Trzy filary zrównoważonego rozwoju

Zrównoważony Rozwój ma gwarantować poprawę jakości życia ludzi i rozwój gospodarczy nie obniżając przy tym jakości środowiska przyrodniczego i nie umniejszając zasobów naturalnych dla przyszłych pokoleń. Geneza tej koncepcji sięga końca lat 60 ubiegłego stulecia, kiedy to po raz pierwszy zwrócono uwagę na to, że zagrożenie środowiska na skutek działań człowieka ma wymiar globalny, a zaradzenie temu kryzysowi może nastąpić tylko poprzez zdecydowaną międzynarodową współpracę wszystkich narodów zagwarantowaną na poziomie porozumień rządowych. Od roku 1992 i słynnej konferencji w Rio de Janeiro „Środowisko i Rozwój” zwanej też „Szczytem Ziemi”, z uwagi na doniosłość i obecność najwyższej rangi przedstawicieli aż 179 państw, zalecania do wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju faktycznie znajdują się we wszystkich ważniejszych dokumentach dotyczących ochrony środowiska. Takie zalecenie znajduje się również w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (rodz.. I, art.5: Rzeczypospolita Polska {…}zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju).

Zaniepokojenie stanem środowiska było pierwszym przyczynkiem do powstania idei zrównoważonego rozwoju, jednak od samego początku kwestie środowiska łączone były z działalnością człowieka - wymiarem społecznym, kulturowym, etycznym i technologicznym a także z aspektem ekonomicznym - konkretnymi kosztami oddziaływania na środowisko.

Idea zrównoważonego rozwoju ma bowiem trzy wzajemnie powiązane wymiar y: przyrodniczy, ekonomiczny i społeczny.

Ta koncepcja często jest przedstawiana w postaci trzech nachodzących na siebie kół (rys. 1).

Rys. 1. Zrównoważony rozwój ma trzy filary: środowisko, ekonomie i społeczeństwo

Wraz z rozwijaniem koncepcji zrównoważonego rozwoju zmienia się również graficzny sposób jej przedstawiania. Obecnie najczęściej trzy koła symbolizujące wymiary są przedstawiane w taki sposób jak na rysunku 2.

Rys. 2 Trzy filary zrównoważonego rozwoju

Taki schemat obrazuje, że wszystko dzieje się, w obrębie „ekosfery” - środowiska, które umożliwia życie na Ziemi wraz z jego wszelkimi przejawami, w tym kultury ludzkich społeczeństw (społeczeństwo) i ich gospodarki (ekonomia). Jednak zasoby środowiska są ograniczone, a możliwości podtrzymywania życia mogą się załamać powodując katastrofę jeśli nastąpi zbyt gwałtowny rozwój gospodarczy i demograficzny.

Wizja zrównoważonego rozwoju

Definicja zrównoważonego rozwoju (Sustainable Development) - po raz pierwszy została sformułowana w raporcie "Nasza wspólna przyszłość" (1987 r.), opracowanym przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. Nazwana definicją Bruntland od nazwiska przewodniczącej grupy roboczej komisji Pani Gro Haarlem Brundtland. Zrównoważony rozwój został określony, jako proces mający na celu zaspokojenie obecnego pokolenia nie przekreślając możliwości zaspokajania potrzeb pokoleń następnych. Choć od tego czasu powstało wiele definicji i omówień , czym jest rozwój zrównoważony, to w dalszym ciągu ta pierwsza definicja pozostaje najbardziej trafnym (i zwięzłym) przedstawieniem tej idei.

Tłumaczenie

W Wielkiej Brytanii opracowano 13 wskaźników, które mają charakteryzować „zrównoważone społeczeństwo”:

1. Zasoby są wykorzystywane w sposób efektywny, a ilość śmieci i odpadów minimalizowana poprzez wykorzystanie ich jako surowców wtórnych.

