„Sól ziemi“ Wittlina jako powieść ekspresjonistyczna.
J. Wittlin: Sól ziemi.BN
ur. 17.08.1896, ojciec umarł mu w 1912. Józef - wątły, nadwrażliwy,
matka - piękna, kochająca muzykę. Macocha - aktorka,
1906 - 1914 - gimnazjum we Lwowie, debiut w czasopiśmie młodzieżowym „Wici”,
sierpień 1914 - Legion Wschodni (rozwiązany po miesiącu),
matura w Wiedniu w 1915, wydział filozoficzny - wykłady i życie cyganerii artystycznej,
w 1916 karnie (za rozmowę po polsku) oddelegowany do Kraśnika,
przekład Odysei - I w 1924, potem 1931 i 1957 - uważa, że Homera można tłumaczyć tylko wierszem,
w 1920 nakładem „Zdroju” ukazały się Hymny,
wrzesień 1918 - zwolniony z wojska jako inwalida - wraca do Lwowa - studia filozoficzne i polonistyczne. Geneza hymnu Grzebanie wroga - nie chciał brać udziału w bratobójczych walkach, ale miał obowiązki cywilne,
najwybitniejszy twórca „Zdroju”, nie teoretyk,
w Hymnach - dysharmoniczna, zbudowana z kontrastów ekspresja ludzkiej duszy, sławienie Boga ale i dialog. Skłonność do fabularyzacji. Ideologia pacyfistyczna (bydlęcy trud zwykłego żołnierza, niegodna śmierć, zwierzęco-przedmiotowy opis trupów, części ciała, błota, wszy, głodu, beznadziejnego marszu, błysk nadziei, że braterstwo z okopów odmieni świat),
w Hymnach franciszkanizm. Hymny są ekspresjonistyczne, ale jest w nich i zmysłowa konkretność obrazowania przeżyć duchowych i podmiot liryczny jako reprezentant przeżyć ludzkich. Wielokrotnie przerabiane - 1927, 1929, 1978 - zmiany to likwidowanie cech poetyki młodopolskiej, łagodzenie poetyki ekspresjonistycznej. Została jedność patosu, czułości i ironii,
1919 - nauczyciel w prywatnych gimnazjach, 1922 - kierownik literacki w teatrze, winą za upadek sztuki dramatycznej obarcza teatr naturalistyczny, który nie wyzwalał widza z codzienności,
nie angażuje się w spory literackie, jest obok podziałów. Uważa, że formiści są uczciwi, bo uczą się artystycznego rzemiosła. Skamandryci - dobrzy, bo pocieszają współczesnych kłamstwem poezji. A futuryści - niesprawiedliwi - hołdują anarchistycznej negacji,
od 1925 - Wittlin podróżuje jako stypendysta rządowy. Stąd książka z 1933 Etapy - felietony literackie z wrażeniami z Włoch, Francji, Jugosławii. Humor, ironia, dowcip językowy, granie znaczeniami, łamanie zasad stosowności,
we Francji jest w latach 1929 - 1932, pół roku gromadzi materiały do Soli ziemi,
1924 - żeni się z Haliną Handelsman, 1932 - córka Elżbieta,
współpracował z „Wiadomościami Literackimi”
wtórną falę pacyfistycznej literatury określa „powierzchownym pacyfizmem mieszczańskim”,
nowa konfiguracja ideowo-literacka - katastrofizm lat 30. - reakcja na kryzys kultury europejskiej (gwałcenie praw jednostki, podporządkowywanie jej państwu, rezygnacja z hierarchii wartości). Pierwszą wojnę katastrofizm traktuje jako zapowiedź drugiej wojny, niosącej zagładę europejskiej cywilizacji,
wiersz Z „Pieśni do muzyki przyszłości” - heksametr, podmiotem lirycznym jest gaz bojowy, który chce być wypuszczony na wolność, groteskowa wizja katastrofy,
jak Bruno Schulz - poeci kultury, którzy rozważają jej dekadencję i szukają ratunku w cywilizowanej sztuce,
wybuch wojny - we Francji. Od 1940 jadą do Portugalii (z żoną i córką), w 1941 - do Nowego Jorku,
Emigracja:
