważyka, inspirowanej gł. osiągnięciami fr. awangardy poet. o orientacji kubistycznej, jest luźny, skojarzeniowy sposób obrazowania i dominacja konkretu zmysłowego; w prozie przeszedł od eksperymentów formalnych (zbiór opowiadań Człowiek w burym ubraniu 1930) do realizmu (powieść psychol.-obyczajowa Mity rodzinne 1938, obrazująca kryzys tradycyjnego, mieszczańskiego wzorca egzystencji); podczas wojny uprawiał lirykę patriotyczną i polit. (zbiór Serce granatu 1943); w latach powojennych propagował realizm socjalist. (szkice W stronę humanizmu 1949, klasycyzująca liryka społ.-polit.), następnie w głośnym Poemacie dla dorosłych (druk 1955 w "Nowej Kulturze") podjął próbę rozrachunku z epoką stalinizmu w Polsce; w poemacie Labirynt (1961) oraz w zbiorach wierszy Wagon (1963) i Zdarzenia (1977) kontynuował linię swej wczesnej liryki, wzbogacając ją o refleksję filoz.-egzystencjalną; do artyst. i intelektualnych doświadczeń młodości nawiązywał w autobiografii lit. Kwestia gustu (1966) oraz eseju Dziwna historia awangardy (1976); ponadto szkice lit. Gra i doświadczenie (1974), przekłady i opracowania, gł. poezji fr. (antologia Od Rimbauda do Eluarda 1965, wyd. 2 rozszerzone 1973, zbiór manifestów lit.-artyst. Surrealizm 1973), także przekłady powieści A. Malraux, Eugeniusza Oniegina A.S. Puszkina, ód Horacego (Do Leukonoe 1973); Poezje wybrane (1973), Szkice literackie (1982).

Nowa Fala, formacja literacka, przede wszystkim poetycka, która powstała na przełomie lat 60. i 70., skupiona głównie wokół redakcji czasopisma Student i dodatku do niego pt. Młoda Kultura, a także krakowskiej grupy poetyckiej Teraz. Rozwijała się do ok. połowy lat 70., później drogi jej twórców zaczęły się rozchodzić.

Zalicza się do niej m.in. S. Barańczaka, A. Zagajewskiego, J. Kornhausera, S. Stabrę, K. Karaska, a spośród krytyków T. Nyczka.

Nowa Fala wywarła znaczny wpływ na współczesną poezję polską, propagując ściślejsze i krytyczne związki z rzeczywistością, przeciwstawianie się tzw. nowomowie polityczno-propagandowej oraz konstruktywną nieufność do zastanych form kultury. W 2. połowie lat 70., a następnie w stanie wojennym (1981-1983), większość twórców popadła w konflikt z władzami PRL, niektórzy zaś wyjechali za granicę (Barańczak, Zagajewski).

Pokolenie "BruLionu", poeci i prozaicy, przeważnie urodzeni w latach 60., których oficjalne debiuty książkowe miały miejsce po 1989, związanych z czasopismem "bruLion", jak poeci M. Świetlicki, K. Koehler, M. Baran, J. Podsiadło, M. Sendecki, J. Klejnocki, prozaicy: M. Gretkowska, O. Tokarczuk, A. Stasiuk, M. Tulli. Wspólną cechą ich twórczości był bunt przeciw romantycznie pojmowanemu posłannictwu literatury, odejście od metafizyki, wzniosłości i poezji obywatelskiej, którym przeciwstawiali anarchizm, banalność, prowokację, codzienność.

Skamander to grupa poetycka utworzona po 1918 roku wokół miesięcznika "Skamander" (działającego w latach 1920-1928 i 1935-1939) i tygodnika "Wiadomości Literacke" (1924-1939). Swoją nazwę wzięła od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Jednocześnie jednak zawarta jest w niej aluzja do słynnego zdania z "Akropolis" Stanisława Wyspiańskiego: "Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą".

Pomimo bardzo silnego utrwalenia się w ogólnej świadomości funkcjonowania poetów Skamandra jako grupy, ta "grupowość" właśnie w przypadku Tuwima, Lechonia, Słonimskiego, Wierzyńskiego i Iwaszkiewicza nie jest tak oczywista. Michał Głowiński formułuje sąd, że Skamandryci to grupa sytuacyjna, czyli taka, której głównym spoiwem jest rzeczywistość pozaliteracka (wpólna działalność kabaretowa, odczyty i działalność "Pod Picadorem", stolik na półpiętrze w Ziemiańskiej, obracanie się w tych samych kręgach towarzyskich).

