12. DRAMAT

1. Definicja.

Dramat - rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone do wystawienia na scenie.

2. Wyróżniki rodzajowe dramatu:

        a) brak narratora,

        b) wyrazista, wartka akcja,

        c) bohaterowie prezentowani poprzez słowa i czyny,

        d) dążność do jedności miejsca i czasu,

  e) zapis w postaci tekstu głównego (dialogi, monologi) i pobocznego, tak zwane didaskalia (wskazówki dla reżysera
i aktorów).

TEKST GŁÓWNY I TEKST POBOCZNY

1. Tekst główny:

• Dialogi i monologi tworzą tekst główny

• W teksie głównym nie ma tego co jest zawarte w narracji epickiej np. wskazanie czasu, miejsca akcji ( wyjątkami są niektóre utwory Szekspira)

• Tekst poboczny (didaskalia)

• Informuje on o wszystkim co jest konieczne do zrozumienia budowy akcji ale nie może wejść w jej skład. Bezpośrednio jest on znany tylko czytelnikowi gdyż reżyser „Tłumaczy” tekst poboczny na zespół środków, właściwy teatrowi

• Jest on zjawiskiem niedawnym (tekst poboczny zaczął się rozwijać w dramacie klasycznym)

• Ma zaprezentować bohatera, ale może to być tylko ogólna charakterystyka

• Często wyraża on także stosunek autora do zdarzeń

• Zarysowuje on także tło na których rozgrywają się wypadki

• Jest on także formą oddziaływania autora na teatr (wskazuje jakie mają być dekoracje)

Dialog - wypowiedź wielopodmiotowa, rozmowa dwóch lub większej liczby osób. Dialog występuje w utworach literackich: w dramacie stanowi podstawową formę wypowiedzi. Służy rozwojowi akcji.

Monolog - wypowiedź jednego podmiotu, będąca całością znaczeniową i formalną, w przeciwieństwie do dialogu, składającego się z wypowiedzi niesamodzielnych.

Monolog spowalnia akcję, może opisywać różne zjawiska (opis osoby, sytuacji, miejsca), pełni funkcję informacyjną (budujemy poprzez monolog wiedzę o świecie przedstawionym). Bohater wygłaszający monolog daje nam informacje
o samym sobie (funkcja charaketryzacyjna).

Monolog właściwy - kiedy bohater zostaje sam na scenie

Monolog na stronie - wypowiedzi tej nie słyszą inni bohaterowie

Chór - komentuje wydarzenia, mógł wyprzedać pewne fakty, informował co będzie dalej (funkcja informacyjna).

3. Kompozycja dramatu:

1. realizowanie zasady trzech jedności: miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu),  czasu (jeden dzień) i akcji (jeden wątek główny);

2. obecność konfliktu dramatycznego - wyjściowego układu zdarzeń, zakładającego walkę o przeciwstawne cele,
   w którą angażują się mniej lub więcej wszyscy bohaterowie;

c) źródło konfliktu dramatycznego - skonstruowanie dwóch kontrastowych bohaterów o sprzecznych dążeniach.

1. Klasycznie przebiegająca akcja w dramacie:

1. ekspozycja:

2. zawiązanie akcji;

3. rozwój akcji;

4. punkt kulminacyjny;

e) rozwiązanie akcji.

5. Rodzaje dramatu: tragedia, komedia, dramat właściwy, opera, operetka, szopka.

GATUNKI DRAMATYCZNE

Tragedia

Utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską, konflikt wybitnej jednostki z siłami wyższymi - losem, fatum.

• Bohater jest uwikłany w konflikt tragiczny, a wszystkie jego działania prowadzą do nieuchronnej klęski, nazywanej katastrofą.

• Bohaterowie to wybitne jednostki, nieprzeciętne osoby.

• Tragedia antyczna realizowała zasadę trzech jedności

• Wysoki styl

Etapy tragedii:

1. Prolog - dialog dwóch osób, zapoznanie widzów z punktem wyjściowym akcji.

2. Parados - pieśń chóru

3. Epejsodion - dialog 2 lub 3 osób, dotyczy bezpośrednio akcji

4. Stasimon - występ chóru wpleciony między epejsodia (Cała tragedia składała się z od 3 do 5 przeplatających się epeisodów i stasimonów)

5. Exodos - podsumowanie, którym chór poprzedza swe wyjście.

Komedia

• Jej powstanie poprzedzał dramat satyrowy, był jej formą zalążkową

• Komedia mogła rozkładać się na szereg epeisodów.

• Elementem wspólnym tragedii i komedii była obecność chóru.

• Tematyka: wątki z mitologii traktowane parodystycznie, połączone z motywami dnia codziennego. Komedie poruszały najistotniejsze sprawy współczesnych (np., treści polityczne).

• Styl: rubaszny, groteskowy

• Akcja budowana zazwyczaj wg schematu w dramacie

• Po licznych zwrotach akcja rozwija się pomyślnie dla bohaterów, wzbudzających sympatię widzów

• Komizm

• Uwydatnia wady bohaterów

Farsa

• Utwór sceniczny o błahym konflikcie

• posługuje się środkami komizmu sytuacyjnego.

• W odróżnieniu od innych typów komedii farsa opiera się na dynamicznej akcji, mającej często charakter swobodnych scen komicznych.

