Temat: System prawa common law
Common law w Anglii
System prawa common law wykształcił się w okresie średniowiecza w Anglii. Swe powstanie zawdzięcza centralistycznym tendencjom reprezentowanym przez monarchów normandzkich po 1066 roku. Umożliwiły one królom zwiększenie zakresu własnej władzy oraz narzucenie krajowi systemu scentralizowanego sądownictwa. Jego funkcjonowanie powodowało stopniową likwidację partykularnych praw zwyczajowych, umożliwiając ukształtowanie się jednolitego dla całego państwa prawa powszechnego nazywanego właśnie common law. Jego głównym źródłem było orzecznictwo sądów królewskich. Zapadłe wcześniej wyroki uznawano za precedensy sądowe. Na ich podstawie orzekano w sprawach podobnych, powołując się na istniejące już analogiczne, dawniejsze rozstrzygnięcia. W praktyce oznacza to, że przy rozstrzygnięciach sądy powołują się nie na ustawę - nawet w tych dziedzinach, które są unormowane ustawowo - lecz na precedens. Nowo tworzone przez sady prawo nie było ani prawem stanowionym ani prawem zwyczajowym, a prawem sadowym, to znaczy systemem prawa bezustannie rozwijającego się poprzez orzeczenia sądów rozstrzygających konkretne rozpoznawane przez nich sprawy. Owe orzecznictwo, a raczej jego rola wzrastała z upływem czasu. O ile na samym początku tworzył on tylko dyrektywę dla sędziego, o tyle w wieku XIX - w odniesieniu do wyroków wydanych przez Izbę Lordów i Sąd Najwyższy - stał się normą wiążącą. Nawiązując do systemu prawa common law, warto również wspomnieć, że sędziowie - wbrew średniowiecznym poglądom nawiązującym do konieczności stosowania norm zwyczajowych przy rozstrzygnięciach - bardziej kierowali się względami racjonalnymi niż tradycją.
W XIX wieku dokonał się w Anglii wielki rozwój ustawodawstwa. Mimo to w Anglii nie podjęto próby kodyfikacji, co w dużej mierze było wynikiem specyficznej struktury prawa angielskiego i innych, w stosunku do kontynentalnych, pojęć prawnych. Owa różnica pojęć prawnych rozbijała się chociażby o tak ważna i podstawowe zagadnienie, jakim jest dla każdego systemu prawa norma prawna. W systemie angielskiego prawa precedensowego norma prawna (legal rule) nie ma charakteru normy ogólnej. Ma ona charakter praktyczny i dotyczy tylko jednej rozpatrywanej sprawy i jednego bezpośredniego rozstrzygnięcia. Norma na kontynencie ma z kolei charakter ogólnej normy postępowania, opartej na jakichś generalnych założeniach. I tak legal rule, zgodnie z systemem prawa kontynentalnego, nie jest normą prawną, lecz rozstrzygnięciem jakiejś konkretnej sprawy, a cały system common law kazuistyką. Dla odmiany norma prawna systemu kontynentalnego, zgodnie z systemem prawa common law, również nie jest normą, lecz rodzajem przepisu moralnego. O ile kodyfikacje kontynentalne wpłynęły na podział dziedzin prawa, o tyle w prawie angielskim nie ma takiego rozróżnienia. Istnieje jedno ogólne prawo, a jedynym podziałem jest wyróżnienie common law (prawo powszechne) i equity (normy słuszności). Warto też zauważyć, że reguły common law mogą być zmieniane przez ustawy, które powinny jednak jedynie korygować i uzupełniać prawo precedensowe.
Podsumowując system prawa common law trzeba pamiętać, że prawo angielskie miało charakter narodowy, tzn. nie wywarło na nie większego wpływu ani prawo rzymskie, ani prawo kanoniczne. Oba systemy prawa były w Anglii powszechnie znane, wykładane na uniwersytetach, czerpano z nich nawet elementy metody prawniczej i zasady ogólne. Ich treść pozytywną jednak stanowczo odrzucono. System prawa common law i tworzone przez sędziów prawo było siłą rzeczy kazuistyczne. System ten był ponadto sztywny, formalistyczny i nie poddający się łatwo nowym rozwiązaniom. Próbą jego uelastycznienia i dostosowania do nowych okoliczności było oddziaływanie nań norm słuszności (eqity law). O ile początkowo dwa systemy ze sobą rywalizowały, o tyle później wzajemnie się uzupełniały, a eqiuty law łagodził, korygował i uzupełniał normy sztywnego common law.