Historię grupy Skamander można podzielić na trzy okresy , z których każdy rozpada się na kolejne podokresy. I tak pierwszy okres, to okres integracji grupy. Przypada on na lata 1916-1919, przy czym da się wyraźnie zauważyć wewnętrzna cezura tego okresu w roku 1918. Tak więc lata 1916-1918 to formowanie się grupy na Uniwersytecie Warszawskim wokół czasopisma "Pro arte et studio". Nie ma jeszcze wspólnych wystąpień, ani samoświadomości grupy, ale przy pracy w redakcji rysuje się podobieństwo poetów i ich odrębność od innych grup (głównie na gruncie opozycji antymodernistycznej). Na cezurę 1918 roku składa się wiele czynników. Po pierwsze w tym roku w marcu w "Pro arte et studio" zostaje opublikowany wiersz "Wiosna" Juliana Tuwima. Wiersz ten wywołuje wielkie kontrowersje obyczajowe, które prowadzą do zmian w redakcji pisma w wyniku których redakcję obejmują osoby związane ze Skamandrem. Wtedy też stało się "Pro arte" (ze skróconą nazwą od stycznia 1919) "bojowym organem", gdzie poeci występowali przeciwko modernistycznym epigonom. Po drugie dwudziestego dziewiątego listopada 1918 roku otwarta zostaje kawiarnia poetów Pod Picadorem. To głównie podczas tutejszych występów ukształtowała się "wielka piątka", czyli Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz. Tu też wykrystalizowały się wspólne dążenia grupy, wspólne sojusze i fobie. Poprzez specyficzny kontakt z publicznością jaki zaistniał po raz pierwszy w historii, właśnie Pod Picadorem (stałe odczyty, czy występy kabaretowe za które należało uiścić opłatę) grupa wzięła udział w procesie profesjonalizacji i instutucjonalizacji zawodu literata. W latach 1918-1919 ukazały się także debiutanckie tomiki wszystkich członków grupy. Julian Tuwim - "Czyhanie na Boga" (1918 r.), Jan Lechoń - "Karmazynowy poemat" (1920 r.), Antoni Słonimski - "Sonety" (1918 r.), Kazimierz Wierzyński - "Wiosna i wino" (1919 r.), Jarosław Iwaszkiewicz - "Oktostychy" (1918 r.)

Drugi okres działalności grupy to lata 1919-1926/28. W tym okresie grupa w najpełniejszy sposób przybiera swoją formę. Skupiona wokół miesięcznika "Skamander" (pojawia się w styczniu 1920 r.) osiąga programową jednomyślność. W tym też okresie dołącza formalnie do grupy Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Stanisław Baliński, Kazimiera Iłłakiewiczówna, jak również pojawiają się poeci-satelici czy powieściopisarze i krytycy (min. Wilam Horzyca).

Lata 1929-1939 to okres dezintegracji grupy. Zanikają wtedy tak charakterystyczne dla Skamandra tendencje optymistyczno-witalistyczne oraz zaczyna słabnąć więź grupowa. Dochodzi do tego głównie na tle stosunku poszczególnych poetów do obozu sanacyjnego - zamachu majowego i autorytarnych rządów Piłsudzkiego, wyborów brzeskich, rozpadu obozu sanacji po śmierci Marszałka. Pomimo to w świadomości społecznej znacznie dłużej utrzymuje się przeświadczenie o ścisłym powiązaniu grupy. Wojna i emigracja dokończyły dzieła rozkładu grupy.

Kaden-Bandrowski Juliusz, właściwie Juliusz Bandrowski, pseudonim Juliusz Kaden (1885-1944), polski prozaik i publicysta, działacz społeczno-polityczny. Studia pianistyczne we Lwowie, Krakowie, Lipsku i Brukseli ukończył z wyróżnieniem, ale z powodu ciężkiego uszkodzenia ręki musiał zrezygnować z kariery muzyka. Od 1907 publikował korespondencje z Belgii.

Tamże przystąpił do ruchu niepodległościowego J. Piłsudskiego. W 1913 wrócił do Krakowa, rok później wstąpił do Legionów, uzyskał rangę kapitana, był adiutantem Piłsudskiego i kronikarzem I Brygady. W latach 1918-1920 kierownik Biura Prasowego Naczelnego Dowództwa i redaktor czasopisma Żołnierz Polski. Atakowany przez koła endeckie o rzekome nadużycia, został z zarzutów oczyszczony, co znalazło echo w powieści Generał Barcz. W 1920 odbył podróż propagandową do USA.

Jedna z czołowych osobistości życia kulturalnego i literackiego w okresie międzywojennym, szczególnie po przewrocie majowym 1926. W latach 1923-1926 prezes Zarządu Głównego Związku Zawodowego Literatów Polskich. Kierownik działu literackiego w prorządowej Gazecie Polskiej (1928-1939). Od 1933 sekretarz generalny Polskiej Akademii Literatury. Współzałożyciel Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej.

W czasie okupacji aresztowany przez gestapo, zginął w powstaniu warszawskim. Zginęli także, jako żołnierze Armii Krajowej, dwaj jego synowie, których upamiętnił w książkach Wakacje moich dzieci (1925) i Aciaki z 1a (1932).

Przedmieście - grupa literacka dwudziestolecia międzywojennego, założona w 1933 r. przez Helenę Boguszewską i Jerzego Kornackiego pod nazwą Zespół Literacki "Przedmieście", rozwiązana w 1937 r. Poza założycielami należeli do niej także: Zofia Nałkowska, Władysław Kowalski, Gustaw Morcinek, Sydor Rey, Halina Krahelska. Oprócz ośrodka warszawskiego grupy istniał także oddział lwowski, do którego zaliczano m.in. Halinę Górską, Annę i Jerzego Kowalskich, Jana Brzozę.

