PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA

Rozdział 2. WCZESNE DZIECIŃSTWO

Okres wczesnego dzieciństwa 0-3 r.ż.

• faza I - 1 r.ż. - wiek niemowlęcy

• Faza II - 2-3 r.ż. - wiek poniemowlęcy

Wiek niemowlęcy

Faza noworodka

- pierwszy miesiąc życia dziecka (okres przystosowawczy do życia w nowym środowisku)

dziecko w tym okresie musi przystosować się do:

1. zmian temperatury

2. nowego sposobu oddychania

3. nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów

cechy charakterystyczne noworodka:

• waga 3,37, wzrost 51,2

• charakterystyczne proporcje (duża głowa-30%masy ciała, długi tułów i krótkie kończyny)

• duży udział tkanki chrząstnej w układzie kostnym (włóknisto-chrzęstne spojenia kośćca czaszki - wyczuwalne dotykowo tzw. ciemiączka)

• przyjmowanie asymetrycznej postawy leżącej (głowa zwrócona w jedną stronę i po tej stronie kończyny wyprostowane, po drugiej stronie przykurczone)

• przewaga zginaczy nad prostownikami

odruchy u noworodków

1. zanikające po okresie niemowlęctwa (zanikają gdy pojawia się kontrola nad ciałem pozwalająca reagować na bodźce):

- odruch Babińskiego (podnoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy)

- odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy prostują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej)

- odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie do ciała w geście obejmowania)

- chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie)

- odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu stóp z podłożem)

Utrzymywanie się tych odruchów w drugim półroczu życia jest sygnałem nieprawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego.

2. wspólne dla noworodków i dorosłych:

- odruch źrenicowy (zwężanie się w reakcji na światło)

- mrugania (zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki)

- ssania

- połykania

- wydalania moczu i kału

rytm aktywności (snu i czuwania)

• sen głęboki (regularny oddech, nieruchome zamknięte oczy) - 8-9h

• sen lekki (nieregularny oddech, szybkie ruchy gałek ocznych) - 8-9h

• drzemanie (oczy otwarte ale nieprzytomne, opóźniona reakcja na bodźce)

• bierne czuwanie (oczy otwrte, przytomne, uwaga skupiona ba bodźcach) - 2-3h

• aktywne czuwanie (oczy otwarte, reakcja na bodźce, duża aktywność, krzyk) - 1-4h

Odcinki snu i czuwania u noworodka są krótkie:

• stan czuwania - raz na 3-4h

• aktywny, głęboki sen - 50-60min.

Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania, skraca zaś czas snu.

Czas przeznaczany na sen:

• noworodki - 16-18h

• niemowlęta 13-14h

• dorastający 7-8h

• dorośli 6-7h

sen REM (szybkie ruchy gałek ocznych)

• do końca okresu wczesnego dzieciństwa zmniejszenie z 50% do 20% snu.

• od okresu średniego dzieciństwa 20% snu to REM

Odbieranie bodźców przez noworodki

Bodźce działające na zmysł	Reakcje noworodka
równowagi	Podniesione, kiedy płacze - uspokaja się
dotyku	Dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie
smaku	Potrafi odróżnić smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (preferuje słodki)
węchu	Reaguje na zapachy pewnych pokarmów tak jak dorosły; rozpoznaje zapach mleka matki; potrafi lokalizować zapachy i odwracać się od nieprzyjemnych zapachów
słuchu	Preferuje dźwięki o czystych tonach; może odróżniać niektóre wzory dźwięków; różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej; odwraca się w kierunku dźwięku; preferuje dźwięki wysokie; wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos swojej matki
wzroku	Akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone; przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte

Skale służące ocenie rozwoju noworodka

1. skala Apgar - dotyczy podstawowych funkcji organizmu np.: częstość uderzeń serca, reakcja na ból

2. Skala Oceny Zachowania Noworodka Brazelthona - służy ocenie zdolności dziecka do habituacji i bada: fizjologiczną reakcję na stres, kontrolę pobudzenia, napięcia mięśniowe, uwagę i relacje społeczne

3. skala Farra - bada podstawowe cechy zewnętrzne m.in.: kolor skóry, kształt małżowiny usznej, podeszwowe pofałdowania skóry

4. skala Dubowitza - cechy zewn. uwzględnione w skali Farra i kryteria neurologiczne: zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymania głowy

5. skala Ballarda - kryteria fizyczne: meszek płodowy, prodawki piersiowe, narządy płciowe; kryteria neuromięśniowe: postawa, ułożenie ramion.

Zmiany rozwojowe niemowlęcia

Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne (w 1 r.ż.)

• intensywny rozwój

• przewaga procesów anabolicznych nad katabolicznymi

• przewaga asymilacji nad dysymilacją

• zwiększenie się wzrostu i wagi o 50% po 3-4 miesiącach

• do 6 miesiąca życia funkcjonowanie organizmu i parametry biochemiczne są takie same jak w okresie płodowym (wiele cech niemowlęcia pozostaje pod wpływem hormonów z okresu płodowego)

• 5-7 miesiąc - "fizjologiczne narodziny"

• po 7 miesiącu następuje "faza ekspansji", jej pierwszy podokres to rozwój umiejętności panowania nad własnym ciałem, następuje doskonalenie fizjologicznych i biochemicznych mechanizmów organizmu, dochodząc do stanu homeostazy (równowagi)

• intensywny rozwój aparatu ruchu (kościec i mięśnie)

• kifoza pierwotna do ok. 3 m-ca

• wyodrębnienie się lordozy szyjnej (unoszenie i utrzymanie głowy) 3-4 m-c

• wyodrębnienei się lordozy lędźwiowej (pionizacja ciała) 9-12 m-c

• intensywny rozwój tkanki tłuszczowej (sprzyja termoregulacji)

• rozwój układu nerwowego

• szybki przyrost masy tkanki mózgowej

• mielinizacja włukien nerwowych (do 4r.ż.)

• rozrost pól i okolic kory

zmiany te powodują szybsze i dokładniejsze przewodzenie impulsów nerwowych, szybsze reakcje na bodźce (np. odruch ssania pojawia się na bodźce dotykowe potem kinestetyczne i w końcu wzrokowe)

• zmiany morfologiczne

• przekształcenie się tkanki chrzęstnej w kostną

• pogrubienie i unaczynienie włukien mięśniowych

• wyżynanie się zębów mlecznych od 6m do 3r.ż.

Rozwój postawy ciała, lokomocji, chwytania i manipulacji (rozwój psychoruchowy)

Rozwój psychoruchowy dziecka jest bardzo intensywny i we wczesnych stadiach jest miarą rozwoju niemowlęcia (zwłaszcza układu nerwowego)

zmiany w zakresie motoryki zachodzą ze stałą kolejnością wyznaczaną przez 3 prawa rozwoju:

1) cefalokaudalny - rozwój następuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, dowolne szyi), następnie rozwija się tułowie (ruchy rąk, tułowia) a na końcu odnóża (dowolne ruchy nóg, chodzenie)

2) proksymodystalny - zmiany postępują od osi podłużnej ciała na boki (najpierw rozwijają się mięśnie najbliżej kręgosłupa, później ramiona, przedramiona, dłonie, palce)

3) łokciowo promieniowy - w osi poprzecznej rozwój od piątego małego palca u dłoni do kciuka

prawidłowości rozwoju ruchu w okresie niemowlęctwa

• przejście od globalnych rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych (różnica reakcji na dźwięk noworodka i niemowlęcia)

• wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych np. Ruszanie grzechotką), niż acyklicznych (trójfazowych np. spostrzeganie, sięganie, chwytanie)

Rozwój kontroli pozycji ciała (niemowlęcia)

wiek	Charakterystyka postawy dziecka
2 miesiąc	W pozycji na brzuchu unosi głową i wsparte na rękach odrywa nieznacznie klatkę piersiową i jednocześnie lub na przemian głowę i nogi
4-5 miesiąc	Na brzuchu długo trzyma uniesioną głowę, opiera się na dłoniach unosząc klatkę piersiową na wyprostowanych rękach
5-6 miesiąc	Posadzone lub podciągnięte siedzi
8-10 miesiąc	Stoi z oparciem
11 miesiąc	Stoi bez oparcia

Rozwój sprawności lokomocyjnych (niemowlęcia)

wiek	Charakterystyka sprawności lokomocyjnej
3-4 miesiąc	W pozycji na plecach obraca się na bok i brzuch
5-6 miesiąc	Przewraca się z brzucha na plecy; trzymane za rączki samo unosi się do postawy siedzącej
8 miesiąc	Peła do przodu, siada samodzielnie, bez trzymania i podpory
9 miesiąc	Raczkuje, wstaje samo, jeśli może się czegoś uchwycić
12 miesiąc	Próbuje stawiać pierwsze samodzielne kroki

Rozwój umiejętności dowolnego chwytania

4-5 miesiąc - ruch wahadłowy (staw barkowy) - chwyt prosty całą dłonią od góry, symetryczne ruchy obiema rękami ku przedmiotowi, zbliżanie do ust i wypuszczanie

5-6 miesiąc - ruch łukowaty (staw łokciowy) - chwyt dłoniowo-łokciowy całą ręką z wyłączeniem kciuka, sięganie po przedmiot jedną ręką, postukiwanie, potrząsanie, niezdolne utrzymać dwa przedmioty jednocześnie

6-8 miesiąc - pochylanie całego ciała ku przedmiotowi, ruch łukowaty, chwyt nożycowy przywodzenie kciuka do pozostałych palców, sięga jedną ręką (przewaga jednje p/l), trzyma po jednym przedmiocie w każdej ręce, ogląda je i przekłada z ręki do ręki

8-9 miesiąc - zbliżenie bezpośrednie ręki ku przedmiotowi (staw nadgarstka) - chwyt pęsetkowy, chwytanie kilku przedmiotów jednocześnie obiema rękami, manipuluje przedmiotami używając obu rąk

• Duże znaczenie dla rozwoju manipulacji ma koordynacja wzrokowo-ruchowa

• W 1 r.ż. dziecko manipuluje w sposób niespecyficzny, stosuje ten sam schemat czynnościowy do wszystkich przedmiotów, dopiero pod koniec 1 r.ż. działania dziecka stają się specyficzne, dziecko od dorosłego uczy się używać na różne sposoby różnych przedmiotów (turlanie piłki, wkładanie klocków do wiaderka, ustawianie klocków). Manipulacja specyficzna doskonali się w 2 i 3 r.ż.

Rozwój poznawczy i czynności eksploracyjne (u niemowląt)

Percepcja

Wg Gibson, dziecko od pierwszych dni swego życia identyfikuje bodźce (nie jest bierne) ważne dla jego orientacji, z czasem uczy się je rozróżniać.

Zmysły człowieka nie dają pełnego obrazu rzeczywistości, lepsze zmysły mają zwierzęta, jednak człowiek nadrabia te niedoskonałości dzięki lepiej rozwiniętym funkcjom psychicznym (zwłaszcza myślenia). Wg J. Brunera poznanie wyprzedza percepcję, oznacza to, że dopuki człowiek nie potrafi skategoryzować obiektu - nie wyodrębnia go spostrzeżeniowo. Świat otaczający nas spostrzegamy zależnie od posiadanej wiedzy.