s. XXXVI rozróżniał dwa wcielenia roli polskiego pisarza na obczyźnie: uchodźcy i wygnańca. Pierwsze dotyczy lat wojny, drugie - okresu powojennego, oznacza emigrację polistyczną,
współredaktor od listopada 1941 „Tygodniowego Przeglądu Literackiego Koła Pisarzy z Polski” (od 1943 „Tygodnik Polski”),
s. XXXVIII (z Balcerzana) koncepcja słowa-czynu, sakralno-biblijne traktowanie języka poetyckiego, znaczenie przypisywane milczeniu, towarzysząca patosowi ironia, dzięki której autor może wyartykułować wzniosłe przesłania moralne - wszystkie te cechy pozwalają mówić o związkach twórczości Wittlina z poetyką Norwida,
1952 - praca w Radiu Wolna Europa, 1956 - podpisał apel pisarzy emigracyjnych wzywający do niedrukowania w Polsce,
przyjaźń z Gombrowiczem,
w Orfeuszu w piekle XX wieku - 4 części, w nich - 1) śwqiat idei (pacyfizm, nacjonalizm, demokracja, antysemityzm, emigracyjność), 2) podróże, 3) emigracyjna nostalgia, 4) sztuka. Teksty powstawały przez 40 lat. Na końcu - Pisma pośmiertne - esej. Pisze za życia pisma kierowane do potomności - tu ujawnia się lęk przed wpływem zdehumanizowanej rzeczywistości,
zmarł 28.02.1976 w Nowym Jorku,
w 1978 wydane Poezje,
SÓL ZIEMI
ukazała się pod koniec 1935, miała być pierwszą częścią trylogii Powieści o cierpliwym piechurze. Pozostałe części miały mieć tytuły Zdrowa śmierć i Dziura w niebie,
„efekt obcości” - kategoria interpretacyjna (Brecht) - przedstawianie zjawisk oczywistych tak, jakby się je widziało pierwszy raz. Pozwala ukazać istotę zjawisk, osądzić je przez stworzenie dystansu,
w Prologu - syntetyczne ujęcie tematu - obdarzenie symbolicznym znaczeniem momentu wybuchu wojny, koniec świata pokoju i początek świata wojny. Demonizacja powiadomienia obywateli o wybuchu wojny,
1 z cech stylistycznych Soli ziemi - wywołanie efektu obcości przez obfitość metonimicznych przekształceń, które wyobrażają urzeczowienie człowieka (s. LI),
mobilizacja ma wymiar narodowo-karnawałowy,
opozycja miasto - wieś: miasto to siedlisko nocnej pracy, nocnych uciech i producent zła - gazet. Wieś - sen po ciężkiej pracy, prymitywizm,
środki stylistyczne nadają cechy prozy poetyckiej,
zamknięcie Prologu to epicka inwokacja - przedstawienie bohatera, narracyjny dystans czasowy, określenie zamiaru autorskiego - odkłamanie propagandowego frazesu o Nieznanym Żołnierzu,
kompozycja linearna i epizodyczna,
rozdział I - wieść o wojnie dociera na stację Topory-Czernielica, awans bohatera, II - wezwanie na komisję poborową w Śniatynie, III - przebieg komisji i przysięga rekrutów, IV, V i VI - 21.08. - wieść o śmierci papieża, zaćmienie słońca, odjazd poborowych, VII - podróż na Węgry, VIII i X - pobyt w kadrze, IX - charakterystyka Bachmatiuka,
kompozycja symultaniczna w rozdziale V i VI - wskazuje ważność zdarzeń,
fabularność mało atrakcyjna. Ale tu realizacja archaicznego wzorca fabularnego, nawiązanie do mitu i rytuału, wzorzec Odysowy,
postać Piotra Niewiadomskiego - prymitywna, pierwotna, o naiwności dziecka. Analfabeta, mieszaniec (z ojca Polaka i matki Ukrainki), grekokatolik, poddany Franciszka Józefa. Antynacjonalista, tolerancja religijna,
synkretyzm 3 wiar - chrześcijańskiej (dobro łączy z Bogiem), pogańskiej (zło - diabeł) i cesarskiej (kariera - czapka kolejarza cesarskiego),