Przedmieście nie było grupą poetów, lecz prozaików, co było zjawiskiem nietypowym w polskiej literaturze. Ponadto Zespół był czymś pośrednim między grupą literacką a instytucją społeczną o ambicjach naukowych, np. prowadzono działalność społeczno-polityczną, współpracowano z Ligą Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz naukowcami. Ponadto program grupy został sformułowany przez Jerzego Kornackiego w siedmiu punktach - na wzór statutu, którego autorami byli Boguszewska i Kornacki, a który przyjęli wszyscy członkowie Zespołu.

Program literacki

Członkowie grupy głosili prymat faktu i obserwacji, która powinna zmienić utwór literacki w narzędzie społecznego badania. Przedmiotem szczególnego zainteresowania uczynili proletariat, margines społeczny i ludzi bezrobotnych, organizowali wycieczki do fabryk i sądów dla nieletnich. Żądali od pisarzy "skierowania reflektora uwagi i talentu na elementy życia proletariackiego" ze szczególnym uwzględnieniem "tragicznej postawy bezrobotnego proletariatu". Pragnęli także nawiązywać kontakty z twórcami mniejszości narodowych.

Ich program literacki - lewicujący, chociaż zdecydowanie poza nurtem marksistowskim lat 30. - był bardzo zbieżny z Zolowskim naturalizmem (nazywano go nawet "neonaturalistycznym", chociaż od naturalizmu różnił się dystansem w ukazywaniu brutalności i brzydoty świata), inspirował się francuskim populizmem, niemiecką Nową Rzeczowością czy rosyjską grupą Lefu i Nowego Lefu. Członkowie grupy nawiązywali również do dyskusji o reportażu, toczonej kilka lat wcześniej na łamach Miesięcznika Literackiego.

Proza realizmu społecznego lat 30. - bo do takiego nurtu zalicza się grupę Przedmieście - nastawiona była przede wszystkim na opis warstw i środowisk upośledzonych - zarówno jeśli chodzi o dostęp do dóbr materialnych, jak i duchowych.

Ketman w islamie oznacza warunkowe zwolnienie z okazywania wiary, możliwe do zastosowania tylko w skrajnych przypadkach (przymusu lub zagrożenia). W krańcowej formie umożliwia pozorne wyparcie się wiary.

Związek Literatów Polskich, ZLP, zrzeszenie twórcze pisarzy PRL, istniejące także po 1989. Kontynuował tradycje Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP), który został założony na I wszechdzielnicowym Zjeździe Literatów Polskich 1920. Oprócz tego istniały inne organizacje pisarskie, scalone 1935 ze ZZLP. Zadaniem związku było m.in. bronienie pisarzy przed wyzyskiem wydawców, zabiegi o uposażenie emerytalne, a także udział w powołaniu Polskiej Akademii Literatury (1933).

1944 związek został reaktywowany w wyzwolonym spod okupacji niemieckiej Lublinie. Z organizacji ściśle profesjonalnej zmienił się w społeczno-polityczną, szczególnie w latach 1949-1956, gdy PZPR wywierała silny wpływ na działalność ZLP (nazwę zmieniono w 1949). Od 1952 przy Zarządzie Głównym ZLP istniała korespondencyjna Poradnia Literacka, przekształcona w Korespondencyjny Klub Młodych Pisarzy. Organami ZLP w latach 1950-1956 były: miesięcznik Twórczość i tygodnik Nowa Kultura. Od przełomu październikowego 1956 ZLP starał się być bardziej organizacją twórczą, angażującą się społecznie, niż polityczną, co prowadziło niekiedy do zadrażnień z władzami partyjnymi.

W 1980 zrzeszał 1349 członków w 17 oddziałach terenowych. Prezesami ZLP po II wojnie światowej byli: J. Przyboś (1944-1945), J. Iwaszkiewicz (1945-1946, 1947-1949, 1959-1980), K. Czachowski (1946-1947), L. Kruczkowski (1949-1956), A. Słonimski (1956-1959), J.J. Szczepański (1980-1983).

Po wprowadzeniu stanu wojennego (1981) działalność ZLP została zawieszona, 1983 rozwiązano go z powodów politycznych. Reaktywowany w końcu 1983, co spowodowało rozłam w środowisku literackim, którego większość założyła Stowarzyszenie Pisarzy Polskich (1989).

PEN Club (angielskie pen - pióro, oraz skrót słów poets, essayists, novelists), międzynarodowa organizacja pisarzy założona w Londynie (1922), której celem jest realizacja idei zbliżenia kulturalnego narodów, należą do niej pisarze różnych narodowości i przekonań.

Polski oddział Pen Clubu powstał z inicjatywy S. Żeromskiego (1924), wiele lat przewodniczył jego pracom J. Parandowski (1933-1978), następnie J. Żuławski. Działalność zawieszona w grudniu 1981, reaktywowana dwa lata później pod zarządem komisarycznym. Właściwa praca wznowiona została we wrześniu 1988, funkcję prezesa Pen Clubu w latach 1991-1996 pełnił A. Międzyrzecki. Od 1929 polski oddział przyznaje nagrody pisarzom polskim i obcym. Skrót nazwy utworzony od pierwszych liter słów: poets, playwriters, essayists, novelists - poeci, dramatopisarze, eseiści, powieściopisarze.