2. Zanieczyszczenie środowiska musi być utrzymywane na poziomie, który nie zagraża naturalnym ekosystemom w utrzymaniu równowagi biologicznej.

3. Ceni się wartość różnorodności biologicznej i podejmuje działania w kierunku jej ochrony.

4. Tam gdzie to możliwe potrzeby społeczeństw lokalnych zaspakajane są przez usługi i dobra wytwarzane lokalnie.

5. Każdy ma zapewniony dostęp do dobrej jakości pożywienia, wody, schronienia i zasobów paliw energetycznych umożliwiających gotowanie i ogrzewanie.

6. Każdy ma możliwość wykonywania satysfakcjonującej pracy, wartość pracy nie opłacanej jest doceniana a zapłata za pracę jest uczciwa i sprawiedliwie rozdzielana.

7. Ludzkie zdrowie jest chronione poprzez tworzenie bezpiecznego, czystego i przyjemnego środowiska, a służba zdrowia zapewnia zarówno leczenie chorób jak i profilaktykę.

8. Dostęp do usług, dóbr i innych ludzi nie odbywa się kosztem szkody dla środowiska i nie jest limitowany tylko dla tych, którzy posiadają samochody.

9. Ludzie mają prawo żyć bez obaw przed prześladowaniem z powodu ich wiary, rasy, płci i preferencji seksualnych.

10. Każdy ma dostęp do rozwijania umiejętności, wiedzy i informacji potrzebnych, aby móc być pełnoprawnym członkiem społeczeństwa.

11. Wszystkie warstwy społeczne mają równy udział w podejmowaniu decyzji o kształcie społeczeństwa.

12. Możliwości korzystania z kultury i rekreacji są dostępne dla wszystkich.

13. Miejsca, budynki i przestrzenie publiczne łączą w sobie funkcjonalność i piękno. Zabudowa ma charakter „ludzki” w skali i formie. Różnorodność i tradycja są cenione i chronione.

(Local Goverment Managment Board, Luton, 1994)

Rzeczywistość odbiega jednak znacznie od wyżej opisanych parametrów. Czterdzieści lat po tym jak zwrócono uwagę na zły stan środowiska zagrożonego działalnością człowieka, kryzys nie został zażegnany, a wręcz przeciwnie sytuacja pogarsza się. Z faktów publikowanych każdego roku w najbardziej miarodajnych i wiarygodnych źródłach informacji, takich jak: Raport o Rozwoju Społecznym publikowanym przez : UNDP (United Nation Development Programme - Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) i Raport o stanie świata opracowanym przez Worldwatch Institute niezależnej organizacji badawczej, działającej na rzecz ekologicznego społeczeństwa (environmentally sustainable society), wyłania się niewesoły obraz naszej, światowej rzeczywistości.

Ponad miliard ludzi żyje za mniej niż 3 zł dziennie

Ponad miliard ludzi w krajach rozwijających się nie ma dostępu do nawet najmniejszej ilości wody pitnej.

Ponad 1 800 000 dzieci każdego roku umiera wskutek biegunki.

(źródło: UNDP Raport o rozwoju społecznym 2006 http://hdr.undp.org/hdr2006)

W Stanach Zjednoczonych około 65% dorosłych ma nadwagę lub jest otyłe, co było przyczyną 300 000 zgonów w 1999 roku i wydatków na opiekę zdrowotną wysokości co najmniej 117 miliardów dolarów

Około 41 milionów samochodów osobowych zjechało w roku 2002 z linii produkcyjnych. Pięciokrotnie więcej niż w roku 1950. Globalna flota samochodów osobowych przekracza teraz 531 milionów, powiększając się o około 11 milionów pojazdów rocznie.

Konsumenci na całym świecie wydają około 35 miliardów dolarów rocznie na butelkowaną wodę.