Zdolności percepcyjne niemowlęcia

Wzrok:

• rozwija się bardzo intensywnie w okresie wczesnego dzieciństwa

• noworodek reaguje na zmianę intensywności światła

• do około 3 m-ca akomodacja jest nie w pełni sprawna (ostrość do 21cm)

• 12 m - ostrość widzenia dorównuje dorosłemu

• dziecko po urodzeniu rozróżnia powierzchnie jednolite od wzorzystych, preferuje wzory

• od urodzenia aktywność wzrokowa dziecka jest sensowna - ukierunkowana na zdobywanie informacji

• między 3-5m pojawia się a rozwija w 13m widzenie stereoskopowo-binokularne (widzenie głębi) - jest to możliwe dzięki konwergencji czyli kierowaniu obu osi wzrokowych na przedmiot i równoległe ich ustawienie, oraz rozwojem kory - odpowiedzialnej z przetwarzanie informacji wzrokowych

• płynne ruchy (skakkadowe) gałek ocznych pojawiają się w 2 m

• niemowlęta wykazują skłonność do skupiania wzroku na brzegach obiektu, a następnie przy jego poruszeniu na środku

• noworodki odróżniają kolory czerwony i zielony

• w wieku 3m odróżniają: żółty, czerwony (2preferowane), zielony i niebieski

Postrzeganie

• świat odbierany przez niemowlęta wzrokowo szybko jawi się jako stabilny (stałość kształtów, barw, wielkości) czasami już w 4m zazwyczaj 5-7m

• stałość przedmiotów jest podstawą do tworzenia kategorii (9m dzieci w badaniach rozróżniały kategorię ptaki i wiedziały że koń do nich nie należy)

• percepcja ma charakter intermodalny

• koordynacja wzrokowo-słuchowa 2m (przerwa) - 5 m-c

• 2-4m dzieci kojarzą ruch warg z wypowiedzią, zauważają brak synchronizacji, jest to ważne przy zdobywaniu kompetencji językowych - kojarzenie głosek z ruchem warg

Koncepcja rozwoju percepcyjnego wg S. Szumana:

każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę

1. faza inicjująca - pobudzenie jednostki przez jakiś bodziec

2. faza finalizująca - uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego

rozwój przechodzi przez 3 etapy:

I spostrzeganie monosensoryczne pierwotne

II polisensoryczne

III monosensoryczne wtórne

tabela 2.3 (str. 59)

Czynności eksploracyjne

• występują w kontekście nowych sytuacji i bodźców, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych

• wg Piageta właściwe eksplorowanie przedmiotów pojawia się w stadium inteligencji sensoryczn-motorycznej

cechy charakterystyczne eksplorowania przedmiotów:

• stosowanie wielu różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu

• modyfikowanie czynności, w celu wykrycia właściwości przedmiotu

• wg Szumana dziecko poznaje obiekt polisensorycznie i przekształca go w procesie polisensorycznej identyfikacji

• należy rozróżniać działania badawcze dziecka od działań wykonawczych (nastawionch na osiągnięcie celu)

• środki stosowane przez dziecko w celu eksploracji przedmiotu

• przekształcająco-odtwarzające (odkrywanie właściwości obiektu)

• klasyfikujące (rozpoznanie i zaklasyfikowanie do jakiejś grupy/klasy obiektów)

Czynności eksploracyjne zależą od:

• dziecka

• wiek, płeć, doświadczenie w eksplorowaniu, poziom lęku, nieśmiałość

• motywacja, kontekst społeczny (dom dziecka/rodzina)

• relacje między dzieckiem a opiekunem (gdy dobre - większa aktywność)

• rozbudzanie aktywności eksploracyjnej przez dorosłych (strategie stosowane przez matki - fizyczne (wskazywanie, kierowanie, postukiwanie, kierowanie ręki dziecka) vs strategie werbalne

• własności obiektu: nowość, złożoność

Działania eksploracyjne

• na początku 2 r.ż. Dziecko staje się coraz bardziej kompetentne eksploracyjnie, po 2 r.ż coraz większe ma znaczenie badanie za pomocą słów

• z wiekiem coraz mniej niespecyficznych czynności manipulacyjnych, a coraz więcej specyficznych

• w okresie średniego dzieciństwa wyróżnia się dzieci o różnym poziomie eksploratywności (zależnym od uczenia się i adaptacji w otoczeniu)

• pomoc dorosłego pomaga dzieciom z niskim poziomem eksploratywności

• ekplorowanie przez stawianie hipotez, występuje pod konic wieku przedszkolnego

• dzięki eksploracji otoczenia i kontaktom z dorosłymi dziecko zdobywa informację o świecie i buduje swoją wiedzę na temat świata fizycznego i społecznego

• dzięki eksploracji kształtuje się podstawowa reprezentacja świata przedmiotów fizycznych (naiwna fizyka i mechanika) - wiedza o przedmiotach (że spadają, są twarde lub miękkie, ciepłe, zimne)

• kontakty z innymi ludźmi prowadzą do odkrywania umysłu

• 3m społeczny uśmiech

• różnicowanie ekspresji emocji 5m

• lęk społeczny 7-8m

• zabawy daj-masz 9m (podstawy intencjonalnej komunikacji)

• pierwsze próby komunikacji, rozróżnienie ludzi od przedmiotów

• pierwsze dziecięce teorie umysłu

Komunikacja pozawerbalna

dziecko a dźwięki:

• dziecko już przed urodzeniem zapoznaje się z światem dźwięków

• po urodzeniu rozpoznaje głos matki

• w 1m potrafi odróżniać od siebie dźwięki zaczynające się na p-b

• zdolność do rozróżniania dźwięków mowy obcej, jest duża w 1m oraz 6 i 8 jednak znacznie spada pomiędzy 10-12m świadczy to że doświadczenie językowe ogranicza różnicowanie kategorii, które nie funkcjonują w języku używanym przez dane dziecko

• dziecko preferuje głos matki, oraz te jego tony które pojawiały się w czasie ciąży

komunikacja:

• 0 - 3-4m większość kontaków z matką ma formę interakcji 'twarz-twarz', ma to duże znaczenie dla rozwoju systemu komunikacji a także, powstawania silnego przywiązania

• środki używane przez dziecko do komuniacji z otoczeniem:

• płacz

• spojrzenia

• ruchy ciała

• gesty

• mimika (ważna rola uśmiechu)

• wokalizacja

• rodzaje i funkcje płaczu

• płacz podstawowy (monotonny przerywany krzyk)

• płacz z bólu (krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta, głośny, przeraźliwy, ostry)

• płacz gniewny (silne podniecenie, poczerwienienie twarzy, przerywane łkania, długi czas trwania)

• komunikacyjne funkcje płaczu

• 4m - dziecko płacze gdy dorosły przestaje się z nim bawić

• 5m - gdy obcy dorosły zwróci na dziecko uwagę

• 9m - gdy opiekunka zbliży się do innego dziecka

• gesty

• g. wskazujące (pojawiają się między 9 a 13m) - wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie przedmiotu i wskazywanie przedmiotu

• g. reprezentujące (powyżej 14m) - tworzą względnie stałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia, gesty te zastępują bądź reprezentują informacje

• komunikacja ostensywna - polega na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie, gesty w komunikacji ostensywnej

• protoimperatywy (6-7m) - służą wpływaniu na odbiorcę w celu uzyskania wskazywanego przedmiotu

• protodeklaratywy (8-10m) - są sposobem komentowania stanu rzeczy, i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy

• 12-16m dzieci łączą gesty i wiążą je ze słowami

Etykietowanie przedmiotów

• etykietowanie przedmiotów i zdarzeń za pomocą gestów poprzedza etykietowanie słowami

• dzieci najpierw tworzą zestawienia gestów, później zaś gest + słowo, na końcu dopiero łączą słowa

Funkcje wczesnych prób komunikowania się:

1. regulacja zachowania (aby otrzymać pomoc)

2. interakcja społeczna (dla zwrócenia uwagi partnera)

3. połączenie uwagi (zwrócenie uwagi partnera na wspólne obserwowanie obiektu)

Wokalizacja (stadia)

1. Stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (0-8 tydz.) - dźwięki krzyku są ważnym wskaźnikiem zdrowia dziecka; kichnięcia, prychnięcia dziecka uwarunkowane są strukturą anatomiczną (mała jama ustna jest całkowicie wypełniona przez język)istnieje mała możliwość zmian dźwięków, która będzie wzrastaćw miarę powiększania się głowy i szyi dziecka

2. Stadium gruchania i śmiechu (8-20 tydz.) - dziecko wydaje dźwięki w społecznej interakcji; w 16 tyg. krzyk staje się mniej czysty i bardziej zróżnicowany; sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi; w tym samym czasie pojawia się uśmiech

3. Stadium zabaw wokalnych (16-30 tydz.) - dziecko zaczyna wypowiadac proste sylaby z przedłużaniem dźwięków podobnych do samogłosek lub spółgłosek; zmiany w produkcji głosowej odzwierciedlają zmiany w strukturze artykułowania i w centralnym systemie nerwowym; wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem a późniejszym prawdziwym paplaniem, gaworzeniem

4. Stadium samonaśladującego gaworzenia (25-50 tydz.) - dziecko kombinuje samogłoski i spółgłoski i powtarza te kombinacje w sposób stereotypowy; częściej gaworzy gdy jest samo; u dzieci słyszących wzrasta znaczenie ich własnej wokalizacji; dzieci głuche podejmują wczesne formy wokalizacji ale na tym etapie ich produkcja dźwięków zaczyna spadać

5. Stadium gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (9-18 miesiąc) - repertuar spółgłosek zwiększa się; zmiany te odzwierciedlają dojrzewania struktur wokalnych; dojrzewają pola mózgowe i miejsce tworzenia dźwięków; wypowiedzi dzieci mogą być niezrozumiałe, ale oddają intonację charakterystyczną dla różnych wypowiedzi spełniających rozmaite funkcje

Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi (Komunikacja)

kontakty konwencjopodobne - wczesne kontakty matki z dzieckiem, za pomocą śrdków werbalnych i niewerbalnych, mają one duże znaczenie dla dalszego rozwoju językowych i komunikacyjnych kompetensji dziecka:

• nauka rytmu komunikacji

• nabywanie niezbędnego materiału językowego

• nauka zachowań komunikacyjnych (naśladownictwo)

Wg K. Kaye - we wczesnym dzieciństwie rodzice są odpowiedzialni za włączenie dziecka w interakcje, wsparcie dla komunikacyjnego zachowania dziecka; dopasowanie zachowań dziecka i dorosłego jest podstawą poznawczego rozwoju dziecka.

C. Trevarthena - kładzie nacisk na wrodzone zdolności dziecka po urodzeniu. Kilkutygodniowe niemowlę zachowuje się odmiennie w stosunku do ludzi i przedmiotów.

Linia rozwoju komunikowania się wg Trevarthena:

• intersubiektywnośc pierwotna (dziecko interesuje się osobami, aktywnie uczestniczy w interakcjach, kieruje pod ich adresem gesty, miny, spojrzenia)

• zainteresowanie przedmiotami

• intersubiektywność wtórna (dziecko dzieli zainteresowanie między ludzi i przedmioty, zaczyna wokalizować w odpowiedzi na zachowanie matki)

Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia

(w okresie niemowlęctwa następuje zróżnicowanie uczuć, od zadowolenia-niezadowolenia-(do 3m_ - do przeżywania różnych pozytywnych i negatywnych stanów emocjonalnych pod koniec tego okersu)

Rozwój umiejętności reagowania na zachowania innych i wyrażanie emocji przez niemowlęta:

• 1 m - dzieci reagują na podniecenie czy niepokuj osoby, która je karmi

• 2 m - dziecko ożywia się w kontaktach z dorosłymi, uspokaja się pod wpływem pieszczotliwego przemawiania

• 3 m - dziecko odwzajemnia uśmiech dorosłego

• 4 m - wyraża niezadowolenie gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi

• 5 m - dziecko reaguje strachem na nieznane osoby

• 7-8 m - zwraca na siebie uwagę dorosłego płacząc, gaworząc

• 10 m - naśladuje ruchy dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy

Umiejętność mimicznego wyrażania przeżyć (interakcje dorosły-dziecko)

• 1m - zadowolenie, radośc - śmiech

• 3-4m - złość, smutek

• 7m - strach

• 1 r.ż. - nieśmiałość, wstyd

Umiejętnośc odczytywania mimicznych komunikatów innych ludzi, pojawia się w 6m wtedy tez, dzieci są zdolne wyrażać te same emocje co twarz na którą patrzą. Pod koniec 1 r.ż. regulują własne zachowania na podstawie obserwowanego wyrazu twarzy osoby dorosłej.

Przywiązanie - rozwija się od chwili urodzenia, jednak wyraźne jego przejawy (lęk wobec obcych, obawa przed rozstaniem z matką, śmiałość w obecności opiekuna) obserwuje się w drugim półroczu życia.

Typy przywiązania:

1. dzieci lękowe - brak negatywnych emocji przy rozstaniu z matką, unikanie jej gdy wraca

2. dzieci ufnie przywiązane - negatywne emocje gdy matka odchodzi, entuzjazm gdy wraca

3. dzieci lękowo ambiwalentne - silne neg. emocje przy rozstaniu z matką, agresja gdy wraca

Przywiązanie i związane z nim poczucie bezpieczeństwa jest niezbędne do prawidłowego rozwoju, ma silny wpływ na rozwój kompetencji poznawczych i społecznych dziecka.

Reakcje na inne dzieci:

• pod koniec pierwszego półrocza dziecko obserwuje inne dzieci, uśmiecha się,

• w trzycim kwartale - gaworzy, naśladuje, daje zabawkę, protestuje przy jej zabraniu

• koniec 1r.ż. dąży do nawiązania kontaktu z rówieśnikiem, gaworzy, złości się gdy rówieśnik się oddala

dzieci wraz z rozwojem wykazują coraz większe zainteresowanie kontaktami rówieśniczymi, przy czym traktują partnera jak każdy inny obiekt poddawany eksploracji (dotykają, popychają, pociągają), może to stać się powodem konfliktów (jak także naśladownictwo) dlatego takie kontakty powinny odbywać się przy pomocy dorosłych.

Wiek poniemowlęcy (2-3 r.ż.)