Jan Błoński: Bieguny poezji w: Odmarsz, WL 1978, s. 197-210, pierwodruk Miesięcznik literacki 1974, nr 1

Teatr absurdu, antyteatr, nowy teatr, awangardowy nurt w dramaturgii XX w. (termin wprowadzony przez angielskiego krytyka M. Esslina); poprzez określenie A. Camusa, sformułowane m.in. w Micie Syzyfa (1942) odnosi się do filozofii egzystencjalnej. Do głównych przedstawicieli teatru absurdu należeli: A. Adamov, E. Albee, S. Beckett, J. Genet, E. Ionesco, A. Jarry, S. Mrożek, H. Pinter. Łączyły ich poglądy na los człowieka we współczesnym świecie, dzieliło - zainteresowanie mechanizmami politycznymi, społecznymi itp. Działania ich bohaterów pozbawione były motywacji psychologicznej, chętnie odwoływali się do groteski i parodii. Rozkwit nurtu skończył się w latach 60., ale teatr absurdu miał dla dramatu duże znaczenie, gdyż zburzył wiele obowiązujących dotąd konwencji.

Po drugiej wojnie światowej tożsamością imigrantów polskich w Stanach Zjednoczonych zajmowała się socjolog i imigrantka dr Danuta Mostwin, również zamieszkała w Stanach Zjednoczonych. Jej opracowanie Trzecia wartość poświęcone jest dyskusji na temat stanu i rozwoju tożsamości emigranckiej Polaków w US. Uwzględniając powolne przeistaczanie się indywidualnego Polaka w Amerykanina. Mostwin zastanawia się nad pytaniem czy asymilujący się w Stanach Zjednoczonych imigranci przestawali być Polakami. W tym celu wprowadza pojęcie trzeciej wartości i następnie opiera na nim klasyfikację stopni asymilacji równorzędnej do zachowywania lub tracenia poczucia polskości. W ten sposób otrzymuje 5 kategorii opartych na wyrażaniu stopnia polskiej lub amerykańskiej tożsamości.

1 - tożsamość polska

2 - tożsamość polska zmierzająca ku tożsamości dwukierunkowej

3 - tożsamość dwukierunkowa

4 - tożsamość amerykańska

5 - sprzeczności w obrębie tożsamości etnicznej.

Tej ostatniej kategorii używa Mostwin w szerszym niż poprzednie znaczeniu.

Imigranci 1-szej kategorii uważają się za Polaków i są tak samo oceniani przez Amerykanów. W drugiej i trzeciej, procesy odchodzenia od polskości i adaptacja do amerykańskości są już w toku.

Osoby drugiej kategorii uważają się za Polaków, lecz wiedzą, że Polacy w Polsce mówią o nich jako o Amerykanach, podczas gdy oni sami czują się w nowym środowisku przybyszami dostatecznie różnymi, aby Amerykanie traktowali ich jako Polaków. Jak uważa Mostwin przyczyną tego odizolowania subiektywnie odczuwanego, jest brak pełnego udziału w życiu jednej i drugiej narodowości.

Osoby trzeciej kategorii uważają się za Polaków, lecz wiedzą, że są uważani za Amerykanów zarówno przez Polaków jak i Amerykanów. Ich tożsamość jest bezpieczna i chłonna, ponieważ, pisze D. Mostwin, mają nieprzerwaną więź z kulturowymi wartościami dawnego i nowego środowiska i wpływami ich wzorców wychowawczych. "Tożsamość dwukierunkowa jest nieszkodliwa dla równowagi psychicznej i dla członka grupy etnicznej jest tożsamością - idealną..".

Kategoria czwarta obejmuje osoby, które Polacy nazywają zazwyczaj Amerykanami polskiego pochodzenia. Ich tożsamość jest wyłącznie amerykańska. Wprowadzając tę klasyfikacje Danuta Mostwin zakłada, że tożsamość amerykańska powoli wypycha ze świadomości imigranta jego tożsamość polską i że dopiero po zakończeniu tego procesu następuje pełna asymilacja.

Realizm polityczny - to umiejętność podejmowania działań dotyczących sfery polityki odpowiednich do potrzeb i których zakres jest możliwy lub konieczny do urzeczywistnienia.

Realizm polityczny jest jednym z najtrudniej definiowalnych pojęć. W jego zakresie mieści się bowiem ewaluacja tego, co jest „realne”, a także ocena co można zrobić w zaistniałej sytuacji; co nie tylko jest postulowane, ale także możliwe. Realizm polityczny możemy zdefiniować jako antyutopię polityczną, czyli dotarcie do samego sedna problemu adekwatności środków i celów politycznych. Pojęcie „realizmu politycznego” kojarzymy często z polityczną skutecznością: ten, kto odniósł zwycięstwo polityczne myślał i działał bardziej „realnie” niż pokonany oponent. Jest to pojęcie obiegowe, oparte na założeniu, że zwycięstwo jest wyrazem trzeźwiejszego oglądu rzeczywistości i zakładające, że rzeczywistością jest to, co jest namacalne, empirycznie dane.

Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie (ZPPO) - organizacja zrzeszająca pisarzy emigracyjnych, założona w 1945 w Londynie. W latach 2005 - 2007 znany jako Związek Pisarzy Polskich za Granicą. Prowadzi działalność kulturalną i wydawniczą (publikował min. opracowania "Literatura polska na Obczyźnie" pod red. T. Terleckiego) Organizował pomoc materialną dla pisarzy. Od 1976 wydaje czasopismo "Pamiętnik Literacki"

Przewodniczącymi ZPPO byli:

* Stanisław Stroński

* A. Bogusławski

* T. Terlecki

* W. Wohnout

* Zygmunt Szyszko-Bohusz

* T. Lisiewicz

* K. Sowiński

* J. Garliński (1975 - 2005)

* Od 2005 roku pełni tę funkcję Krystyna Bednarczyk

„Kontynenty” (grupa literacka) - to polska, emigracyjna grupa literacka działająca w Londynie w latach 1959-1964. Powstała wokół pisma pt. „Kontynenty - Nowy Merkuriusz”. Pismo ukazywało się do roku 1964, do tego też roku istniała grupa, która tworzyli redaktorzy i najbliżsi współpracownicy pisma, min. Florian Śmieja, Andrzej Busza, Bogdan Czaykowski, Adam Czerniawski, Jan Darowski, Janusz Ihnatowicz, Zygmunt Ławrynowicz, Bolesław Taborski i Jerzy Sito.

Twórczość członków grupy: Znaki wodne Buszy (1969), • Trzciny czcionek Czaykowskiego (1957), • Polowanie na jednorożca Czerniawskiego (1956), • Topografia wnętrza (1962), • Sen. Cytadela. Gaj (1966), • Drzewo sprzeczki Darowskiego (1969), • Syn marnotrawny i inne wiersze Ławrynowicza (1968), • Koncert na głos kobiecy (1960), • Powikłane ścieżki Śmieji (1964), • Ziarna nocy Taborskiego (1958), • Przestępując granicę Taborskiego (1962).

Charakterystyka grupy: pokolenie „Kontynentów” łączyły burzliwe, niespokojne, tułacze lata dzieciństwa i młodości, fakt zamieszkania w Wielkiej Brytanii, wybór języka polskiego jako tworzywa artystycznego, bunt wobec dominujących w Polsce wzorców obyczajowych i literackich, poczucie „potrójnego wyobcowania”. Poeci chcieli zrywać ze stereotypami polskiej poezji emigracyjnej - przejawiali zdecydowaną niechęć do tradycjonalizmu i nostalgiczności. Mimo warsztatowej różnorodności chyba najmocniej łączyło londyńskich autorów zainteresowanie tworzywem i jego możliwościami, choć argumentowali, że kwestia twórczości - to nie tylko kwestia języka, ale i tego, co się chce w tym języku przekazać (Ławrynowicz). Niemal wszyscy zostali nagrodzeni najważniejszymi nagrodami literackimi na obczyźnie i to nie tylko za poezję - tworzyli też teksty prozatorskie, zajmowali się przekładami, krytyką, uniwersytecką pracą naukową.

Problematyka i kształt utworów: Często pojawiał się motyw wędrowca, ale nie wygnańca, czy tułacza, lecz pielgrzyma, którego ojczyzną jest cały świat, Zainteresowanie twórczością romantyków (Norwid), Poeci uprawiali wiersz wolny, Chętnie łączono rekwizyt współczesny z aluzją kulturową, odwołaniem do tradycji czy biblijnym symbolem.

Przedmieście, zespół literacki prozaików działający w Warszawie i Lwowie 1933-1937, założony przez H. Boguszewską (przewodnicząca), J. Kornackiego, W. Kowalskiego, G. Morcinka, K. Muszałównę, do których przyłączyli się m.in.: Z. Nałkowska, B. Schulz, A. Rudnicki, J. Łobodowski, H. Górska, J.Kowalski i A. Kowalska, H. Krahelska, J. Brzoza.

Program grupy został sformułowany przez Boguszewską i Kornackiego w Deklaracji 7 punktów, zapowiadającej kolektywną pracę literatów i naukowców, zainteresowanie życiem proletariatu i mniejszości narodowych oraz metodę zbierania materiału do pracy literackiej, nawiązującą do twórczości faktograficznej, naturalizmu E. Zoli i francuskiego populizmu.

Niektórzy pisarze tego kręgu dbali o autentyzm opisywanych zjawisk i zdarzeń, nadając im humanitarną wymowę.

Publikacje zbiorowe, opatrzone nadrukiem Zespół Literacki Prozaików: Przedmieście (1934), Pierwszy maja (1934), oraz indywidualne: H. Boguszewskiej Za zielonym wałem (1934), J. Kornackiego Oczy i ręce (1934), H. Boguszewskiej i J. Kornackiego Jadą wozy z cegłą (1935) i Wisła, W. Kowalskiego W Grzmiącej (1936), S. Reya Kropiwniki (1937), B. Piacha Nas jest więcej (1937).