Walorem common law była likwidacja partykularyzmu prawnego i doprowadzenie już w XIII wieku do wytworzenia się na obszarze całego państwa prawa powszechnego, odmiennego od prawa kontynentalnego, nacechowanego odrębnościami terytorialnymi i osobowymi. Inną zaletą była też możliwość zmiany przez sędziego, przekonanego o niesłuszności stosowanej dotychczas reguły common law w stosunku do konkretnej sprawy, obowiązującego precedensu i stworzenie nowego. Istotna rolę w tworzeniu tego systemu odgrywały sądy westministerskie oraz zwyczaj wysyłania w teren sędziów objazdowych. Stosowali oni, rozpatrując wszystkie najważniejsze sprawy karne i cywilne, jednolite reguły prawne, respektowane przez inne sądy. W rezultacie lokalny wymiar sprawiedliwości, reprezentowany przez sądy grodowe, hrabstw i setni, został ograniczony do jurysdykcji w sprawach drobnych, tracąc tym samym na znaczeniu. Obecnie za prawo powszechne uważa się: pierwotne common law - oparte na anglosaskim prawie stosowanym przez sądy, prawo zwyczajowe - rozwinięte później, oraz modyfikacje wprowadzone przez statuty.
Pod wpływem angielskiego common law pozostają do dzisiaj Stany Zjednoczone oraz niektóre, będące dawniej angielskimi koloniami, państwa afrykańskie i azjatyckie.
Głównym źródłem poznania angielskiego prawa sądowego pozostały, publikowane w wydawnictwach, zbiory różnego rodzaju wyroków sądowych. Oprócz nich wielkim autorytetem cieszyły się, komentujące prawo angielskie, prywatne prace niektórych praktyków angielskich. Należał do nich między innymi traktat Edwarda Coke'a z początku XVII wieku i klasyczna praca Williama Blackstone'a z 1765 roku. Wielu tych prac używa się do dziś w sądach angielskich i traktuje jako źródła prawa. Od XIX wieku źródłem prawotwórczym była również ustawa.
Common law w Stanach Zjednoczonych
System prawa common law pojawił się w Stanach Zjenoczonych wraz z angielskimi osadnikami. Władze angielskie uważały bowiem, że koloniści angielscy, przenosząc się do Ameryki Północnej, zachowują swoje (angielskie) prawo. Pojawienie się common law doprowadziło do całkowitego lub częściowego wyparcia innych systemów prawnych, a w szczególności prawa hiszpańskiego i francuskiego. Mimo wielu podobieństw do angielskiego common law, rozwój prawa w Stanach Zjednoczonych doprowadził do powstania istotnych różnic. Osadnicy angielscy nie znali dobrze tego prawa, a aparat sądownictwa amerykańskiego nie był pierwotnie ani dobrze zorganizowany, ani tez przygotowany do wprowadzenia w życie skomplikowanego systemu common law. W XVII wieku w praktyce bardziej posługiwano się prawem dość prymitywnym, tworzonym przez władze lokalne lub opartym na Biblii, niż prawem angielskim. Pełne przejęcie systemu common law nastąpiło dopiero w XVIII wieku wraz z rozwojem gospodarczym i stabilizacja ustrojową w poszczególnych koloniach. Dalsze stosowanie tego systemu stanęło jednak pod znakiem zapytania po uniezależnieniu się kolonii od Anglii i po powstaniu Stanów Zjednoczonych. Ostatecznie jednak common law, w nieco zmienionej na przestrzeni lat formie, zachował się. Po zerwaniu więzów z Anglią amerykański common law rozwijał się niezależnie, kształtowany przez orzecznictwo wyłącznie amerykańskich sądów. W XIX i XX wieku, ze względu na istniejące społeczno-gospodarcze i ustrojowe różnice między Anglią a Stanami Zjednoczonymi, między dwoma systemami powstały różnice w treści (ale bez zmiany ogólnych zasad i precedensowego charakteru). Specyficznym faktem, ale i problemem praktycznym, było tworzenie i stosowanie prawa ogólnego (powszechnego) i stanowego. Bowiem na skutek dualizmu ustawodawstwa i sądownictwa - federalnego i stanowego - prawo rozwijało się w sposób różny w federacji i w poszczególnych stanach. Ponieważ w każdym stanie istniało inne common law, sędziowie mogli powoływać się nie tylko na precedensy z własnego stanu, ale również na precedensy powstałe w innych stanach. Doprowadziło to do zacierania się większych różnic między prawami stanowymi. Również nauka uniwersytecka traktuje common law jako całość, prawo, które powinno być identyczne w całych Stanach Zjednoczonych. Warto też wspomnieć, że pierwotnie precedens Najwyższego Sadu Federalnego z 1938 roku uniemożliwiał ujednolicenie prawa drogą tworzenia wspólnego, federalnego common law. Poza wymienionymi wyżej cechami charakterystycznymi, w Stanach Zjednoczonych na kształtowanie się prawa wcześniej i w większym aniżeli w Anglii stopniu wywierało wpływ ustawodawstwo.
Ze względu na możliwość stosowania precedensów z innych stanów amerykanski common law jest bardzo nieprzejrzysty. Już w połowie XX wieku było 25 tysięcy tomów zawierających zbiory orzecznictwa amerykańskiego. W tej sytuacji Amerykański Instytut Prawa dokonał uporządkowania precedensów w porządku systematycznym, tworząc zbiór zawierający najważniejsze precedensy.
1