Rozwój fizyczny i motoryczny (okres poniemowlęcy)

• dalszy intensywny rozwój psychoruchowy

• zwolnienie przyrostu wagi, dalszy szybki postęp wzrostu (zmiana proporcji ciała)

• postępuje proces kostnienia

• utrwalanie się naturalnych krzywizn kręgosłupa (lordoza szyjna i lędźwiowa)

• ostateczne ukształtowanie się postawy stojącej

• rozwój lokomocji

• nauka chodzenia

• duża aktywność, zapewnia ćwiczenie nawyków ruchowych

• nauka biegania

• schodzenie po schodach

• jazda na trzykołowym rowerku

pod koniec 3r.ż. dziecko osiąga samodzielność w poruszaniu się w najbliższym otoczeniu i docieraniu do interesujących je obiektów

• 2 r.ż rozwój manipulacji specyficznej - dostrajanie ruchów do kształtu przedmiotów, ich wielkości i oddalenia

• coraz precyzejniejsze ruchy

• zabawa klockami:

• 18m - wieża z 3-4 klocków

• 21m - wieża z 5 klocków, budowle na płaszczyźnie - pociągi

• 24m - wieża z 6 klocków

• 30m - wieża z 8 klocków, budowle 3d np. mosty

• nauka posługiwania się przedmiotami codziennego użtyku - mechanizm naśladowania

• 2 r.ż. posługiwanie się łyżką, ołówkiem

• 2,5 r.ż przeniesienie szklanki napełnionej do ¾, nakładanie części ubrania

• 3 r.ż mycie twarzy i rąk, wycieranie się ręcznikiem

Rozwój czynności poznawczych (w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym)

Rozwój inteligencji motoryczno-sensnorycznej wg Piageta (0-2 r.ż.)

• stała kolejność zmian, polegają na przekształcaniu czynności odruchowych w funkcje psychiczne

• opierają się na 3 formach asymilacji:

1) funkcjonalnej (powtarzanie reakcji)

2) uogólniającej (wykonywanie takiej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce)

3) różnicującej (różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu)

w wyniku tych asymilacji powstaje czynność psychiczna, której wewnętrznym modelem jest schemat.

Rodzaje schematów czynnościowych:

• schematy czynnościowe pierwotne - wywodzą się z czynności odruchowych organizmu (np. schemat ssania)

• schematy czynnościowe wtórne - kiedy aktywność dziecka kieruje się ku światu przedmiotów (np. schemat potrząsania, pociągania)

Stadium I

• schematy czynnościowe pierwotne

Stadium II

• pierwsze przystosowania nabyte (np. ssanie kciuka)

• reakcje okrężne pierwszego stopnia

Stadium III (4-8m)

• schematy czynnościowe wtórne (związane z przedmiotami)

• reakcje okrężne drugiego stopnia

• powstanie pierwszych schematów funkcjonalnych przedmiotów (np. przedmioty do potrząsania, do turlania)

• towrzenie się schematów funkcjonalnych relacji między działaniem dziecka a efektem tego działania

Stadium IV (8-12m)

• łączenie schematów czynnościowych wtórnych (schemat chwytania + schemat pociągania)

• przedmioty istnieją tylko w działaniu, dziecko nie szuka rzeczy które znikły

Stadium V (12-18m)

• stosowanie wielu różnch schemató w stosunku do jednego przedmiotu (postukiwanie, obmacywanie, oglądanie, smakowanie, potrząsanie)

• reakcje okrężne trzeciego stopnia

• odkrycie stałości i obiektywności przedmiotów

• dziecko szuka przedmiotów które znikły z pola widzenia

• gromadzenie wiedzy o przedmiotach i ich właściwościach

• czynne eksperymetnowanie, wypróbowanie różnych schematów czynnościowych wobec nowego zjawiska

Stadium VI (18-24m)

• dziecko potrafi zastąpić realny przedmiot obrazem umysłowym, czyli następuje przekształcenie schematów czynnościowych w schematy umysłowe

• zastąpienie eksperymenowania ze schematami czynnościowymi, przez kombinacje myślowe możliwych działań

• powstanie funkcji symbolicznej

Funkcja symboliczna

zmiany w postrzeganiu świata w okresie wczesnego dzieciństwa

• zdobywanie doświadczenia fizycznego (początki naiwnej fizyki, motoryki)

• rozumienie relacji między przedmiotem oznaczającym a oznaczanym (skutek-przyczyna)

• zdolność do posługiwania się niektórymi symbolami

• pojawienie się funkcji symbolicznej

funkcja symboliczna - to zdolność do przywołania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pomocą symboli i znaków

jej przejawy to m.in.

• przyswajanie mowy

• pojawienie się zabawy symbolicznej

• naśladownictwo odróżnicowane (poprzedzone przez naśladownictwo bezpośrednie)

• pierwsze wyobrażenia

• opanowanie systemów symbolicznych takich jak: muzyka, rysunek, gesty, liczby

• intensywny rozwój f. Symbolicznej a zwłaszcza zabawy symbolicznej przypada na średnie dzieciństwo

dziecięce teorie umysłu (połowa 2r.ż.)

• nabywanie wiedzy na temat stanów mentalnych

• myślenie o rzeczach nieobecnych

• mówienie o przyszłości

• przewidywanie (budowanie wieży)

• rozróżnianianie 'myśli' od przedmiotów

• istotne w tworzeniu teorii umysłu są dwa odkrycia

1) umysł jest sumą stanów psychicznych, reprezentacji świata, zbiorem myśli i pragnień (2-3r.ż.)

2) umysł reprezentuje świat, czyli aktywie produkuje te stany mentalne (4r.ż.) - pozwala rozumienie żartów, fałszywych przekonań, kłamstw, metafor

Rozwój zabawy (okres poniemowlęcy)

Wg L. Wygotskiego zabawa jest nie tylko dominującą formą aktywności, ale przede wszystkim głównym źródłem rozwoju dzieci do wieku szkolnego.

Rodzaje zabaw w okresie poniemowlęcym:

• manipulacyjne (wywodzą się z zabaw funkcjonalnych) - swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności

• konstrukcyjne - dążenie dziecka do uzyskania jakiegoś rezultatu (wieża, zamek z piasku, rysunek)

• symboliczne (są podstawą późniejszych zabaw tematycznych)

Wg koncepcji M. Bornstein rozwój zabawy w 2 i 3 r.ż. polega na przejściu od zabaw funkcjonalnych do symbolicznych.

tabela 2.5 (str. 73)

Zabawy w udawanie:

• ważne w procesie tworzenia dziecięcej wiedzy o umyśle

• trzy elementy zabawy w udawanie:

1) podmiot (dziecko)

2) podstawowa reprezentacja (aktualny przedmiot którym bawi się dziecko)

3) rozkojarzona reprezentacja = r. drugiego rzędu (dotyczy treści udawania)

• zdolność udawania (zabawy "na niby") wymaga od dziecka rozróżniania rzeczywistości od reprezentacji tej rzeczywistości

• zdolność do udawania pojawia się między 18-24 m, dzieci nie tylko same bawią się w udawanie, ale także rozumieją udawanie innych

• formy zabawy w dawanie:

1) udawanie substytucyjne - polega na przyjęciu że jakiś obiekt jest czymś, czym nie jest (banan - słuchawką)

2) forma prawdy - polega na traktowaniu obiektu, jak by posiadał cechy których nie posiada (mokre ubranie)

3) forma istnienia - polega na wyobrażaniu sobie czegoś czego nie ma

• udawanie zawsze jest zakotwiczone w "tu i tez" - ma charakter czasowy

• zabawa w udawanie = symboliczna rozwija się w wieku poniemowlęcym, w wieku przedszkolnym przekształca się w rozwiniętą zabawę tematyczną, zabawę w role.

Rozwój mowy i komunikacji (okres poniemowlęcy)

• pod koniec 1 r.ż. dziecko operuje zazwyczaj 4-5 słowami, jednak w 2 i 3 r.ż. robi bardzo szybkie postępy

• do 6 r.ż. opanowuje nawet po 9-10 słów dziennie (oraz tworzy własne, używając powszechnych sufiksów)

• dzieci uczą się takich słów jakich używają dorośli

• nadrozciągłość znaczeń - stosowanie poznanego słowa do wszystkiego co jest w jakiś sposób podobne

• dzieci poznając słowa tworzą ich reprezentacje (najpierw reprezentacja rozumienia- jest obszerniejsza, później reprezentacja produkcji)

• podstawy gramatyczne (we wczesnym rozwoju) oparte są na kategoriach poznawczo-semantycznych (znaczenie słów), oraz powszechnych regułach semantyczno-syntaktycznych - co prowadzi do hiperregularyzacji (dać jeść piesowi, bo koniowi)

• w procesie opanowania języka znaczenie mają:

• mechanizmy wrodzone

• materiał językowy, który dziecko słyszy

• kontekst sytuacyjny i środowiskowy

Zmiany w mowie dziecięcej

2 r.ż.

• dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń)

• zna wiele nazw dźwiękonaśladowczych

• popełnia wiele zniekształceń fonetycznych

• przeważają holofrazy (wypowiedzi jednowyrazowe)

• tworzenie wypowiedzi 2 wyrazowych z pominięciem reguł gramatycznych

• mowa dziecka ściśle związana z jego działaniem, aktualną sytuacją

• przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza)

• dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzi niż chłopcy

3 r.ż.

• zasób słownictwa to już ok. 1000-1500 słów

• znaczenia słów wyraźnie określone

• wymawianie słów bez zniekształceń fonetycznych

• budowanie zdań zgodnie z regułami gramatycznymi

• wypowiedzi 3-4 słowne (ale zdarzają się i dłuższe nawet 20 i więcej słów)

• dziecko które wchodzi w wiek przedszkolny potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi, wszystkie rodzaje zdań w języku ojczystym (wielokrotnie złożone, współrzędnie i podrzędnie)

Rozwój emocjonalny i społeczny (okres poniemowlęcy)

• pragnienie przebywania z znanymi osobami dorosłymi

• chętne uczestniczenie w codziennych zajęciach, naśladowanie dorosłych

• wyrażanie wprost w kontaktach z dorosłymi swoich potrzeb i pragnień

• rozumienie pragnień innych osób w różnych sytuacjach (początki naiwnej psychologii, psych. pragnień)

• mówienie o własnych emocjach i emocjach innych

• uczucia: żywe, zmienne, szybko przechodzą w przeciwne

• gwałtowne reakcje, nadal związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych i zaciekawieniem

• rozwój emocjonalny silnie związany z dojrzewaniem układu nerwowego

• dominacja procesów pobudzania nad procesami hamowania

• pojawienie się takich uczuć jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie

• wzajemne oddziaływanie między rozwojem emocjonalnym i poznawczym

• dziecko zaczyna być inicjatorem kontaków społecznych (spojrzenia, zachowania zaczepne)

• zabawy (samotne lub równoległe)

Rozwój obrazu własnej osoby (okres poniemowlęcy)

• rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego "ja"

• wzrastająca samodzielność

• poczucie sprawstwa

• rozpoznawanie własnego odbicia w lustrze (kropka na nosie)

• dla rozwoju obrazu własnej osoby kluczowe znaczenie mają:

• kontakt z dorosłymi

• rozwój komunikacji umożliwiający rozmowę o zdarzeniach, potrzebach, pragnieniach

• częste słyszenie własnego imienia

• używanie słowa "ja"

• przywłaszczanie i bronienie własności różnych przedmiotów

• dziecięcy negatywizm - przeciwstawianie się prośbom i poleceniom osób dorosłych (opór fizyczny lub werbalny)

Rozdział 3. ŚREDNIE DZIECIŃSTWO (4-6 lat)

Charakterystyka dziecka wkraczającego w okres średniego dzieciństwa:

• poziom rozwoju motorycznego i sensorycznego pozwalający na poruszanie się w najbliższym otoczeniu i docieranie do interesujacych obiektów

• traktowanie obiektów jako istniejących realnie, posiadające cechy stałości i subiektywności

• elementarna wiedza o właściwościach fizyczynych obiektów (początki naiwnej fizyki)

• umiejętność rozwiązywania problemów w działaniu i przez operacje myślowe

• opanowanie językowych i niejęzykowych sposobów komunikacji

• zasób słownictwa pozwala na porozumiewanie się z dorosłymi

• opanowane podstawy gramatyki, potrafi budować zdania poprawne gramatycznie

• przywiązanie w relacjach z dorosłymi - podstwa rozwoju emocjonalnego

• posiada wszystkie zęby mleczne

• jest dość samodzielne w zakresie samoobsługi

Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa (3.1)

• na rozwój fizyczny wpływ mają: płeć, warunki środowiskowe, rasa

• dziewczynki rozwijają się szybciej niż chłopcy

• dzieci wych. w leprzych warunkach środ. są wyższe

• dzieci które chorują rosną wolniej

• zmiany proporcji ciała (wydłużenie - szybki wzrost kończyn)

• powiększenie się części twarzowej głowy

• zmiany w układzie nerwowym:

1) postępująca mielinizacja włukien nerwowych

2) wzrost liczby synaps, towrzenie się nowych połączeń między neuronami, wzrost produkcji chemicznych neuroprzekaźników