(źródło: Worldwatch Institute Raport o stanie świata 2004 http://www.ziemia.org/raport/index.php)

Głód i ubóstwo dotykające miliardów ludzi na świecie, brak powszechnego dostępu do edukacji, kryzys wodno-sanitarny, nadmierna konsumpcja, globalne ocieplanie, ginięcie gatunków roślin i zwierząt, tony śmieci i obumieranie mórz - tę listę ponurych faktów można jeszcze znacznie wydłużyć. Niestety sprawcami globalnego kryzysu jesteśmy my - ludzie.

Intensywność zużywania przez człowieka surowców i energii oraz emisję odpadów dobrze ilustruje narzędzie zwane ekologicznym odciskiem stopy (ang. Ecological Footprint). Tę technikę obliczania zużycia zasobów przez człowieka opracowano na Uniwersytecie Kolumbii Brytyjskiej w Vancouver w Kandzie przez zespół Wiliama Reesa. „Śladami stóp” określa się bezpośrednie i pośrednie zapotrzebowanie na obszar biologicznie produktywnej ziemi niezbędnej do zaspokojenia ludzkich potrzeb, przy stosowaniu obecnego stanu techniki i technologii. Obecnie (dane z 2003r.) ocenia się, że na jednego mieszkańca Ziemi sprawiedliwie przypada 1.8 hektara powierzchni biologicznie produktywnej. Sprawiedliwości jednak trudno jest doszukać się w naszym świecie, a ekologiczny odcisk stopy wybranych państw wynosi ( w ha/ na osobę): Stany Zjednoczone - 9,8; Szwecja - 6; Francja - 5,8; Polska - 3,7; Chiny - 1,6; Indie - 0, 8; Haiti - 0.4

.

Ekologiczna organizacja WWF przytacza dane (wg. Living Planet Report 2006), że według obecnych prognoz, ludzkość do roku 2050 dla zaspokojenia swoich potrzeb będzie potrzebowała naturalnych zasobów z co najmniej dwóch planet. To oczywiście jest niemożliwe, dlatego jeśli chcemy zachować naszą Planetę (a jak na razie nie znamy innego miejsca do życia) powinniśmy wypracować model stylu życia i konsumpcji, który umożliwi wszystkim ludziom rozwój ale w granicach możliwości jakie zapewnia korzystanie z 2,3 hektara ziemi/ na człowieka. Inaczej mówiąc musimy serio podejść do koncepcji zrównoważonego rozwoju i ona musi wyznaczać standardy rozwoju i stylu życia.