narrator podkreśla dystans do postaci, nie dopuszcza bohatera do głosu, myśli jego przekłada na „swój” język,
s. LX wojna to następstwo ludzkiej dążności do wydarcia Bogu jego tajemnic, wykwit cywilizacji, która niszczy podmiotowość człowieka, prowadzi do nacjonalizmów i religijnej nietolerancji,
bohater odnajduje grzech w sobie - wojna to grzech ludzi, odkupić go ma cierpienie Nieznanych Żołnierzy. Piotr wojnę demonizuje,
inne postacie - opozycja między życiem prywatnym a rolą społeczną,
dynamiczno-syntetyczny sposób prezentowania bohaterów, postacie uchwycone w ruchu. Wittlin nie dzieli postaci na pozytywne i negatywne,
„poetycki model prozy narracyjnej” (Bolecki) w konstrukcji powieściowej. Wojna to jedność procesów - alienacji człowieka i sakralizacji instytucji. Fabularność nie jest przedmiotem opowiadania, a powstaje ze sposobu opowiadania,
konstruowanie opowiadania z szeregów słownych, wykorzystujących grę słów, harmonię, frazeologizmy. Obfitość powtórzeń brzmieniowych, leksykalnych, paralelizmów składniowych,
według Krystyny Jakowskiej - 3 rodzaje stylizacji - baśniowa, religijna i na starożytny epos. To ma wywołać mitologizację świata przedstawionego,
heroikomika,
genologicznie - powieść stylizowana na mit, mitograficzna, zerwanie z tradycją powieści realistycznej,
związki z ekspresjonizmem (warstwa poematowa i powieściowa - tu dyrektywy wyrazu i poznawcza). Warstwa stylizacyjna (dyrektywa artystyczna) decyduje o wymowie utworu. Ale - nie realizuje zasady estetycznej ekspresjonizmu - dysharmonii poetyki. Efekt obcości to chwyt retoryczny. Kompozycja powieści to wzór symetrii, składnia - muzycznej harmonii, styl - spokoju i równowagi. Wizja wojny nie jest ekspresjonistyczna - pozbawiona jest epatowania makabrą. Nie pacyfizm - bo w pacyfizmie reportażowe przedstawianie wojennej ohydy, perswazyjność. Może jest utworem nieukończonym.
Powieść ekspresjonistyczna - rozwijała się na kilku nurtach:
*prymitywistycznym - odwoływała się do zasad ewangelicznej prostoty i dobroci, rozpoznając je w świecie szarych, biednych ludzi, często skrzywdzonych przez los;
*onirycznym - hiperbolizacja, utrzymanie akcji w tonacji snu, koszmaru czy halucynacji. Erotyce towarzyszą zwykle wizje kosmiczne;
*metaforycznym.
Sól ziemi - w centrum zainteresowań znalazła się ideologia pacyfistyczna; bohater to niewinny prostaczek, analfabeta, dróżnika z huculskiej stacji kolejowej, Piotr Niewiadomski. Wielka kreacja przyszłej ofiary Wielkiej Wojny uosabia jej przyszłych żołnierzy traktowanych jak anonimowe mięso armatnie.
Stereotyp świadomej i dobrowolnej ofiary ewangeliczne dobrego, prostego człowieka, ulega tu ewolucji. Ofiara będzie wymuszona przez demoniczne Państwo i złożona demonicznej Wojnie. Ofiara będzie daremna i absurdalna, nie spowoduje niczyjego zbawienia.
Stylizacja ludowa, baśniowa sprawia, ze postać Piotra opromieniona jest aurą sympatii i współczucia.
Humanitarną wymowę utworu wzmacniają zarówno opisy transportu świeżo powołanych rekrutów przez ogarnięte wojenną gorączką kraje monarchii austro - węgierskiej, jak i przykłady bezmyślnego wojskowego drylu, celebrowane przez człowieka - automat: Bachmatiunka.
Przenikanie się w powieści realizmu i mitologizacji, epickiego patosu i ironii.