3) do 5 r.ż. w czasie czuwania większa rola fal thea (charakterystyczne dla snu dorosłych) niż alfa (zaangażowana uwaga), między 5-7 rż.ż wyrównanie proporcji tych fal

4) wzrost synchronizacji aktywności w różnych polach mózgu oraz koordynacja między płatami czołowymi a innymi częściami mózgu

Te zmiany sprawiają, że dzieci w wieku przekszkolnym stają się zdolne do kierowania swoją uwagą, tworzenia planów, do refleksji nad własnym zachowaniem, rozwiązywania problemów logiczno matematycznych

• wzrost spawności motorycznej

• opanowanie kombinacji czynności ruchowych (biganie, kopanie, skok, kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłki)

• nauka jazdy na łyżwach, rolkach, rowerze, tańca, pływania, wspinania się na drzewa

• GŁÓD RUCHU

• dziecko jest bardzo ruchliwe

• nie potrafi skupić się długo na jednej czynności

• nie potrafi długo towarzyszyć czynnościom dorosłego

• przeżywanie radości z osiągnięć, sukcesów ruchowych

• duże znaczenie wzorców w rozwoju ruchowym (chłopcy - aktywności wymagające większej siły i energii; dziewczynki- równowagi, rytmiczności, precysji)

• rozwój harmoni, płynności, rytmiczności i siły ruchów

• rozwój małej motoryki - samoobsługa (jedzenie, ubieranie się), rysowanie, pisanie

Procesy poznawcze (3.2)

Sprawności percepcyjne

• leprza integracja sensomotoryczna (śledzenie i łapanie piłki)

• rozpoznawanie kilku liter alfabetu i kształtów geometrycznych

• rozróżnianie pisma od niepisma (na początku (3-4r.ż.) całościowe - bez rozróżniania poszczególnych liter

• różnicowanie liter, problemy z podobnymi (W, M, N, E, F) oraz odbiciami (p, g, b, d)

• figury geometryczne (kopiowanie):

• 3l. - koło

• 5-6 r.ż. - kwadrat

• 6-7 r.ż. - trójkąt, spirala

• trudności z ujmowaniem wielkości i proporcji a także (zmainy wielkości - perspektywy)

• wzrost zdolności różnicowania barw i odcieni

• rozwój słuchu muzycznego

• rozpoznawanie melodii

• imitowanie zasłyszanych melodii i improwizacje wokalne

• rozwój słuchu fonematycznego

• początki czytania i pisania (ćwiczenia na różnicowaniu obiektów w wieku niemowlęcymi i przdszkolnym mogą ułatwić opanowanie tych umiejętności)

Zdobywanie orientacji w czasie

Orientacja w czasie opiera się na zdolnościach umysłowych, takich jak: pamięć, wyobrażenia, przewidywanie. Człowiek w rozwoju przechodzi od subiektywnego pojmowania czasu, przez obiektywną orientację w czasie do ujmowania czasu relatywnie (rozciągania go lub skracania zależnie od warunków).

• dzieck w wieku przedszkolnym ujmuje czas subiektywnie (egocentryzm czasowy) - obiektywizacja czasu rozpoczyna się wraz z opanowaniem miar czasu (racjonalna orientacja w czasie ok. 12 r.ż.)

• dziecko zdobywa orientację w czasie od większych przedziałów czasowych do mniejszych ( lata, pory roku, miesiące, pory dnia, godziny)

• zasada przeciwieństwa - dzień-noc, lato-zima, dzień powszedni-dzień świąteczny

• dzieci w wieku przedszkolnym potrafią różnicować długość trwania codziennych czynności

• stopniowy rozwój zdolności przewidywania zdarzeń, pojmowania kolejności występowania po sobie czynności

• Stadia nazywania relacji czasowych przez dzieci wg E. Clark

stadium I - dziecko zaczyna opisywać następstwo dwóch zdarzeń w czasie używając krótkiego prostego zdania na opisanie kazdego z nich, zdania podawane zgodnie z porządkiem chronologicznym wydarzeń.

stadium II - dziecko używa zdań współrzędnie złożonych, mówi o wydarzeniach w porządku chronologicznym

stadium III - zdania złożone, pojawia się zmiana kolejnosci opisywania względem następowania zdarzeń

stadum IV - dziecko nie kieruje się kolejnością zdarzeń w ich opisywaniu; stasuje zdania podrzędne i współrzędne

staium VI - szyk opisywania koresponduje z porządkiem chronologicznym

• ważne, że kontrukcje opanowywane przez dzieci do opisywania zdarzeń nie są zastępowane lecz dochodzą do już posiadanych, wszystkie te kontrukcje sa stosowane przez dorosłych, ale mają rózne funkcje

• rozumienie pojęć "wczoraj", "jutro" - rozumienie tych pojęc stopniowo 3-4 r.ż.

• określanie relacji czasowych w usłyszanym opowiadaniu - tudności u dzieci 4l., znaczny postęp 6l.

Orientacja w przestrzeni

orientacja w przestrzeni związana jest z:

• koordynacją między zmysłami

• zdobywaniem poczucia stałości przemiotów

• rozwójem sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych

• opanowaniem nazw służących opisywaniu relacji przestrzennych

• potrafi rozpoznawać wiele miejsc i opowiadać o nich

• wiąże miejsca z osobami, zdarzeniami, obiektami

• dzieci opisując znane pomieszczenia układają część przedmiotów w relacji do innych

• w nieznanym otoczeniu, porządkują przedmioty w odniesieniu do własnego ciała (egocentryczne kodowanie przestrzeni) - egocentryczne kodowanie przestrzeni w nieznanym otoczeniu występuje także u dorosłych

• poznawanie przestrzeni w działaniu (duże znaczenie zabaw ruchowych i konstrukcyjnych)

• rozumienie komunikatów określających relacje przestrzenne (i nadawanie takich komunikatów)

• rozumienie określeń: wysoko, daleko, góra, dół

• trudności z rozumieniem: przód, tył, oraz okreleń związanych z 3D przestrzeniu np. wewnątrz.

Zmiany rozwojowe pamięci

zmiany rozwojowe u dzieci w średnim dzieciństwie:

• wzrost pojemności pamięci

• powiększenie się wiedzy o przedmiotach, które próbuje zapamiętać

• pojawienie się skutecznych strategii pamięciowych

• pojawienie się zdolności do myślenia o własnych procesach myślowych

Pojemność pamięci

• wzrost pojemności pamięci (stale od wczesnego dzieciństwa do adolescencji)

• przyczyny zmiany pojemności pamięci:

• szybsze zachodzenie operacji umysłowych

• dojrzewanie mózgu

• zdolność do łączenia informacji juz posiadanych z nowymi

Strategie pamięciowe

• podstawowe strategie pamięciowe: powtarzanie, organizowanie

• grupowanie materiału: dzieci młodsze- podobieństwo brzmieniowe, dzieci starsze- kategorie znaczeniowe

• czynności prestrategiczne - podejmowane ze względu na inny cel niż zapamiętywanie (np. dzieci 4l poszukują wzrokiem przedmiotów o których mówi badacz, dzieci 6l koncentrują się na zadaniu

• stosowanie strategii pamięciowych pozwala wzbogacać i odtwarzać informacje w sposób przemyślany i systematyczny

Metapamięć

- rozumienie procesu zapamiętywania

Już 5l. dzieci wykazują pewien stopień rozumienia procesu zapamiętywania, jednak częściej niż dzieci 8l błędnie oceniają swoje możliwości zapamiętywania.

Czynności myślowe

podstawowe czynności myślowe dziecka: porównywanie, szeregowanie i klasyfikowanie.

Szeregowanie

• małe szeregi (4-5r.ż.) tworzenie tzw. małych szeregów składających się z dwóch elementów (np. duż i mała piłka)

• szeregowanie empiryczne (5r..ż.)

• - losowe wybieranie elementów i układanie ich według wzrastającej-malejącej wielkości (ustalanie relacji między dwoma sąsiadującymi elementami),

• zdolność do ustalania relacji tylko w jednym kierunku,

• do już istniejącego szeregu nie mogą być dodane nowe elementy - związane z zjawiskiem dwoistości stanów i przekształceń (Piaget) efekt osiągnięty w wyniku rozwiązania problemu jest stanem, który nie podlega transformacji

• szeregowanie systematyczne (5 - 6 i 7 r.ż.) - grupowanie elementów według uporządkowanych różnic między nimi

• zdolność ujmowania relacji mniejszy-większy w obu kierunkach równocześnie

• systematyczne wybieranie ze zbiru elementu największego-najmniejszego

• dodawanie do szeregu dodatkowych elementów

zmiany te są możliwe dzięki zniknięciu zjawiska dwoistości stanów i przekształceń oraz rozwojowi decentryzmu w ujmowaniu jednostek

• dzieci potrafią przewidzieć efekt szeregowania (narysować szereg)

Klasyfikowanie

zbiory figuratywne - (klasyfikacja obrazowa) oparte na zbiorach znanych dzieciom z doświadczenia, klasyfikacja ma charakter obrazowy, zbiry tworzone na zasadzie użytku (kwadrat i trójkąt - można zbudować domek), występowania w przestrzeni (łyżka i talerz, młotek i gwóźdź)

zbiory niefiguratywne - (klasyfikacja nieobrazowa) grupy przedmiotów czerwonych, lekkich, skórzanych, itp.

• zdolność do wyodrębniania małych grup

• tworzenia większych grup (metoda wstępująca)

• tworzenia podzbiorów (metoda zstępująca)

klasyfikacja multiplikacyjna - stosowanie więcej niż jednego kryterium w ustalaniu równorzędności elementów (np. kolor i kształt)

klasyfikacja hierarchiczna

• łączenie metody wstępującej i zstępującej

• porównywanie ilościowe zbiorów i podzbiorów

• kwantyfikacja inkluzji - treściowe i logiczne prównywanie zbirów i podzbiorów

koncepcja kategorii semantycznych - człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez porównywanie ich do prototypu. Początkowo spośród przykładów jednej kategorii dziecko rozpoznaje przykłady prototypowe, potem najbardziej podobne do prototypowych a z czasem najbardziej odległe.

Poziomy kategoryzacji

• podstawowy - wysoka spójnosć, przykłady posiadają wiele cech wspólnych, podobieństwo percepcyjne, nazwy proste i krótkie, używane w języku potocznym, znane dziecku z rozmów z dorosłymi, do tej kategoryzacji wystarczające są informacje percepcyjne, która dzieci potrafią odkryć samodzielnie, kategoryzacją tą posługują się już w 3 r.ż.

• nadrzędny - różnorodność percepcyjna, ich treściowe podobieństwo wyraża się we wspólnej nazwie (owoce, zwierząta), 4 r.ż.

• podrzędny - subtelnie zróżnicowane percepcyjnie i językowo (np. gatunki jabłek: antonówka, reneta) 5 r.ż.

Kategorie percepcyjne - oparte na percepcyjnym podobieństwie między obiektami, zawierają wiedzę o tym jak coś robić, czyli wiedzę proceduralną

Kategorie konceptualne - wymagają wiedzy dotyczącej tego, jakie rzeczy są podobne - wiedza deklaratywna

myślenie synkretyczne - globalne, oparte na przywoływaniu grupowań znanych z doświadczenia (noga+bucik, obraz+gwóźdź )

myślenie kompleksowe - charakterystyczne dla wieku przedszkolnego - podlega następującym przekształceniom. Transformacja dotyczy rodzaju odniesienia dla utworzenia ugrupowania, stopnia zmienności cech kryterialnych a także rodzaju i liczby cech

Kompleks	Rodzaj odniesienia	Droga przyprządkowania	Cechy kryterialne
Skojarzeniowy (myślenie synkretyczne)	Przykład pierwotny	Subiektywne odczucie dziecka	zmienne
Kolekcja (m. kompl.)	Przykład pierwotny	Cechy obiektywne	zmienne
Łańcuchowy (m. kompl.)	Poprzedni przykład	Cechy obiektywne	zmienne
Dyfuzyjny (m. kompl.)	Poprzedni przykład	Cechy obiektywne	ulegają modyfikacjom
Pseudopojęcia (m. kompl.)	Jeden z przykładów	Cechy obiektywne	stałe

Pojęcia potencjalne - tworzone na podstawie nazwy podanej przez dorosłego nazwy, nazwa ta staje się kryterium grupowania

Rozwój obrazów umysłowych

obraz umysłowy - forma kopii rzeczywistości powstająca w wyniku naśladownictwa odróżnicowanego (występującego podczas nieobecność rzeczywistego obiektu), ma charakter zarysowy (ujmuje tyko niektóre cechy obiektu), symboliczny (na zewnątrz wyrażany jest przez: gesty, słowa, rysunki)

charakrerysytka obrazów umysłowych

• mają charakter indywidualny

• pojawiają się w połowie 2r.ż

• reprodukcyjne i antycypacyjne-przewidujące (rozwijają się od repr. do antycyp.)

• statyczne, kinetyczne, transformacyjne (od st, do trans.)