Wodewil

• Gatunek pośredni między komedią a operetką

• lekki muzyczny utwór sceniczny o cechach farsy, ze śpiewami, tańcami i pantomimą

• obok normalnych dialogów występują partie śpiewane

Nowsze gatunki dramatyczne

Commedia dell'arte

• włoska komedia ludowa, popularna w XVI- XVIII w

• szkicowany scenariusz dawał aktorom możliwość swobodnej interpretacji

• dopuszczenie na scenę kobiet

• zerwanie z literackim tekstem na rzecz ustalonych, schematycznych sytuacji scenicznych (ich rozwój i czas trwania zależał od inwencji aktorów)

• stale powracające typy postaci

Komedie rybałtowskie

• anonimowy satyryczny utwór dramatyczny z życia bakałarzy, żołnierzy, służby dworskiej, kościelnej

• Należał do literatury sowizdrzalskiej

• Miał charakter satyryczny, pisany często dosadnym językiem.

Misterium

• Utwór o charakterze religijnym, tematycznie związany z Nowym Testamentem

• Obecność intermediów - scen komicznych o charakterze groteskowo - satyrycznym, wplątanych w misterium w roli przerw (przerywników)

• Widowiska te dały początek przyszłej formie muzycznej - oratorium, a w Polsce ludowym szopkom i jasełkom.

Moralitet

• gatunek dramatyczny, o tematyce religijnej

• ukazywał dzieje jednostkowego bohatera, wybierającego pomiędzy złem a dobrem, potępieniem a zbawieniem.

• Bohater moralitetu pozbawiony był wszelkich cech jednostkowych, narodowych itp. i stanowił uosobienie całej ludzkości

• psychomachia - walka o duszę bohatera (walczyły personifikacje cnót i występków np. Dobro, Zło, Zawiść, Wiara, Pycha itp.)

• Przesłanie miało być uniwersalne, moralitety unikały więc wszelkich konkretów, zarówno w określeniu miejsca akcji, jak i konstrukcji bohatera

Dramat romantyczny

• typ dramatu ukształtowany w okresie romantyzmu w opozycji do poetyki dramatu klasycystycznego

• utwór nie podlegał typowym zasadom poetyki klasycystycznej, jak zasada trzech jedności czy zasada pięciu aktów, sceny monumentalne przeplatały się z kameralnymi i lirycznymi, toteż kwalifikuje się go do gatunku mieszanego

• łączenie uważanych przez klasyków za wykluczające się kategorii estetycznych - patosu i groteski, realizmu
  i fantastyki, komizmu i tragizmu

• Kompozycja dramatu romantycznego była luźna, poszczególne epizody cechowała duża niezależność

• Kompozycja dramatu romantycznego była luźna, poszczególne epizody cechowała duża niezależność

Dramat obyczajowo - psychologiczny

• gatunek literacki ukształtowany w XIX wieku pod wpływem dramatu mieszczańskiego, popularny w okresie dominacji realizmu i naturalizmu,

• utwory eksponowały w treści obyczajowość, psychologizm w kreśleniu postaci

• w warstwie językowej kolokwializmy codziennej rozmowy

• wykorzystał możliwości ekspresji zarówno tragedii, jak i komedii

• dbałość o rozwój akcji, nie naruszał zasad prawdopodobieństwa

• zasada tzw. czwartej ściany; aktorzy zachowywali się tak jakby scena nie była miejscem obserwowanym przez widzów

Comedie larmoyante

• dramat sentymentalny, komedia płaczliwa, łzawa

• tematyka mieszczańska

Formy dramatyczne XX wieku

Dramat naturalistyczny

• utwór dramatyczny, w którym element akcji podlega daleko idącym ograniczeniom, elementem zasadniczym staje się pozornie statyczny przekrój przez określone środowisko

• konflikty najczęściej są przedstawione jako wynik warunków życia danej grupy społecznej

Dramat symboliczny

• główną cechą jest odejście od dosłowności

• świat przedstawiony dramatu nie odzwierciedla konkretnych faktów społecznych

• jego podstawowym budulcem jest symbol i niedopowiedzenie

• często wykorzystywał formę prozy poetyckiej i rozbudowanych, "artystycznych" didaskaliów, a na płaszczyźnie treści - wątków baśniowych i historycznych.

Dramat ekspresjonistyczny

• rezygnuje z prezentacji realiów obyczajowych na rzecz monumentalizacji dramatu

• łączy elementy symboliczne i publicystyczne

• sięga po silne środki wyrazu

Dramat epicki

• odmiana dramatu wywodząca się z dramatu ekspresjonistycznego, której twórcą był Bertolt Brecht

• składa się z szeregu luźno powiązanych scen, które jako całość mają stanowić ilustrację pewnego procesu społecznego

• wyraźnie moralizatorski charakter podkreślały częste zwroty do publiczności

• czasem występuje narrator, który opowiada i komentuje wydarzenia; ocenia to co dzieje się w świecie przedstawionym

Dramat poetycki

• termin obejmujący różnorodne zjawiska w dramacie XX w., który łączy odejście od jego klasycznych zasad.

(wszystko to co nie mieści się w żadnych innych tendencjach charakteryzujących dramaturgię współczesną i jest
w opozycji do dramatu realistycznego)

• swobodna kompozycja, poetyckość języka

• świat przedstawiony w dramacie poetyckim jest nośnikiem metaforycznych i symbolicznych znaczeń.

Dramat groteskowy

• odmiana dramatu charakterystyczna dla teatru absurdu

• miejsce tradycyjnej akcji wypełniają luźne sceny i niespójne, pozornie nic nie znaczące wypowiedzi bohaterów

• posługuje się groteską, parodią.

• występowanie obok siebie scen komicznych i dramatycznych.

---