Książka jest prezentacją prawie półtora wieku dziejów literatury francuskiej w odmiennym, ciekawym ujęciu pokoleniowym. Autor klasyfikuje pisarzy francuskich według kolejnych generacji: 1789, 1820, 1850, 1885, 1914. Postrzega historię literatury jako ciąg następujących po sobie pokoleń literackich, a zjawisko trwania stanowi dla niego podstawowy wyznacznik rozwoju literatury.

W Warszawie w styczniu 1905 w starciach demonstrantów z wojskiem zginęło około stu osób (zob. Krwawa środa). Śmiercią 32 osób zakończyła się warszawska demonstracja pierwszomajowa. W Łodzi strajk włókniarzy przeobraził się w dwudniowe starcia (22-24 czerwca), w efekcie których zginęło i zostało rannych około dwóch tysięcy osób. Ostatnim strajkowym elementem rewolucji było proklamowanie w grudniu 1905 po raz kolejny strajku powszechnego. Natomiast w Ostrowcu proklamowano 27 grudnia Republikę Ostrowiecką. W dławieniu robotniczych wystąpień z caratem współdziałali przemysłowcy, przedstawiciele endecji i kościół katolicki. Rewolucja przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod rosyjskim zaborem. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji (ruchu spółdzielczego, Polskiej Macierzy Szkolnej itp.), dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych. Efektem rewolucji 1905 roku był też rozłam w polskim ruchu socjalistycznym związany z różnicami w priorytetach poszczególnych działaczy. Dla starszych priorytetem była niepodległość Polski, dla młodszych prawa robotnicze. W efekcie PPS podzieliła się na PPS Frakcja Rewolucyjna (Józef Piłsudski), której celem była przede wszystkim walka o niepodległość oraz PPS Lewica (Feliks Kon), której celem była przede wszystkim walka o prawa robotników.

Parnasizm, kierunek w poezji francuskiej 2. połowy XIX w. występujący w okresie pozytywizmu, pomiędzy romantyzmem i symbolizmem. Nazwa pochodzi od antologii Le Parnasse contemporain, której kolejne tomy ukazały się 1866, 1871 i 1876, prezentując utwory m.in. P. Verlaine'a i S. Mallarmégo.

Za prekursora parnasizmu uchodzi T. Gautier, a korzenie owego nurtu sięgają lat 40. XIX w. Od lat 60. zwolennicy parnasizmu skupili się wokół czasopisma Révue Fantaisiste, redagowanego przez C. Mendèsa. Za twórców poetyki parnasizmu uważa się - obok T. Gautiera - Ch.M.R. Leconte de Lisle'a i T. de Banville'a, a wśród jego zwolenników znaleźli się m.in.: J.M. de Hérédia, A. Sully-Prudhomme, F. Copée.

Parnasizm oddziałał także na prozę i dramat, a jego odpowiedniki pojawiły się w literaturach różnych krajów europejskich. W Polsce posługiwano się terminem parnasizmu dość dowolnie, na ogół nadając mu znaczenia oddalone od koncepcji wypracowanej we Francji. Dla krytyki pozytywistycznej parnasizm był synonimem "estetyzmu", "artystostwa" i "sztuki aspołecznej".

Do parnasizmu zbliżyli się pisarze Młodej Polski, szczególnie Z. Przesmycki - Miriam, A. Lange, W. Korab Brzozowski, L. Staff, W. Tetmajer.

"bruLion", nieregularne czasopismo literacko-społeczne istniejące od 1987, początkowo wydawane poza cenzurą, od 1990 oficjalnie. Pismo na swych łamach prezentowało sylwetki i twórczość młodych, niezależnych polskich literatów, głownie poetów, zajmowało się sztuką graffiti, fanzinami, punk rockiem. Publikowało również teksty krytyczno-literackie i publicystyczne negujące wartości literatury pokolenia stanu wojennego, a także wyrażające bunt wobec świata polityki. Pismo wzbudzało kontrowersje, np. publikując tekst Himmlera, wywiad z sadomasochistką lub utwory obsceniczne jak osławione Flupy z pizdy Z. Sajnóga. Rezultatem prowokacji obyczajowych była opinia pisma bezczelnego, bluźnierczego i skandalizującego, co sprawiło, iż "bruLion" zyskał dużą popularność.

Najbardziej znani poeci związani z tym czasopismem to M. Świetlicki, M. Baran, J. Podsiadło, prozaicy M. Gretkowska. Redaktorem naczelnym był Robert Tekieli. Pod koniec lat 90. zaczęto o nich mówić, jako o pokoleniu "bruLionu".

Od 27 numeru, który zasłynął tym, iż zamieszczone w nim zdjęcie miało jakoby przedstawiać Ducha Świętego, "bruLion" był postrzegany jako pismo ultrakatolickie, co związane było z nawróceniem R. Tekielego na katolicyzm.