• badania Piageta dowiodły:

• 1/5 dzieci (5 i 7r.ż.) popełnia błąd przy reprodukowaniu wyglądu obiektu (np. długości), liczba błędów wzrasta przy przemieszczaniu się obiektu

• reprodukcja wykonywanych ruchów jest lepsza gdy wysępuje równocześnie z ruchami demonstrowanymi

• poprawne odtworzenie transformacji obiektu wzrasta powyżej 6r.ż

• dzieci lepiej odtwarzają stany ekstremalne transformacji (początek, koniec) niż drogę transformacji

• antycypowanie kolejności ruchów występuje ok. 6-8r.ż.

• antycypowanie przekształceń dotyczy najpierw stanu wyjścia i dojścia bez ciągłości przejść

Dziecięce rozumowanie przyczynowo-skutkowe

odkrycia Piageta dot. dzicięcego sposobu wyjaśniania przyczynowości w świecie

• intelektualny egocentryzm

• brak różnicowania między tym co zewnętrzne (fizyczne) a wewnętrzne (psychiczne)

• mylenie praw fizycznych z prawami moralnymi (determinizm, powinność)

• odnoszenie zjawisk do własnej aktywności (słońce zachodzi, bo dziecko idzie spać)

• tendencja do traktowania przedmiotów jako żywych istot posiadających intencje (samochód się spieszy)

• zwierzętom przypisuje przeżycia i myśli, których samo doświadcza (miś boi się w nocy)

• przekonanie, że świat powstał w wyniku dziłalności ludzkiej, lub boskiej podobnej do ludzkiej wytwórczości (ludzie wykopali jeziora)

• egocentryzm bezpośredni i pośredni wykorzystuje proces asymilacji i przejawia się w: animizacji, antropomorfizacji, artyficjalizmie

• dzięki porcesowi akomodacji - dziecko intuicyjnie łączy ze sobą rzeczy nie potrafiąc wyjaśnić swoich rozwiązań

• dziecko twierdzi, nie udowadnia - gdzyż sądzi, że inni myślą tak samo. Przekonanie o słuszności własnych twierdzeń wynika z egocentrycznej postawy

• zasadnicze zmiany w rozumowaniu przyczynowo-skutkowym przypadają na wiek 3-4l.

• dzieci lepiej radzą sobie z zadaniami wymagającymi operazji przyczynowo-skutkowych, gdy są im one znane z doświadczenia

Rozwój funkcji symbolicznej (3.3)

funkcja symboliczna - zdolność do myślenia o przedmiotach bez bezpośredniego kontaktu z nimi, przywoływanie ich poprzez symbole, zastępowanie realnych obiektów symbolami, zdolność do działań symbolicznych

• posługiwanie się symbolami związane jest z zdolnością do umysłowego wyobrażania, posiadania umysłowej reprezentacji (ale nie każda reprezentacja ma charakter symboliczny)

• zdolność do symbolicznego ujmowania rzeczywistości związana jest z odkryciem relacji między elementem oznaczanym a oznaczającym

• funkcja symboliczna pojawia się w okresie niemowlęcym

• rozwój f. symbolicznej wg Piageta:

• początkowo stosowanie oznaczników związanych z własnym ciałem (pozycja do karmienia), później własne działania na przedmiotach (gesty np. ruszania grzechotką), działania innych osób (przwidywanie).

• Najpierw łączenie oznak z przedmiotami oznaczanymi (związek bezpośredni), później symbole - coraz bardziej odróżnicowane do elementu oznaczanego

• używanie symboli wymaga odejścia od elementów nieodróżnicowanych od tego co oznaczają do odróżnicowanych/symbolicznych (np. słowa)

• dziecko przechodzi od odróżnicowanych elementów oznaczających niekonwencjonalnych (gesty) do konwencjonalnych (słowa)

• reprezentacja symboliczna jest związana z rozwojem intelektualnym i występuje w wielu postaciach: zabawa, rysunek, mowa

Zabawa symboliczna (tzw. "na niby")

• zakłada zastępowanie jednych przedmiotów drugimi

• wymaga rozumienia relacji znaczący - znaczony

• zabawa symboliczna rozwija wyobraźnię

Stadia zabawy symbolicznej wg Piageta:

Stadium I (od 1 do 4 r.ż.)

1. projekcja symbolicznych schematów w nowe obiekty - projekcja schematów na nowe obiekty - najpierw schematów znanych (własnych) - np. udawanie płaczu lalki, zabawek; później projekcja schematów naśladowczych (udawanie czyszczenia podłogi muszelką - czyszczenie podłogi - czynność zaobserwowana)

2. rozdział między indeksami i działaniami - odróżnicowanie działań dziecka od tego co oznaczają, gest staje się coraz bardziej niezależny od rekwizytu. Na początku proste identyfikacje jednego obiektu w drugim (pokazywanie że "biegnie koń" palcem po stole); gry imitacyjne zabawa z niewidzialną osobą.

3. kombinacja symboli - zastępowanie rzeczywistych scen wyobrażonymi, wytwarzanie całych scen i tworzenie nowych postaci

Stadium II (od 4 do 7 r.ż.)

• zabawa symboliczna uporządkowana

• odtwarzanie rzeczywistości w zabawie

• role uczestników nawzajem dopełniające

• używanie wielu przedmiotów, które zastępują właściwe

• działalność symboliczna stopniowo z przedmiotów przenosi się na przyjmowanie ról i związane z nimi reguły, także role zw. z płcią

• dziecko w zabawie symbolicznej poznaje nie tylko właściwości przedmiotów, ale także świat społeczny: role, wartości, tradycje, zwyczaje

• budowanie w wyobraźni swoich światów: zabawa w dom, w gospodarstwo, w miasta, w kraje

• zabawi z przytulankami - pomagają dziecku przejść od emocjonalnego kontaktu z matką do autonomii emocjonalnej

• czasami pojawiają się wyimaginowani towarzysze zabaw (przyjaciele)

Symboliczna reprezentacja w rysunku

• rysunek łączy w sobie ikoniczne i symboliczne aspekty oznaczania

• rozwój przebiega od bazgrot do symboli graficznych

• bazgroty

• początkowo mają charakter nieprzedstawiający, zacznyają być przedstawiające gdy dziecko potrafi przedstawiać poste kształy geometryczne i ich kombinacje oraz traktować je jako graficzne symbole

• na tym etapie dziecko ćwiczy sprawność manualną i rozwija umiejętność symbolicznego oznaczania obiektów i zjawisk

• głowonóg - kombinacja okręgu i lini prostych - w ten sposób dzieci przedstawiają człowieka i zwierzęta

• wypracowanie systemu ekspresji graficznej

• rozwój symbolicznego przedstawiania rzeczywistości na rysunku

• wiek przedszkolny w rysunku badacze nazywają okresem: schematu, idioplastyki, realizmu intelektualnego

• cechy dziecięcych rysunków w wieku przedszkolnym

• organizowanie się języka graficznego

• przestrzeganie reguł dotyczących ułożenia elementów góra-dół

• symboliczne ujmowanie formy (znajdowanie typowych form dla różnych kategorii)

• przedstawianie wiedzy o rzeczywistości

• wzorcowość (uwydatnianie na rysunku najistotniejszych cech rzeczywistości)

• przejrzystość (dziecko rysuje to co wie, ignorując granice świata wizualnego)

• przekształcanie rysowanych obiektów (przekształcenia by pokazać trójwymiarowe obiekty na płaszczyźnie)

• zaznaczanie subiektywnego stosunku do rysowanych obiektów

• przedstawianie trójwymiarowej przestrzeni przez stosowanie układu: pasowego, topograficznego, kulisowego

• zależność rysunku od kontekstu kulturowego

Dziecięce teorie umysłu (3.4)

teoria umysłu - rozumienie przez dzieci stanów myślowych, operacji umysłowych, stanów mentalnych własnych i innych osób

• 3 r.ż.

• "kopiująca teoria umysłu" - przekonanie że zdarzenia sa bezpośrednio odzwierciedlane w umyśle

• przewidywanie stanów emocjonalnych innych osób na podstawie ich oznak: płaczu, uśmiechu, czy okazywanej złości

• brak rozróżniania stanów umysłowych od realności (między prawdziwą naturą przedmiotów a ich chwilowym postrzeganiem)

• test "zwodniczego pudełka" (ołówki w pudełku po cukierkach), dzieci gdy okazało się, że w pudełku są ołówki twierdziły, że myślałay tak wcześniej, i że ktoś (kto nie wiem co tam jest) też wie że są tam ołówki

• trudności z różnicowaniem stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy (albo wie coś, albo nie wiem nic na dany temat)

• 4-5r.ż.

• odróżnianie przekonań na temat rzeczywistości od jej samej

• świadomość, że to co widzimy i wiemy nie jest tą rzeczą samą w sobie ale jej reprezentacją

• odróżnianie realnych zdarzeń od własnych (lub czyiś) przekonań

• rozumienie, że przekonania mogą być fałszywe

• rozumienie, że różne osoby mogą mieć odmienne zdanie na dany temat

• rozumienie kłamstw, żartów, metafor

• tworzenie się poglądu na funkcjonowanie ludzkiego umysłu (naiwna teoria)

Etapy rozwoju wiedzy dziecka na temat umysłu (blok rozsz. 3.2)

1. Umysł istnieje (1-2r.ż) - odmienne zwracanie się do ludzi i rzeczy

2. Umysł ma połączenie ze światem fizycznym (2-3r.ż.) - przekonanie, że ludzie mogą spostrzegać otoczenie i się do niego ustosunkowywać.

3. Umysł jest oddzielony i różni się od świata fizycznego (3r.ż.) - umysłowa reprezentacja nie jest tym samym co rzeczywisty przedmiot. Świadomość, że wyobrażenia, plany, sny są czymś prywatnym niedostępnym dla innych

4. Umysł może przedstawiać przedmioty i zdarzenia ściśle i prawdziwie oraz nieściśle i nieprawdziwie (4r.ż.) - rozumienie fałszywych przekonań.

5. Umysł aktywnie przetwarza i pośredniczy między interpretacjami rzeczywistości i doświadczanymi emocjami

Koncepcja poznawcza (A.M. Lesliego) rozwoju dziecięcych teorii umysłu:

• podstawą rozwoju teorii umysłu jest wrodzony mechanizm ToMM - służy on przetwarzaniu informacji, kieruje uwagę i umożliwia intuicyjny wgląd w stany umysłu

• jednym z przejawów jego działania jest rozwój zabawy symbolicznej między 18 a 24m.ż.

• udawanie substytucyjne - że coś jest czymś czym nie jest (banan - słuchawką)

• udawanie właściwości których przedmiot nie posiada (że coś jest mokre)

• udawanie egzystencjalne - wyobrażanie sobie czegoś czego nie ma

• rozwój reprezentacji umysłowych

• pierwotna reprezentacja rzeczywistości - (ma charakter trwały) - towrzenie kategorii i przypisywanie obiektom cech kategorii do których należą

• wtórna (rozkojarzona) reprezentacja rzeczywistości (tymczasowa) - chwilowe traktowanie wybranego przedmiotu zgodznie z cechami kategorii przedmiotu który zastępuje (banan - słuchawka)

Koncepcja konwersacyjna - zakłada, że to rozumienie języka jest kluczem do budowania teorii umysłu, rozumienie języka skupia uwagę dziecka na rozróżnieniach pojęciowych i umożliwia ich tworzenie.

Sprawności językowe i komunikacyjne (3.5)

• na początku średniego dzieciństwa dziecko dziecko posiada zasób słownictwa i znajomość reguł gramatycznych , które pozwala mu na swobodne komunikowanie się w sprawach codziennych

• do 6r.ż. - opanowywanie po 9-10 słów dziennie

• między 3-5 r.ż. "genialny lingwista" - tworzenie neologizmów zgodnie z poznanymi zasadami gramatycznymi

• neologizmy tworzone do wypełniania luk - gdy dziecko nie zna potrzebnego mu określenia

• tworzone zgodznie z regułami: produktywności, przejrzystości semantycznej i regularyzacji

Kompetencja narracyjna

umiejętności konieczne do opanowania kompetencji narracyjnej:

• posiadanie wiedzy o zachowaniach ludzi

• posiadanie wiedzy o dyskursie (formach i funkcjach wypowiedzi)

cechy charakterystyczne i rozwój narracji udzieci:

• doskonalenie się i bogacanie struktury opowiadań dzieci (wstęp, rozwinięcie później zakończenie)

• wykorzystywanie wiedz o stanach psychicznych ludzi (charakterystyka boh.) 6 r.ż.

• stopniowe wprowadzanie charakterystyki czasowu i przestrzeni

• stosowanie zakończania, podsumowania, streszczenia (starsze dzieci)

• wykształcenie się wyraźnej kompozycji opowiadania 6 r.ż.