Najprościej jest zacząć od siebie. Wszystko co mamy zostało zrobione z materiałów pozyskanych ze środowiska, a wszystko co robimy nie pozostaje obojętne dla środowiska. Jeśli każdy z nas rozwinie w sobie uważność i będzie oszczędnie gospodarować energią i wodą, nie wytwarzać zbędnych śmieci a jeszcze do tego rozwinie w sobie pasję do ogrodnictwa, kolarstwa lub pieszych wycieczek, to sytuacja może się poprawić. Ważne jest żeby przeciwstawić się trendom konsumpcji napędzanym przez rozwój krótkowzrocznej i niesprawiedliwej światowej gospodarki. To oczywiście nie jest łatwe a wszystko wskazuje na to, że w podzielonym świecie mieszkańcy krajów bogatych stają się więźniami konsumpcji podczas gdy biedna cześć świata oraz bardziej zmaga się z bardzo trudnymi sytuacjami wynikającymi z niesprawiedliwych zasad handlu światowego i ograniczonego dostępu do zasobów naturalnych a także edukacji i opieki zdrowotnej. We wspomnianym już Raporcie o stanie Świata 2004 poświęconym konsumpcji możemy przeczytać: „Brak czasu jest często związany z wydłużeniem czasu pracy, by zaspokoić przyzwyczajenia konsumpcyjne - by ulepszać, posiadać lub utrzymywać różne rzeczy. Amerykanie są jednym z najbardziej przepracowanych narodów w uprzemysłowionym świecie, biorąc na siebie rocznie 350 godzin (9 tygodni roboczych) pracy więcej od przeciętnego Europejczyka” oraz „Światowe wydatki na reklamę osiągnęły w 2002 roku sumę 446 miliardów dolarów ( w dolarach z roku 2001). Był to wzrost prawie dziewięciokrotny w stosunku do roku 1950. Ponad połowa tych pieniędzy wydawana jest w Stanach Zjednoczonych”. Równocześnie badania wskazują, że wzrost koonsupcji nie przekłada się na poczucie szczęścia. Michael Carley i Philippe Spapens organizatorzy kampanii Ku ekorozwojowi w Europie w swojej książce pod wymownym tytułem „Dzielenie się światem” przytaczają wyniki badań prowadzone przez różne ośrodki naukowe zarówno w Europie jak i Ameryce Północnej dotyczące korelacji pomiędzy krajowym (czy osobistym) dochodem a szczęściem. Pomimo, że badania takie są trudne niezależnie pracujący naukowcy dochodzą do wspólnej konkluzji, że powyżej granicy ubóstwa (czyli w odniesieniu do 80% społeczeństwa) nie można znaleźć korelacji między wzrostem dochodu a poczuciem szczęścia - „wyniki badań przeprowadzonych wśród dużej liczby Amerykanów podsumowano w następujący sposób: Jesteśmy najbogatszymi ludzi świata i historii, a jednak wielu z nas nie jest szczęśliwych. Próbujemy zaspokoić niematerialne potrzeby za pomocą dóbr materialnych”.

A co jest ważne dla mnie ? Każdy z nas musi rozważyć to pytanie i znaleźć na nie odpowiedź.

Na środowisko oddziaływujemy jednak nie tylko poprzez nasz styl życia, największy wpływ ma samo funkcjonowanie świata na wszystkich poziomach zarówno polityki i jak i gospodarki. Autorzy słynnego raportu Klubu Rzymskiego opublikowanego w 1995 r. „Mnożnik Cztery. Podwojony dobrobyt - dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych” wskazują na realne możliwości umożliwiające czterokrotnie wyższe efekty gospodarowania zasobami niż przy użyciu tradycyjnych metod. Ta publikacja napawa nadzieją, że jest autentyczna szansa na dobre życie zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Aby jednak się tak stało wszyscy: przywódcy polityczni świata i władze lokalne, zarządy korporacji i banków, administracja państwowa oraz my wszyscy musimy tego autentycznie chcieć.

Piśmiennictwo i inne źródła informacji

Brown Lester R. - 2003, Gospodarka ekologiczna. Na miarę Ziemi; Ksiązka i Wiedza,; Warszawa

Carley M., Spapens P. - 2000, Dzielenie się światem - zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych XXI wieku, Instytut na rzecz ekorozwoju, Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Warszawa

Weizsäcker, E.U, Lovins A.B., Lovins L.H. - 1999, Mnożnik cztery. Podwójny dobrobyt - dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych. Raport dla Klubu Rzymskiego. Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim; Wydawnictwo Rolewski, Toruń

http://hdr.undp.org/hdr2006

http://www.ziemia.org/raport/worldwatch.php

Swój ekologiczny odcisk stopy można sprawdzić pod adresem: Ecofoot.org
Załącznik
Najważniejsze wydarzenia, na drodze rozwoju koncepcji zrównoważonego rozwoju.

1968 r. Raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta, „Człowiek i jego środowisko”(the Man and his environment) z dnia 26.05.1969

W Raporcie po raz pierwszy zwrócono uwagę na ogólnoświatowy kryzys przejawiający się globalnym zagrożeniem środowiska wywołanym działalnością człowieka. Jako najważniejsze zagrożenia istotne dla całej ludzkości wymieniono:

• brak powiązania wysoko rozwiniętej techniki i technologii z wymogami środowiska

• wyniszczenie ziem uprawnych

• bezplanowy rozwój stref miejskich

• zmniejszanie się powierzchni wolnych, otwartych terenów

• znikanie wielu form życia zwierzęcego i roślinnego

• zatruwanie i zanieczyszczanie środowiska

• konieczności ochrony takich elementów środowiska jak gleba, woda i powietrze.