Pokolenie "bruLionu", poeci i prozaicy, przeważnie urodzeni w latach 60., których oficjalne debiuty książkowe miały miejsce po 1989, związanych z czasopismem "bruLion", jak poeci M. Świetlicki, K. Koehler, M. Baran, J. Podsiadło, M. Sendecki, J. Klejnocki, prozaicy: M. Gretkowska, O. Tokarczuk, A. Stasiuk, M. Tulli. Wspólną cechą ich twórczości był bunt przeciw romantycznie pojmowanemu posłannictwu literatury, odejście od metafizyki, wzniosłości i poezji obywatelskiej, którym przeciwstawiali anarchizm, banalność, prowokację, codzienność.

Czartak, regionalistyczna grupa literacka założona w Wadowicach przez E. Zegadłowicza. Wydała kilka zeszytów czasopisma Czartak w latach 1922-1928. Do grupy należeli m.in.: E. Kozikowski, Z. Kossak-Szczucka, J. Wiktor oraz kilku wybitnych artystów-plastyków, jak J. Fałat, W. Weiss, Z. Pronaszko.

Program Czartaka łączył coś w rodzaju mistycyzmu religijnego z miłością przyrody i pochwałą "prostaczka" ściśle z nią obcującego. Niechętnie nastawiony do współczesnej cywilizacji. Inspirował się ideami ekspresjonizmu.

Okolica Poetów, miesięcznik literacki wydawany i redagowany przez S. Czernika w Ostrzeszowie Wielkopolskim 1935-1937, 1938-1939. Początkowo czasopismo publikowało wiersze różnych orientacji poetyckich i pokoleń, później stało się organem tzw. autentystów(m.in. J.B. Ożóg, J. Pietrkiewicz, J.A. Frasik).

Habermas Jürgen (ur. 1929), niemiecki filozof, socjolog i teoretyk nauki. W latach 1964-1971 i od 1983 profesor uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem, 1971-1983 dyrektor Max Planck Institut w Starnbergu. Najwybitniejszy kontynuator dokonań tzw. szkoły frankfurckiej, czerpiący z dorobku K. Marksa, Z. Freuda, M. Webera.

Nawiązuje też do najnowszych nurtów filozofii, socjologii, literaturoznawstwa, językoznawstwa itp. Stworzył własną wersję krytyki ideologii - zwrócił uwagę na ideologiczną funkcję nauki i techniki, które przedstawiane jako obiektywne i neutralne służą sankcjonowaniu wielu posunięć polityczno-społecznych.

Głosił ideę tzw. praxis - działania kierującego się mądrością. Analizując związki między myśleniem teoretycznym a praktyką i dyktowanymi przez nią potrzebami, wyróżnił 3 rodzaje interesów poznawczych: techniczny, praktyczny i krytyczny, oraz odpowiadające im 3 typy nauk: empiryczno-analityczne, historyczno-hermeneutyczne i krytyczne - w tych ostatnich i w zbudowanej na nich autorefleksji upatrywał szansę emancypacji człowieka w świecie cywilizacji przemysłowej.

Po 1970 sporo uwagi poświęca teorii komunikacji. Włączył się też w dyskusję wokół postmodernizmu.

Niektóre prace: Teoria i praktyka (1963, wydanie polskie 1983), Erkenntnis und Interesse (1968), Hermeneutik und Ideologiekritik (1971), Theorie des kommunikativen Handelns (1981).

14 października 2001 otrzymał we Frankfurcie Pokojową Nagrodę Księgarzy Niemieckich.

Bauman Zygmunt (ur. 1925), polski socjolog i filozof. W latach 50. był propagatorem zwulgaryzowanego marksizmu, w latach 60. został zaliczony do antypartyjnych rewizjonistów. Szczególnie atakowany na skutek antysemickiej nagonki po wydarzeniach marcowych 1968. Został pozbawiony stanowiska kierownika Katedry Socjologii Ogólnej (był już profesorem socjologii w UW), wyemigrował do Izraela. W latach 1969-1971 wykładał na uniwersytetach w Tel-Awiwie i Hajfie. Od 1972 mieszka w Leeds (Wielka Brytania) i wykłada na tamtejszym uniwersytecie. Współpracował także z wieloma innymi uniwersytetami (m.in. Berkeley, Yale i Kopenhadze). Zwolennik hermeneutyki socjologicznej i postmodernizmu. Opublikował m.in.: Nowoczesność i Zagłada, Etyka ponowoczesna, Nowoczesność wieloznaczna, wieloznaczność nowoczesna. 3 VI 1998 został wyróżniony prestiżową niemiecką Nagrodą im. Theodora W. Adorno.

Ponadto jest autorem wielu prac i podręczników z dziedziny socjologii, Ponowoczesność jako źródło cierpień (2000) - zgłoszona do nagrody NIKE 2001.

Lyotard Jean-François (1924-1998), filozof francuski. Profesor uniwersytetu Paris VIII. Jeden z twórców i głównych przedstawicieli postmodernizmu. 1954-1966 członek lewicowej grupy skupionej wokół czasopisma Socialisme ou Barbie, zaangażowany w wydarzenia 1968. Początkowo bliski fenomenologii, podjął z czasem studia nad teoriami Z. Freuda i K. Marksa, próbując m.in. za pomocą pojęć braku i pożądania przeprowadzić krytykę kapitalizmu.