• umiejętność wprowadzania postaci do akcji, zapowiadanie wydarzeń (nabywane przez naśladowanie dorosłych)

• dzieci młodsze opowiadają zazwyczaj o zdarzeniach codziennych

• 3-4 l. większa liczba opowiadań nie-codziennych

• 5l. - opowiadania fikcyjne, znane z literatury i mediów

• umiejętności narracyjne rozwijają się w kontaktach z osobami dorosłymi

tabela 3.2 (str. 109) - relacja między rozwojem umiejętności narracyjnych a rozwojem pojęć

Umiejętności konwersacyjne

• dziecko uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy

• wypowiedzi egocentryczne (echolalie, monologowanie) zastępowane przez wypowiedzi społeczne (pytania, prośby, zaprzeczenia)

• dziecko uczy się słuchać i analizować wypowiedzi innych

• modyfikuje swoje wypowiedzi w zależności od odbiorcy

• dzieci częściej (i na dłużej) zabierają głos w kontaktach z rówieśnikami, niż z dorosłymi

• 3-5 r.ż. włączanie partnera do rozmowy, dzieci starsze dostosowują swoje działania do zachowań partnera

• interakcje rówieśnicze najpierw oparte na wspólnym działaniu, dopiero u dzieci starszych na dialogu

• rozmowy młodszych dzieci dotyczą aktualnego działania, u dzieci starszych pojawiają się tematy pozasytuacyjne

• w rozmowach z dorosłymi:

• większa aktywność dziewczynki i dzieci starsze

• dzieci młodsze i chłopcy włączają dorosłego w swoje działanie

• dziec starsze i dziewczynki wkraczają w działanie dorosłego

• interakcja podejmowana przez dziecko trwa dłużej od tej podejmowanej przez dorosłego

• dzieci mówią mniej niż dorośli

• posługiwanie się pytaniami (służącymi podtrzymaniu rozmowy lub zdobyciu informacji)

• 4-5 r.ż. - OKRES PYTAŃ

• przedmiotem pytań są obserwowane przez dziecko przedmioty, zjawiska

• pytania synpraktyczne (3/4l. - później ich ilość spada) - dotyczące możliwości własnego działania ("czy jak nie umiem liczyć, to moge kupować?")

• pytania heurystyczne (rośnie do 5l. potem ich ilość spada) - wyjaśnianie i uporządkowanie wiedzy o świecie ("skąd się biorą pieniądze")

• zdolności konwersacyjne dzieci wkraczających w wiek szkolny

• umiejętność zachowania się wobec partnera podczas rozmowy

• starają się nie przerywać, zachowywać zasady kulturalnej konwersacji

• starają się mówić na temat

• nie potrafią jeszcze dobrze korzystać z narzędzia konwersacji (wypowiedzi niejasne, nieekonomiczne)

• brak całkowitej pewności w posługiwaniu się językiem jako środkiem komunikacji

Rozwój emocjonalny (3.6)

• podstawą dla rozwoju emocjonalnego jest rozwój poznawczy, językowy oraz obrazu własnej osoby

• dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych

• coraz lepsza zdolność regulowania ekspresji własnych emocji

• od 2r.ż. wzrasta zdolność do mówianie o emocjach i refleksji nad nimi

• rozmowa o emocjach umacnia bliskie więzi z innymi osobami, a także potrafi uświadomić sobie własne stany emocjonalne

• wzrastająca zdolność do oceniania przyczyn stanów emocjonalnych (początkowo tylk zewn. później także wewnętrzne)

• zdolność do reagowania (i manipulowania) na emocje innych (przytulenie, pocieszanie)

• stosowanie procedur zaradczych - coraz rzedsze wybuchy złości

• wskazówki dorosłych uczą dzieci kontrolowania, panowania nad negatywnymi emocjami

• w 2-3 r.ż. pojawienie się takich emocji jak: wstyd, wina, zazdrość, zakłopotanie (jest to związane z rozwojem obrazu własnej osoby a także rozwój poznawczy, pozwalający odczytywać emocje innych)

• do rozwinięcia się takich emocji jak zazdrość czy duma potrzebna jest interakcja z innymi osobami

• świadomość znaczenia porażki

• zdolność do porównywania się z innymi

• rozwijające się znaczniki dobrego zachowania sprawijają że do wystąpienia niektórych emocji nie jest konieczna obecność innych osób (wina pojawia się w odniesieniu do norm, a wstyd w odniesieniu do ideałów osobistych)

Rozwój społeczny (3.7)

1. integrowanie się dzieci w grupę społeczną - socjalizacja

2. kształtowanie się jednostki w grupie, proces dochodzenia do unikatowych wzorów przeżywania, myślenia i działania w różnych sytuacjach

socjalizacja - prowadzi do opanowania przez dziecko wiedzy o swojej grupie i wiedzy o rolach społecznych, a także opanowanie standardów i wartości panujących w tej grupie; wiedza o rolach określa prawa i obowiązki osoby pełniącej określoną role w grupie

Zabawy w role

• duże znaczenie dla socjalizacji ma zabawa w role, gdzie dziecko poznaje różne role i uwarunkowania społeczne

• w czasie zabawy "w role" dziecko postępuje zgodnie z ustalonymi przez siebie regułami

• dziecko poznaje role społeczne: rodzinne, zawodowe

• przyjmuje role zazwyczaj zgodnie z płcią (rozwój identyfikacji płciowej)

• ewolucja zabaw z zasadami: od zabaw w jawnych sytuacjach pozorowanych ale z ukrytymi regułami (w mamę, w lekarza), do zabaw w utajonych sytuacjach pozorowanych z jawnymi regułami (gra w szachy)

Kontakty z rówieśnikami

• podczas zabaw rówieśniczych dziecko wchodzi w interakcje równoważne, czuje się bardziej odpowiedzialne za wspólne działania i ustalenie celu zabawy niż w interakcjach z dorosłymi

• u młodszych dzieci dominują zabawy samotne oraz równoległe (obserwowanie, naśladowanie partnera, bez wpływania na niego)

• pod koniec wieku przedszkolnego dzieci stają sie zdolne do wspólnych zabaw, wymaga to umiejętności ustalenia wspólnego celu i planu działania

• zabawy tematyczne - przyczyniają się rozwoju umiejętności negocjowania i kompromisu (współpracy z innymi)

• podwójny plan afektywny (gdy dziecko odgrywa rolę) - dziecko odgrywa przeżycia bohatera i samo przeżywa odgrywanie roli (dzięki temu uczy się regulować własne uczucia i rozumieć uczucia innych.

Dziecięce przyjaźnie (wiek przedszkolny)

• dzieci rozumieją czym jest przyjaźń (przyjaciel jest wyróżniany jako partner do zabawy, do przyjaciela częściej są kierowane prośby, pozdrowienia, przyjaciele, częściej przebywają ze sobą, romawiają, patrzą na siebie)

• stadia rozwoju przyjaźni (postrzeganie konfliktów):

• wczsne przyjaźnie, są tymczasowe, dzieci biorą pod uwagę zewn. przyczyny konfliktu, rozwiązują je na płaszczyźnie fizycznej (np. wycofanie się, zmiana aktywności na inną), podejście egocentryczne, brak zrozumienia czyjegoś odmiennego punktu widzenia

• na następnym etapie konflikt postrzegany jest jako spowodowany przez jedną osobę, rozwiązaniem konfliktu są przeprosiny lub odejście

• ostatni etap, to dostrzeganie źródła konfliktu w samej przyjeźni, świadomość, że obie strony muszę się zgodzić i zaakceptować wspólne rozwiązanie

• przyjaźnie w wieku przedszkolnym są nietrwałe, oparte przedewszystkim na partnerstwie w zabawie

Zachowania prospołeczne

zachowania prospołeczne - to takie które są korzystne dla innych a nie bezpośrednio dla osoby czyniącej dobro (np. dzielenie się, pomaganie, empatia)

Empatia (dostrzeganie, rozumienie i podzielanie doświadczeń emocjonalnych innych osób)

• wraz z rozwojem dziecka zdolność do empatii wzrasta (wzrost ma to charakter stadialny - blok rozsz. 3.4)

• wzrost zdolności poznawczych dzieci sprawia, że dostrzegać sytuacje w jakiej znajdują się inni (chociarz młodsze dzieci nie zawsze potrafią udzielić odpowiedniej pomocy)

• dzieci 3-4l. częściej odpowiadają prospołecznie na zmartwienia osób z którymi są w bliskiej relacji niż innych

• dzici starsze potrafią wczuwać się w emocje osób i postaci których nie spotkały (np. bohaterów bajek i filmów)

• kluczową rolę w rozwoju prospołecznych zachowań odgrywają rodzice

• przez modelowanie (dawanie przykładu)

• wyjaśnianie z odwoływaniem się do dziecięcej ambicji bycia dorosłym, troski o innych

Negatywne zachowania dziecka

agresja - działanie podejmowane z intencją szkodzenia innym

• pojawia się gdy dzieckozaczyna rozumieć, że może być przyczyną zmartwień innych, jednocześnie wie co może osiągnąć ukazując, że jest zmartwione

• formy agresji:

• instrumentalna - występuje w dążeniu do osiągnięcia czegoś: przedmiotu, miejsca (dziecko może popychać, uderzać inne dziecko) - zanika wraz z wiekiem gdzy dziecko uczy się rozwiązywać konflikty kompromisowo.

• wroga "zorientowana na osobę" - jej celem jest sprawienie bólu innej osobie w drodze odwetu lub jako sposób ustalania dominacji, wzrasta między 4-7r.ż

• chłopcy są bardziej agresywni niż dziewczynki (jest to tłumaczone większą aktywnością ruchową chłopców, lub stereotypowym wzmacnianiem przez rodziców innych zachowań u chłopców i dziewczynek)

• 1-2 r.ż. występuje wzrost agresji instrumentalnej skierowanej na rodzeństwo

• częstym powodem agresji wśród młodszych dzieci jest porządany przedmiot (co ciekawe gdy jedno dziecko uzyska przedmiot, żadne z nich nie jest nim dłużej zainteresowane)

• u dzieci między 3-6r.ż. bójki o przedmioty są coraz rzadsze, natomiast nasilają się formy agresji werbalnej (grożenie, dokuczanie, obrażanie), częściej pojawia się też agresja zorientowana na osobę.

Moralność dziecka (3.8)

• rozwój moralny jest ściśle związany z rozwojem poznawczym, emocjonalnym i społecznym, ponieważ wiąże się z:

• poznaniem reguł obowiązujących w grupie społecznej

• odróżnianiem dobra od zła

• doświadczaniem poczucia winy i wstydu

• pierwsze formy moralności to dostosowywanie się do nakazów i zakazów (przedkonwencjonalny poziom rozwoju moralności), oparta jest na zasadzie posłuszeństwa (aby uniknąć kary, później by otrzymać nagrodę - aprobatę dorosłych)

• dziecko podporządkowuje się normom i zasadom narzucanym przez dorosłych ze względu na szacunek do nich, dziecko przyjmuje za obowiązujące i bezwzględne zasady narzucane przez dorosłych - jest to tzw. Moralność heteronomiczna - realizmu moralnego

• realizm moralny - należy postępować zgodnie z literą prawa (nie duchem) - czy niedopuszczalne są żadne odstępstwa

• w ocenie złych zachowań dziecko bierze pod uwagę wielkość popełnionego czynu a nie intencje

• w ocenie dziecka każde odejście od reguły powinno być ukarane

• rozróżnianie dobra i zła wiąże się z kształtowaniem się sumienia, a tego oznaką jest poczucie winy, które występuje już u 2l. dzieci (które potrafią odróżnic to co dobre=akceptowane przez dorosłych, od tego co złe=nie akceptowane przez dorosłych)

• ok. 4 r.ż. Dzieci zaczynają odczuwać wewn. "powściąg", choć nie rozumieją jeszcze podstawy nakazów i zakazów.

• istotną role w kształtowaniu się moralności odgrywa rozumienie przeżyć innych.

Osobowość dziecka (3.9)

• rozwój osobowości dzieci postępuje równocześnie z ich rozwojem społecznym, emocjonalnym i poznawczym

• w średnim dzieciństwie ujawniają się takie cechy osobowościowe jak: skąpstwo, uległość, chęć podobania się innym

Identyfikacja płci

• ważną rolę w kształtowaniu się osobowości ma - socjalizujący proces identyfikacji - związane jest z nim postrzeganie siebie w różnych kategoriach społecznych: grupa rodzinna, sąsiedzka, religijna, narodowa lecz przede wszystkim płeć

• na wiek przedszkolny przypada proces ustalania tożsamości płciowej związany jest on z:

• różnicowaniem i integracją (Freud)

wg Freuda już w pierwszym roku życia dzieci są w stanie rozpoznać obiekty podobne do siebie - identyfikacja pierwotna, w wieku 3l. następuje tzw. identyfikacja wtórna - polegająca na próbach upodobnienia się do modela (dziewczynki identyfikują się z matką a chłopcy z ojcem)

• obserwacją i naśladowaniem (Bandura)

wg Bandury dzieci obserwuja i naśladują te zachowania, za które są nagradzane (dziewczynki dziewczęce, chłopcy chłopięce)

• poznaniem (Kohlberg)

wg Kohlberga identyfikacja płci jest wynikiem strukturowania własnego doświadczenia a nie biernego treningu społecznego

Zdolność do samokontroli

• zdolność do samokontroli zaczyna rozwijać się między 3 a 6r.ż.