U Thant zwrócił uwagę, że przeciwdziałanie światowemu kryzysowi wynikającemu ze „stosunku człowieka do środowiska” nie da się zaradzić bez porozumień międzynarodowych i działań na skalę globalną. Raport przyczynił się do tworzenia agend administracji publicznej ds. ochrony środowiska - w Polsce dał impuls do powołania Polskiego Komitetu Ochrony Środowiska Człowieka, który później został przekształcony w Komisję Ochrony Środowiska Rady Państwa, a następnie w Państwową Radę Ochrony Środowiska.

1972 r.Konferencja ONZ w Sztokholmie

Raport U Thanta określił cele i zadania międzynarodowej konferencji, która odbyła się w Sztokholmie w czerwcu 1972 r. Podczas tej Konferencji ochrona środowiska uznana została za jedną z podstawowych funkcji państwa i integralną część polityki państwowej, a dzień 5 czerwca ustanowiony został światowym dniem ochrony środowiska.

Na konferencji została przyjęta „Deklaracja sztokholmska” zawierająca 26 zasad, jakie powinny kształtować przyszłość świata i które stały się podstawą współpracy rządów na rzecz ochrony środowiska.

Ważnym wydarzeniem było powołanie wyspecjalizowanej agendy ONZ ds. środowiska: UNEP (United Nations Environmental Programme - Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych) z siedzibą w Nairobi. Celem Programu jest koordynowanie działań ONZ w zakresie ochrony środowiska, zobowiązywanie społeczności światowej do racjonalnego korzystania z zasobów naturalnych i zawiązywania współpracy międzynarodowej. UNEP prowadzi również stały monitoring stanu środowiska na świecie i współpracuje z Programem Rozwoju ONZ (UNDP -United Nation Development Programme).

1987 r. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju ONZ: Nasza Wspólna Przyszłość

Celem raportu nazywanym często Raportem Brundtland, od nazwiska przewodniczącej grupy roboczej komisji Pani Gro Haarlem Brundtland byłej premier Norwegii, było przedstawienie długookresowych strategii dotyczących ochrony środowiska przy równoczesnym zapewnieniu rozwoju gospodarczego państw świata. W raporcie po raz pierwszy została sformułowana definicja zrównoważonego rozwoju: jest to rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreślając możliwości zaspokajania potrzeb pokoleń następnych. Choć od tego czasu powstało wiele definicji zrównoważonego rozwoju (mówi się o 60 a nawet więcej) definicja podana przez Brundtland pozostaje tą , która stanowi podstawowy punkt odniesienia w rozważaniach na temat tej idei.

1992 r. Konferencja ONZ w Rio de Janeiro Środowisko i Rozwój.

Dokładnie 20 lat po Konferencji Sztokholmskiej w czerwcu 1992 r. odbyła się w Brazyli, w Rio de Janeiro konferencja ONZ „Środowisko i rozwój". Nazwano ją "Szczytem Ziemi", gdyż była to największa konferencja w dziejach ludzkości - uczestniczyły w niej delegacje rządowe z 179 państw oraz 2400 osób z organizacji pozarządowych i agend ONZ.

W trakcie konferencji przyjęto następujące dokumenty:

• Deklaracja z Rio zawierającą 27 zasad, w których określono prawa i obowiązki państw na rzecz rozwoju ludzkości i dobrych warunków życia.

• Globalny program działań Agenda 21 - obszerny dokument liczący 40 rozdziałów (2500 zaleceń), które stanowią IV części:

I. Zagadnienia socjalne i ekonomiczne,
II. Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju,
III. Wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji,
IV. Możliwości realizacyjne.