IRENA MACIEJEWSKA DOŚWIADCZENIE WIELKIEJ WOJNY - JÓZEF WITTLIN
ur. 17.08. 1896 w Dmytrowie (Małopolska Wschodnia),
1906-1914 - VII Klasyczne Gimnazjum we Lwowie,
Prolog ku czci Zygmunta Krasińskiego - pierwszy drukowany utwór,
jesień 1914 zgłosił się do galicyjskiego Legionu Wschodniego, po rozwiązaniu tegoż złożył w Wiedniu egzamin dojrzałości, zapisał się na wydział filozofii tamtejszego uniwersytetu, studiował germanistykę romanistykę i historię sztuki,
jesień 1916 - wcielony do armii austriacko-węgierskiej,
wrzesień 1918 - zwolniony z armii, wrócił do Lwowa, studiuje na Uniwersytecie Jana Kazimierza,
1918-1920 powstają Hymny, które ukazały się w 1920 r. Tłumaczy też Gilgamesz,
1922 - kierownik literacki w Teatrze Miejskim w Łodzi,
1927- 1939 mieszka w Warszawie,
1936 - nagroda redakcji i czytelników za powieść Sól ziemi,
w czasie drugiej wojny światowej był we Francji, a od 1941 roku w USA (1940 Portugalia),
w Nowym Jorku współredaktor „Tygodnika Polskiego”,
zmarł w 1976 roku w Nowym Jorku.
I wojna światowa dla Wittlina jest czynnikiem, kształtującym całą jego twórczość. Hymny, eseje z tomu Wojna, pokój i dusza poety, Powieść o cierpliwym piechurze, Sól ziemi - wyrastają z doświadczeń wojennych. Wielu poetów, którzy wojnę przeżyli na froncie, po odzyskaniu niepodległości wróciło do problemów życia codziennego.
Obsesyjność Wittlina wynikała z przeświadczenia o ważności doświadczenia wojennego. Poezji przyznawał wymiar ostateczny, widział w niej jedyne schronienie człowieka metafizycznego. Wiersze ciągle poprawiał i przekładał na język bardziej współczesny. Wszystkie zmiany jednak uznać trzeba za korzystne i zwiększające ekspresję tekstu.
W opętaniu i porażeniu wojną był Wittlin samotny i wyprzedzający swój czas. Jako jedyny wiedział, że nasz wiek przejdzie do historii jako wiek wojen i rewolucji. Wiedział, że wojna musi zostać zapisana, musi stać się pamięcią całej generacji.
Wittlin stworzył wiersze, w których odarł obraz wojny z rycerskiego i piosenkowego stereotypu. Odrzucił pochwałę wojny. Sławie wojennej przeciwstawiał doznanie upodlenia i męki żołnierza - męki wynikającej ze zmęczenia, głodu, brudu, niewyspania, zimna. Pokazywał, jak wojna odziera człowieka ze wszystkiego - z tego, czym żył, z jego nawyków, myśli, ludzi bliskich.
Człowiek w wojnie nie tylko cierpi fizycznie, ale i boi się śmierci i cierpienia. Bohater u Wittlina jest „rzucony w wojnę” - wszystkimi zmysłami doznaje ohydy i przerażenia cielesnością i śmiertelnością człowieka.
Wittlin eksponuje też cielesne, biologiczne doznanie czasu niewojennego. Bohater Wittlina dokonuje prostego odkrycia: na wojnie giną ludzie niewinni, człowiek zabija człowieka, brat brata dlatego, że inna na nim czapka i inne ma guziki. Wittlin mówi, że nie ma wrogów - są tylko stawiani naprzeciw siebie ludzie, zmuszani do zabijania się.
Wittlin demaskował animatorów wojny (I padłeś na polu ugornem,/ bo iść ci kazali wodzowie,/ a wodzom kazali królowie,/ a królom duma i Bóg).
Odsłaniał też tajemnice organizowanej przez państwa nienawiści - ideologie, zmechanizowanie, skoszarowanie człowieka. Oskarżeniu wojny towarzyszyła niezgoda na świat, w którym te wojny są możliwe.
Bliski był Skamandrytom - jako liberał, pacyfista, przeciwnik totalitaryzmu, niezwiązany z żadnym ugrupowaniem politycznym.
Człowiek u Wittlina, unurzany we krwi i błocie frontów, nigdy nie został u niego zredukowany do biologicznej substancji i cierpiącego mięsa. Człowiek myśli i szuka wartości. Problemy i lęki egzystencjalne sprawiają, że Hymny stają się liryką filozoficzną, liryką, która stawia pytania o sens ludzkiego życia.