• dzieci są wstanie dostosowywać swoje zachowanie do norm i zasad bez konieczności zewnętrznej kontroli

• samokontrola polega na umiejętności powstrzymania się od:

1) natychmiastowego działania

2) ujawniania emocji

3) szybkiego wyprowadzania wniosków

4) dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji

• w 4r.ż. - dzieci zaczynają kontrolować swoje emocje

• młodsze dzieci mają problemy z rozwiązywaniem zdań wymagających zastanowienia ponieważ odpowiadają odrazu, dopiero między 5- 10r.ż. wzrasta rozwaga w odpowiadaniu na pytania

• dzieci przedszkolne mają jeszcze problem z odraczaniem gratyfikacji, zdolność ta pojawia się dopiero w późnym dzieciństwie (12r.ż.)

Rozwój obrazu własnej osoby

• w okresie średniego dzieciństwa rozwija się obraz własnej osoby jako przekonanie o własnych cechach

• dziecięcy obraz własnej osoby jest bardzo konkretny składają się na niego:

• imię

• posiadane rzeczy

• codzienne zachowania

• swoje przekonania

• cechy

• odróżnienie siebie od innych ma już miejsce we wczesnym dzieciństwie i wyraża się przez używanie wyrażeń: "mój", "moje"

• dla rozwoju obrazu własnej osoby duże znaczenie ma także odróżnianie działań intencjonalnych od przypadkowych (zdolność ta pojawia się już w wieku 2l.)

• rozróżnianie działań zamierzonych od przypadkowych ma duże znaczenie również w interakcjach z rówieśnikami, gdy dziecko potrafi rozróżnić działanie przypadkowe rówieśnika od działania agresywnego

• w wieku przedszkolny kształtuje się również samoocena i poczucie własnej wartości - chociaż są one zazwyczaj zawyżone, dzieci przeceniają swoje możliwości, jednak jest to potrzebne do ich rozwoju, dzięki temu nie boją się podejmować wyzwań.

Rozdział 4. PÓŹNE DZIECIŃSTWO. MŁODSZY WIEK SZKOLNY

okres od 7 do 10-12 r.ż.

Ogólna charakterystyka zmian (4.1)

1. przekształcenie dotychczasowej aktywności dziecka z głównie spontanicznej i opartej na zabawie, w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy społeczne

2. dalszy rozwój funkcji psychicznych i ich integracja umożliwiająca dostosowanie się do nowych sytuacji, zadań i wymagań

3. trwałe wejście w nowe środowisko (szkoła staje się instytucją wychowawczą i miejscem spotkań z rówieśnikami) poza bezpośrednim wpływem rodziców; oznacza to poddanie się innym rodzajom wpływów społecznych, odmiennych od rodzinnych ale często tak samo ważnych

4. podjęcie nowej roli społecznej - roli ucznia

zadania rozwojowe stawiane dziecku w tym okresie (przez szkołę i rodziców):

1. wzbogacenie i uporządkowanie posiadanej wiedzy o świeci i o sobie samym, zarówno pod względem opisowym, jak i wartościującym i normatywnym

2. opanowanie umiejętności potrzebnych do nabywania i organizowania wiedzy oraz do posługiwania się nią w różnych sytuacjach

3. opanowanie czynności czytania i pisania

4. wejście w grupę rówieśniczą i znalezienie w niej swojego miejsca

5. osiąganie autonomii osobistej, rozwijanie postaw wobec grup i instytucji społecznych

Dojrzałość szkolna

• aby sprostać oczekiwaniom stawianym przez szkołę, dziecko musi osiągnąć pewien poziom dojrzałości szkolnej na którą składają się:

1) dostateczny rozwój fizyczny i ruchowy, zwłaszcza w zakresie precyzyjnych ruchów rąk i palców

2) dobra orientacja w otoczeniu, zasób wiedzy ogólnej o świecie

3) komunikatywność (z dorosłymi i rówieśnikami)

4) działanie intencjonalne; podejmowanie celowych czynności i wykonywanie ich do końca

5) uspołecznienie - pozwalające na zgodne i przyjazne współdziałanie z rówieśnikami, liczenie się z chęciami i życzeniami innych, wykonywanie poleceń kierowanych przez dorosłych do całej grupy

6) dojrzałość emocjonalna - pozwalająca na rozstanie się z matką na czas pobytu w szkole, kontrolowanie emocji (lęk, złość i inne) nie uzewnętrznianie ich zbyt gwałtownie

• przyczyną problemów z osiągnięciem dojrzałości szkolnej może być rozwój dysharmonijny - czyli nie jednakowe tempo rozwoju w różnych dziedzinach, dysproporcje między poszczególnymi osiągnięciami w jednej dziedzinie; w pierwszej klasie wyrównaniu szans dzieci o różnym stopniu rozwoju może służyć obniżenie wymagań i zajęcia wyrównawcze (zabawowe), gdy problemy dalej się utrzymują, konieczna jest diagnoza specjalistyczna psychologiczno-pedagogiczna

Nauka czytania i pisania

zdolności konieczne do opanowania sztuki czytania i pisania

• analizy i styntezy wzrokowej i słuchowej

• postrzeganie i różnicowanie znaków graficznych (rozumienie symboli)

• percepcja liter (rozpoznawanie)

• prawidłowe rozpoznawanie głosek

• odpowiedni poziom słuchu fonematycznego

• sprawność manualna

• koordynacja wzrokowo-ruchowa

• rozwój uwagi (skupianie uwagi)

automatyzacja czynności pisania następuje na przłomie 3 i 4 klasy

Rozwój procesów poznawczych (4.2)

Uwaga

• rozwój uwagi sprawia, że dzieci mogą skupiać się na przedmiocie percepcji i są zdolne do zdobywania zorganizowanego doświadczenia

• dzięki uwadze możliwe jest zdobywanie potrzebnych informacji ich przetwarzanie i zapamiętywanie, dokonuje się to przez:

1) ukierunkowany przegląd eksponowanych bodźców

2) eliminacja bodźców zbędnych

3) zahamowanie działań impulsywnych

4) selekcja i kontrola reakcji właściwych

• do 5 r.ż. uwaga dziecka ma charakter mimowolny, dziecko skupia ją na wyrazistych cechach nowego bodźca (tzw. odruch badawczy)

• między 5-7 r.ż. uwaga zaczyna być kontrolowana

• rozwój uwagi jest związany z dojrzewaniem centralnego układu nerwowego oraz uczeniem się jak być uważnym w pewnych sytuacjach

• z wiekiem uwaga mimowolna przekształca się w uwagę o charakterze kognitywnym (czyli zależnej od celu oraz struktury czynności poznawczej)

• dzieci różnią się stopniem koncentracji uwagi, umiejętnością skupiania uwagi dowolnej, w zależności od temperamentu łatwością koncentracji a także czasem koncentracji

• stopień zdolności do dowolnego skupiania uwagi ma bezpośrednie odzwierciedlenie w postępach w nauce

• uczniowie z problemami w zakresie uwagi:

• poświęcają zadaniu nie odpowiednią ilość czasu

• nie stosują strategii umysłowych

• w zbyt małym stopniu mobilizują się by osiągnąć powodzenie

Pamięć

• w okresie późnego dzieciństwa pamięć z mechanicznej zaczyna się przekształcać w logiczną

• zmieniają sie sposoby zapamiętywania, wzrasta tendencja do porządkowania i kategoryzowania informacji

• rozwija się zapamiętywanie nie tylko polegające na wyuczeniu się lecz także zrozumieniu treści którą należy zapamiętać

• wykorzystywanie strategii pamięciowych

• dzieci młodsze - strategie niewerbalne: wskazywanie palcem, przyglądanie się

• 6-7 - 10 r.ż.: wyliczanie, powtarzanie, semantyczne organizowanie, tworzenie wskazówek, opracowywanie

• 10 r.ż.: hierarchiczna kategoryzacja

w tym okresie dzieci uczą się stosować i tworzyć strategie pamięciowe, jednak nie stosują ich jeszcze w sposób systematyczny i spójny

• rozwój metapamięci (wiedza na temat skutecznego zapamiętywania) z wiekiem coraz leprze wykorzystywanie różnorakich strategii pamięciowych w zależności od rodzaju zadania

Myślenie

• późne dzieciństwo to wg Piageta - stadium operacji konkretnych - dziecko nabywa zdolności związane z nabywaniem i przetwarzaniem informacji:

• wytworzenie się pojęcia stałości liczby, długości, wagi, objętości - umożliwia operacje fizyczne i matematyczne

• pojawienie się myślenia logicznego - pozwala przeprowadzać wnioskowanie przyczynowo-skutkowe

myślenie przyczynowo skutkowe możliwe jest dzięki:

• zdolności do odwracania czynności lub wyobrażonego stanu rzeczy

• zdolności do decentracji poznawczej (ujmowanie cech rzeczywistości z różnych punktów widzenia i zintegrowanie ich w obiektywny i wielostronny obraz rzeczy)

• zdolności do tworzenia sekwencji i serii (czyli porządkowania obiektów w rosnące lub malejące szeregi)

• rozwój rozumienia relacji między całościami a ich częściami

• rozwój dokonywania różnych klasyfikacji, tworzenie klas kategorii pojęciowych oraz rozwój pól semantycznych

• doskonalenie się sprawności używania pojęć abstrakcyjnych

Rozwój moralności

rozumowanie moralne - analizownie i ocenianie zdarzeń i sytuacji w kontekście zakazów i nakazów oraz norm społecznych

Model rozwoju moralnego J. Piageta

5-7 r.ż. Stadium realizmu moralnego (reguły społeczne są traktowane jako realnie isteniące, narzucone z zewnątrz i nie podlegające zmianom ani dyskusji-moralność heteronomiczna)

• wiara w immanentną sprawiedliwość - przekonanie, że naruszenie reguły zawsze wiąże się z karą

• odpowiedzialność obiektywna - uzaleśnienie moralnej oceny sytuacji od jej fizycznych i obiektywnych skutków, a nie od intencji sprawcy czy ważności normy

8-11 r.ż. Stadium relatywizmu moralnego (tragkowanie reguł jako umów społecznych, dopuszczanie ich modyfikacji w zależności od sytuacji i kontekstu)

10-11 r.ż. Moralność autonomiczna (moralny pryncypializm) - liczy się duch prawa a nie litera, postępowanie zgodnie z wynawanymi przez siebie normami, bez względu na okoliczności (nie ze względu na możliwość kary), dlatego że postępowanie takie uważa się za słuszne

• w ocenach morlanych dzieci biorą pod uwagę zamiary, motywy, intencje sprawcy

Stadia rozwoju moralnego wg L. Kohlberga

do 9 r.ż. - moralność przedkonwencjonalna (stadium II) - perspektywa egocentryczna, za słuszne uznawanie zachowania odpowiadającego potrzebom (i interesom) jednostki i zapewnia wzajemną korzyść w interakcjach z innymi

9 r.ż. - moralność konwencjonalna (stadium III) - dziecko potrafi przyjąć punkt widzenia innego członka grupy społecznej (w której przebywa), słuszne jest czynienie tego czego oczekuje się od osób pełniących w danej grupie określone role

koniec okresu późnego dzieciństwa (12r.ż) - niektóre dzieci osiągają statium IV - moralność rozpatrywana z punku widzenia interesu społecznego, ścisłe przestrzeganie praw i wywiązywanie się z obowiązków, zasady są takie same dla wszystkich a potrzeby jednostki są drugorzędne wobec porządku społecznego. Wg Kohlberga stadium IV człowiek osiąga w okresie dorastania (wraz z kształtowaniem się zdolności do stosowania operacji formalnych)

• tezy Piageta i Kohlberga odnoszą się do intelektualnych możliwości dzieci w zakresie rozumowania moralnego

• praktyczne zachowanie często jest poniżej tego poziomu

• ważne jest rozwijanie u dzieci świadomości istnienia i sensu norm

• należy uczyć dzieci refleksji nad własnym postępowaniem

Kształtowanie się sfery działania. Dziecko jako sprawca działań (4.3)

• w wczesnym wieku szkolnym zaczyna się rozwijać świadomość działania

• życie dziecka koncentruje się wokół trzech aktywności:

1) nauka szkolna

2) codzienne zajęcia domowe

3) zabawa

• podejmowane przez dziecko działania w wczesnym wieku szkolnym mają duże znaczenie:

• są treningiem sprawności i kompetencji dziecka

• uczą dyscypliny w wykonywaniu zadań narzuconych przez siebie lub otoczenie

• są czynnikiem rowoju samooceny

• są źródłem przyjemności, możliwości ekspresji i wypoczynku

• stymulują rozwój sfery zainteresowań i zdolności

• w tym okresie dziecko uczy się zmagać z wymogami zadać oraz samodzielnie stawiać sobie cele i je realizować