• Konwencja w sprawie zmian klimatu

• Konwencja o różnorodności biologicznej

• Deklarację zasad nt. kierunku rozwoju, ochrony i użytkowania lasów.

2000 Milenijne Cele Rozwoju (Millennium Development Golas).

Podczas kolejnego szczytu Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2000 roku, w Stanach Zjednoczonych w Nowym Yorku zostały przyjętych osiem Milenijnych Celów Rozwoju, które stanowią zobowiązanie społeczności międzynarodowej, w tym Polski, do redukcji ubóstwa i głodu, zapewnienia równego statusu kobiet i mężczyzn, poprawy stanu zdrowia, poprawy stanu edukacji, walki z AIDS, ochrony środowiska naturalnego a także zbudowania globalnego partnerstwa między narodami na rzecz rozwoju. Wyznaczone cele powinny zostać spełnione do 2015 r.

2002 Johannesburg Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju. Rio + 10

Głównym celem kolejnej konferencji ONZ, która odbyła się w dziesięć lat po konferencji w Rio de Janeiro było dokonanie przeglądu realizacji Agendy 21 . Wyniki przedstawione podczas kolejnego Szczytu Ziemi na temat Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu w roku 2002 wskazały, że postępy w realizacji wdrażania zrównoważonego rozwoju są znacznie mniejsze niż należałoby się spodziewać. Uczestnicy konferencji potwierdzili swoje zobowiązania do przestrzegania zasad Deklaracji z Rio, realizacji Agendy 21 oraz spełnienia Milenijnych Celów Rozwoju.

2004 -2005 Dekada ONZ poświęcona Edukacji dla zrównoważonego rozwoju.

Zaniepokojenie wolnym tempem wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju, również w odniesieniu do edukacji, zaowocowało w Johannesburgu proklamowaniem na lata 2005 - 2014 Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju (DEZR). Koordynacja DEZR została przez ONZ powierzona UNESCO (United Nation Education Scientyfic and Cultural Organization Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury).

Celem ogłoszonej przez ONZ Dekady Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju jest wprowadzenie tej edukacji do systemów edukacyjnych i planów działań instytucji odpowiedzialnych za planowanie i wdrażanie edukacji na wszystkich poziomach i dla wszystkich sektorów życia publicznego. W Europie dokumentem wykonawczym dla Dekady jest przyjęta w Wilnie (2005) Strategia EZR.

Edukacja dla zrównoważonego ma na celu pomagać obywatelom stawić czoło obecnym i przyszłym wyzwaniom, zaś liderom - podejmować właściwe decyzje służące stabilnej przyszłości świata, a Dekada ma być inspiracją do prowadzenia współpracy w kierunku rozwoju nowych standardów edukacyjnych oraz tworzenia innowacyjnych programów, polityk i zadań edukacyjnych opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju.

Cele DEZR będą realizowane poprzez:

• Promocję i podnoszeniu jakości edukacji

• Reorientacji programów edukacyjnych

• Budowaniu publicznej świadomości i zrozumienia

• Zapewnieniu praktycznych szkoleń

Dekada jest ściśle powiązana z innymi globalnymi inicjatywami ONZ, które ją poprzedziły, takimi jak Milenijne Cele Rozwoju, zorientowane głównie na zmniejszenie rozmiarów biedy na świecie oraz programami koordynowanymi przez UNESCO: Edukacji dla Wszystkich (Education for All), koncentrującym się na zapewnieniu powszechnego dostępu do edukacji, oraz Dekady Alfabetyzacji (United Nations Literacy Decade), której celem jest zapewnienie edukacji dorosłym. Łączy je wspólna idea: edukacja jest kluczem do zrównoważonego rozwoju zgodnie z założeniem., że poprawa jakości życia zaczyna się od edukacji.

---