Człowiek współczesny musi żyć w cieniu śmierci, ze świadomością zbrodni. Poeta oskarża sprawców XX-wiecznych wojen i cywilizacji europejskiej. Człowiek próbuje dążyć do świętości. Święty Franciszek jawi się jako znak ludzkich wartości. Wittlin z uporem występuje po stronie wartości ewangelicznych: dobroci, przebaczenia, braterstwa. Człowiekowi wmanewrowanemu w nienawiść pozwala się Wittlin wyłamać z ram obłędu przez poczucie wspólnoty z innym człowiekiem, przez odnalezienie braterstwa, przez Tęsknotę za przyjacielem, przez chrześcijańską miłość - caritas. Kultura ma ratować człowieka przed urzeczowieniem. Poeta sięga po formę hymnu, pieśni, modlitwy, by nadać przeżyciu wojny wymiar sprawy ostatecznej.
W tekstach napisanych po Hymnach prowadzi poeta rozmowy z wierszami i obrazami dawnych twórców, niejako na ich dziełach budując własne utwory. Wittlin odwołuje się do Biblii, do tego, co uniwersalne, wiecznie ludzkie - wprost i przez nawarstwienia kulturowe.
W Hymnach dają się odczytać odwołania do Mickiewicza i Kasprowicza. Potem też do Kochanowskiego (Tren XX), Norwida (ironia). Copyright: izia211
Symbolika tytułu:
Sól ma zdolność przechowywania tego, co wartościowe, pożywne, natomiast eliminuje to, co nie ma wartości i co jest przyczyną zepsucia.
Streszczenie utworu:
Główny bohater: Piotr Niewiadomski, pracownik kolei - tragarz, dróżnik. Jego bracia: prości ludzie, ciężką pracą zarabiający na własne utrzymanie.
Czas akcji: panowanie Franciszka Józefa, będącego cesarzem Austrii i królem Węgier. Wojna z Moskalami.
Miejsce akcji: Topory - Czarnielica.
Piotr dostaje powołanie do wojska, pobór wygląda jak sąd ostateczny, rekruci stoją nago i są oceniani przez komisję. Decydująca jest tu tężyzna fizyczna, zatracona zostaje cała indywidualność człowieka, jego osobowość.
Zaćmienie słońca jako wizja końca świata.
Trzy podstawowe rozkosze, które chronić mają mężczyznę od piekła wojny i rozpaczy, to kobieta, wódka i religia, jak się dowiadujemy
Opis wojskowych zwyczajów. Racje żywnościowe: 700 gramów chleba oraz 300 gramów mięsa na dobę dla każdego żołnierza. Kary, np. za zgubienie łuski od naboju - grozi jeden dzień karniaka. Szpangi - skuwanie prawej ręki z lewą nogą lub odwrotnie i pozostawianie żołnierza w takiej pozycji nawet na kilka godzin. Skutek: spuchnięcie wątroby.
Opis transportu pociągiem na Węgry.
Opis Bachmatiuka, którego całe życie to wojsko. Żyje wojskowym regulaminem, całe życie zajmuje się szkoleniem żołnierzy, natomiast sam nigdy nie walczył na froncie. Jest śmieszny - farbuje codziennie wąsy na czarno, jakby bał się oznak starości. Postrach całego wojska, człowiek niezwykle surowy.
Różne rodzaje śmierci żołnierza: a) śmierć naturalna wskutek przebytej choroby, b) nagła śmierć, pomimo oznak zdrowia, c) śmierć nienaturalna, która następuje bez niczyjej winy, d) śmierć samobójcza, e) na skutek nieszczęśliwego wypadku, f) śmierć poniesiona na skutek działalności innego człowieka. Zdrowa śmierć to wedle Bachmatiuka śmierć żołnierza na froncie.
Opis życia żołnierskiego - ciągła musztra i informacje o potencjalnym końcu wojny.
Nienawiść Bachmatiuka do każdego żołnierza z osobna.
Opis jego agresji, brutalnego zachowania wobec podwładnych: kiedy brakuje wody do schładzania karabinów Bachmatiuk rozkazuje jednemu z żołnierzy "lać" na nie. Gdy żołnierz odmawia, Bachmatiuk nakazuje Piotrkowi rozpiąć mu spodnie. Żołnierz odpycha Piotrka, a tedy do akcji przystępuje sam Bachmatiuk. Skazuje żołnierza na karne ćwiczenia i maltretuje do tego stopnia, że ten umiera w szpitalu.
Opis innych zwyczajów wojskowych.
Oprac.i211
6