• jest to czas treningu wewnątrzsterowności (samomotywacji, samokontroli)

• w tym okresie dziecko nabywa trwałe nawyki związane z pracą i obowiązkowością

• wg Eriksona - to także okres - identyfikacji z przyszłymi rolami zawodowymi

Rozwój kompetencji związanych ze skutecznym działaniem

• rozwój fizyczny (pozwalający na rozwijanie szybkości, dokładność i koordynacja ruchów potrzebna do biegów i skoków, oraz gier zespołowych)

• rozwój małej motoryki

• rozwój funkcji symbolicznej, opanowanie operacji konkretnych - pozwala tworzyć modele działania (wyodrębnianie celów i środków)

• rozwój wyobraźni (pozwala dostroić się dziecku do zmian jakie zachodzą w procesie przekształceń sytuacji)

• rozwój kompetencji komunikacyjnych

Rozwój umiejętności komunikacyjnych

• zdolność do funkcjonowania we wspólnym polu uwagi

• zdolność do aktywności o charakterze dialogu (werbalnego, ruchowego, dźwiękowego, symbolicznego)

• zdolność do: naśladowania, podążania, potwierdzania, (oraz -w różnym zakresie) inicjowania, oponowania, przerywania

• dziecko potrafi się podporządkowywać (uczeń-nauczyciel), dominować (w relacjach rówieśniczych)

• rozwój mowy (komunikacja słowna coraz bardziej złożona) - umożliwia działania zespołowe, gdzie konieczne jest wspólne ustalenie planu, dyskusja, kompromis

Rozumienie reguł

• wzrost zdolności do kierowania się regułami

• chętne angażowanie się w zabawy i gry zespołowe z ściśle określonymi zasadami

• duże zainteresowanie grami o strukturze fabularnej (gry planszowe, komputerowe, tv)

• pełne zrozumienie reguł następuje dopiero w okresie dorastania wraz z wejściem w okres operacji formalnych

Poznawcze i emocjonalne espekty sprawstwa i zaradności

Rozwój samodzielności dzieci szkolnych

• swoboda poznawcza i praktyczna oraz rozwój poznawczy pozwalają na rozpoznanie świata w kategoriach wartości, możliwości i koniczności związanych z działaniem, oraz traktowanie siebie jako sprawcy

• rozwój i ćwiczenie zdolności: analizy, planowania, oceniania

• możliwość praktycznego sprawdzenia trafności swoich osądów (planów, efektów działania)

• wzbogacenie wiedzy o sobie i swojej skuteczności

• poczucie skuteczności i entuzjazm związany z świadomością swojej samodzielności sprawia, że dzieci mają zawyżone poczucie własnych możliwości, nieumiejętnie oceniają ryzyko, niedoceniają trudności, mimo odpowiedniego rozwoju emocjonalnego podejmują decyzje nieracjonalne

Przekonanie o własnej skuteczności

• radość z zasłużonych sukcesów i ich odbiór społeczny są źródłem wysokiej realistycznej samooceny dziecka

• sukces osiągany na drodze wysiłków:

• uczy wytrwałości, odporności na niepowodzenia, radzenia sobie z porażkami, frustracją,

• rozwija poczucie odpowiedzialności za dobre i złe skutki własnych czynów

• pozwala stworzyć optymistyczny obraz rzeczywistości (dającej się zrozumieć, kontrolować, zmieniać)

• buduje obraz siebie jako osoby mogącej osiągnąć zamierzone cele, radzącej sobie z niepowodzeniami

• zmiany w zakresie oceny możliwości zrealizowania marzeń

• dzieci młodsze - bezwarunkowo przekonane o tym, że marzenia się spełnią

• później większa rozwaga w używaniu określenia "możliwe"

• 10 r.ż. realistyczny optymizm "mam duże szanse"

• kryzys w samoocenie na przełomie 11-12 r.ż. - wchodzenie w trudny okres adolescencji, zmiana systemu szkolnego (zwiększające się wymagania)

Zmiany w doświadczeniach społeczych dziecka i ich znaczenie dla rozwoju (4.4)

psychologiczne teorie interakcjonistyczne zakładają że:

1. rozwój jest rezultatem aktywnej interakcji dziecka z otoczeniem, zarówno społecznym, jak i fizycznym

2. środowisko oznacza rzeczywistość (nie obiektywną) spostrzeganą przez dziecko (podlegającą konstrukcji i interpretacji przez odobiste doświadczenia)

3. środowisko wpływa na dziecko w sposób bezpośredni i pośredni, a także jednostak wpływa na środowisko

zgodnie z tymi założeniami dziecko rozwija się poprzez:

1. inicjowanej przez siebie aktywności własnej

2. możliwościom stwarzanym przez otoczenie

3. regulowanemu przez dziecko wpływowi środowiska

Rozwój społecznych relacji z innymi

• wzrost znaczenia i atrakcyjności kontaków z rówieśnikami

• wewnętrzne procesy związane z wypracowywaniem przez dziecko własnych standardów przez szkolne kontakty społeczne:

1) społeczne podporządkowanie się - ocenianie swoich rówieśników kierujac się tym, jak są oni postrzegani przez osoby reprezentujace społeczny autorytet (dyrektor, policjant, strażnik miejski, nauczyciel)

2) społeczna akomodacja - proces uświadamiania sobie, że między ludźmi są różnice oraz uznawanie tego faktu; stopniowa akceptacja różnic w wyglądzie i zachowaniu rówieśników

3) różnicowanie osób będących źródłem autorytetu, porównywanie ich między sobą (np. nauczycieli), a także porównywanie różnych klas autorytetów (np. dziecięcych z rodzicami, z terenu szkoły i z podwórka)

4) stopniowa rezygnacja z egocentrycznych przekonań, na rzecz przyswajania tego co konwencjonalne (kontrola odczuć i spostrzeżeń), tendencja do uzgadniania treści swej świadomości z przewidywanymi oczekiwaniami innych

5) internalizacja wzorców kontroli czynności (stopniowa) - uświadomienie sobie zarówno własnych zachowań oraz ich kontrola stosownie do wymagań i oczekiwań grupy

Rola grupy rówieśniczej w życiu dziecka

Grupa a socjalizacja

• wejście w grupę rówieśniczą jest jednym z zadań rozwojowych oraz potrzebą społeczną dziecka

• dziecko coraz bardziej liczy się z opinią rówieśników (aż do swoistego niewolnictwa w zakresie podporządkowania się ich normom i ocenom)

• rówieśnicy stają się modelami wzorów myślenia, spostrzegania, oceniania i reagowania oraz komunikowania się

• Tillman uważa szkołę za podstawowe miejsce poznawczego i praktycznego treningu ról społecznych

• grupa uczy dziecko podporządkowania się normom jawnym (a później także ukrytym)

• otoczenie społeczne oddziałuje na dziecko przez system kar i nagród oraz mechanizmy wpływu społecznego (naśladownictwo, modelowanie, identyfikację)

Grupa a rozwój umiejętności społecznych

• przez kontakty z rówieśnikami dziecko rozwija wiele kompetencji społecznych:

• lepsze rozumienie sytuacji społecznych

• poszerzanie wiedzy o ludziach i zjawiskach społecznych

• rozwój w zakresie wnioskowania społecznego

• poznawanie i trening nowych zachowań i ról

• przyswajanie norm społecznych dotyczących takich aspektów jak: komunikowanie się, okazywanie przyjaźni, podporządkowanie się czy kierowanie innymi

• w grupie szkolnej dziecko uczy się także odbierać komunikaty nadawane do grupy, czyli postrzegać siebie nie tylko jako odzielny podmiot ale także jako część grupy

• relacje z rówieśnikami przy rozwiązywaniu zadań czy problemów są też stymulatorem rozwoju emocjonalnego, moralnego

• "strefa najbliższego rozwoju" - różnica między aktualnym poziomem rozwoju (możliwość samodzielnego rozwiązania problemu) a możliwością rozwiązania problemu pod kierunkiem dorosłego czy przy udziale rówieśnika

• wspóle zabawy rozwijają także wiele umiejętności, dzieci w zabawie z rówieśnikami uczą się wykonywać to czego same nie były w stanie zrobić

Kontakty z rówieśnikami a rozwój emocjonalno-społeczny

Etapy kształtowania sie dziecięcych przyjaźni

1. wiek przedszkolny - jednokierunkowe asystowanie

dzieci mają swoich ulubionych kolegów, potrafią się zaprzyjaźniać, jednak przyjaźń uzależniona jest od możliwości i woli kolegi do bawienia się w sposób jaki życzy sobie dziecko, przyjaźnie w tym okresie są zazwyczaj krótkotrwałe

2. 6-8 r.ż. - partnerstwo i współdziałanie - dziecko może być członkiem różnych grup, doświadcza poczucia przynależności, potrafi także już opanowywać swoje emocje co ułatwia kontakty społeczne, wybór przyjaciół i zrywanie przyjaźni jest z powodów bardziej zróżnicowanych niż w przedszkolu

3. 9-12 r.ż. - okres nawiązywania bliskich i opartych na stawianiu wymagań więci emocjonalnych z przyjaciółmi tej samej płci, przygotowanie do relacji uczuciowych z osobami płci przeciwnej (w okresie dorastania)

poprzez nawiązywanie przyjaźni dzieci uczą się:

• empatii i altruizmu

• wyrażania gniewu w nieagresywny sposób

• znaczenia pojęć: zobowiązanie, lojalność, solidarność, odpowiedzialność,

• współczucia: cieszenia się z czyiś sukcesów, smucenia z powodu porażek

Znaczenie akceptacji ze strony rówieśników

akceptacja ze strony rówieśników ma ścisły związek z

• odnoszonymi sukcesami (ich eksponowaniem)

• docenianie przez nauczyciela

• aktywne, energiczne, niezbyt wrażliwe

• reaktywny temperament

dzieci nie odnoszące sukcesów, nie wyróżniające się niczym szczególnym mogą mieć problemy z zdobyciem pozycji w klasie oraz nawiązywaniem przyjaźni, to powoduje zaniżone poczucie własnej wartości, pesymistyczne postrzeganie siebie, obawa przed odrzuceniem powoduje zachowania odbierane jako dystansujące, które jeszcze bardziej odpychają rówieśników (i koło się zamyka)

Rozwój osobowości (4.5)

• rozwoj osobowości w późnym dzieciństwie polega przed wszystkim na kształtowaniu się świadomości siebie jako podmiotu własnych działań, proces ten więż się z gromadzeniem doświadczeń związanych z porównywaniem:

• siebie z innymi

• siebie w różnych rolach i perspektywach

• swoich różnych stanów podczas pełnienia określonej roli

• dziecko uczy się stopniowo integrować wiedzę o sobie z różnych punków widzenia: perspektywy sprawcy, obserwatora, uczestnika zdarzenia, wiedząc, że stale jest tą samą osobą

Rozwój mechanizmów regulacyjnych osobowości

• między 7-12 r.ż - następuje szybki postęp mechanizmów regulacyjnych opartych na strukturach poznawczych, zastępują one mechanizmy emocjonalno-popędowe

• rozwój tych mechanizmów (poznawczych) możliwy jest dopiero gdy dziecko osiągnie stadium myślenia operacyjnego (z czym łaczy się zdolność do odróżniania cech przedmiotów, sytuacji i osób do wywoływanych przez nie emocji oraz przyjmowania i uwzględniania różnych punktów widzenia przy fromułowaniu celów)

• rozwój zdolności do panowania nad swoją impulsywnością

• kierowanie się osądem uwzglęniającym wiedzę o świecie oraz wymogi sytuacyjne i moralne

• rozwój uczuciowości wyższej - obejmującej swoim zasięgiem sferę wartości

• dzieci są coraz bardziej świadome swoich stanów emocjonalnych i ich wpływów na zachowanie (doskonalenie się samokontroli)

• zdolność do dostosowania ekspresji do wymogów społecznych

• w 11-12 r.ż - dzieci potrafią ukrywać swoje emocje

• wraz z doskonaleniem się mechanizmów samokontroli, rozwija się uczuciowość związanej z pełnionymi rolami (aspiracje, pasje poznawcze, wzrost znaczenia satysfakcji, zazdrość o sukces, uczucia wywołane rywalizacjią)

• rozwój umiejętności: dostrzegania, rozróżniania i rozumienia coraz większej liczny reakcji emocjonalnych u siebie i u innych

• rozwój obrazu samego siebie (ważny czynnik: porównywanie się z innymi)

Kształtowanie się przekonań i postaw

• w wczesnym wieku szkolnym tworzą się uogólnione przekonania na temat rzeczywistości m.in. dziecięce koncepcje świata społecznego

• dziecięce przekonania tworzą się na podstawie ich doświadczeń, obserwacji a po części są adoptowane z dostępnych dzieciom źródeł

---