1979 na zlecenie Rady Uniwersytetów przy rządzie w Quebecu przygotował raport na temat kondycji nauki w społeczeństwach wysoko rozwiniętych: określając ową kondycję jako "postmodernistyczną", wskazał na upadek tzw. wielkich metanarracji, stanowiących niegdyś ostateczny punkt odniesienia wszelkiej wiedzy, i na pojawienie się w ich miejsce wielości odrębnych "gier językowych". Dużo uwagi poświęcił sztuce - nawiązując do myśli I. Kanta budował tzw. estetykę wzniosłości afirmującą wyzwolenie wyobraźni artystycznej od ustalonych z góry reguł teoretycznych. Pomysłodawca i główny organizator eksperymentalnej wystawy Les Immatériaux (1985).

Niektóre prace: La phénoménologie (1954), Dérive ŕ partir de Marx et Freud (1973), Economie libidinale (1974), La condition postmoderne (1979, tłumaczenie polskie fragmentów 1988), Immaterialität und Postmoderne (1985).

Weber Max (1864-1920), brat A. Webera, niemiecki historyk, ekonomista, socjolog, religioznawca, metodolog humanistyki. Interesował się wpływem religii na życie społeczne, zwłaszcza udziałem etyki protestanckiej w rozwoju tzw. "ducha kapitalizmu". Badał aspekty gospodarcze etyki wielkich wyznań: konfucjanizmu, taoizmu, hinduizmu, buddyzmu, judaizmu.

Fukuyama Francis (ur. 1952), amerykański ekonomista, politolog, historiozof, futurolog. Zajmuje się problemami demokracji, ekonomii politycznej, polityki Środkowego Wschodu, polityki zagraniczne państw byłego ZSRR. Wykłada historię filozofii i politologię. W 2000 i 2004 odwiedził Polskę.

Jest autorem kontrowersyjnego eseju Koniec historii (1992), w którym twierdzi, że demokracja jest najwyższą formą rozwoju społeczeństwa i nie istnieje dla niej alternatywa

Rorty Richard (1931-), filozof amerykański. W 1961-1982 profesor w Princeton University. Od 1982 w University of Virginia. Krytyk filozofii fundamentalistycznej. Współtwórca pragmatyzmu skierowanego przeciw kantyzmowi i fenomenologii oraz filozofii analitycznej.

McLuhan Herbert Marshall (1911-1980), filozof, socjolog i literaturoznawca kanadyjski. Zajmował się zagadnieniem wykorzystania środków masowego przekazu w oświacie i wychowaniu. Wiele uwagi poświęcił reklamie, uznając ją za charakterystyczny przejaw kultury masowej. Największy jednak rozgłos zdobył dzięki swojej koncepcji współczesnego świata, jako “globalnej wioski”. Uzasadniał, że powszechny dostęp do prasy, radia i telewizji oraz rozwój technologii elektronicznej wpłynął na kształtowanie świadomości ludzi, sposób myślenia, życia i działania. Jest autorem słynnego powiedzenia "środek przekazu jest przekazem".

Autor teorii rozwoju społecznego, tzw. teorii McLuhana, według której środki masowego przekazu oddziałują nie tylko na jednostki i grupy społeczne, ale także na kierunek i dynamikę dokonujących się przemian społecznych.

Derrida Jacques (1930-2004), filozof francuski. Od 1966 często przebywa w USA jako gość różnych uczelni.

Jeden z twórców i głównych przedstawicieli postmodernizmu. Punktem wyjścia Derridy jest teza o niemożności odnalezienia całościowego sensu tekstu (rozumianego tu szeroko: jako dowolny wytwór cywilizacji i kultury). Sens jest zawsze wielościowy, dany w "rozplenieniu" - jego odkrywanie dokonuje się poprzez tzw. dekonstrukcję, tj. swoisty demontaż, prowadzący do stworzenia zeń tekstów o rozmaitych znaczeniach.

Derrida przeciwstawia się też dominacji mowy nad pismem - stwierdzając, że nie jest ono prostą imitacją mowy, ale samoistną grą znaczeń, czyni je przedmiotem grammatologii (od greckiego gramma - "litera"), którą pragnie zastąpić tradycyjną metafizykę i semiotykę.

Centralną kategorią myśli Derridy jest différance - "różnia" (tłumaczenie przyjęte w Polsce). Słowo to nazywa trudny do uchwycenia w tradycyjnych terminach filozofii "żywioł", w którym rodzą się wszelkie różnice i rozróżnienia, w tym także dystynkcje umożliwiające wyodrębnianie pojęć, a więc uprawianie metafizyki. Wzięcie pod uwagę nieustannej aktywności "różni" pozwala zdemistyfikować idee prawdy ostatecznej, absolutnego początku, celu itp., co stanowi podstawę podjętej przez Derridę krytyki rozmaitych nurtów myśli współczesnej.

---