E 10. Ruchy modernistyczne w islamie w XIX wieku, scharakteryzuj poglądy głównych ideologów.
Ważnym nurtem w ruchu odnowy islamu był panislamizm. Głównym ideologiem był Din al-Afghani, wybitny reformator religijny, przywódca polityczny. Działał on na terenie Indii, Turcji, Afganistanu, Egiptu, Persji, a nawet Rosji, Francji i Anglii. Wszędzie głosił wyższość islamu. Dążył do ideowego przebudzenia świata muzułmańskiego oraz do jego zjednoczenia. Podstawą polityczną całego przedsięwzięcia miało być imperium osmańskie. Al-Afghani był sufitem i sunnitą, nawoływał do pogodzenia z szyizmem. Inspirował swoją działalnością rewolucjonistów politycznych, bronił zarówno lokalnych nacjonalistów, jak i idei panislamizmu (wiedział bowiem, że współczesny mu świat muzułmański znajduje się w stanie rozkładu i społeczność muzułmańska jest zagrożona przez Zachód). Al.-Afghani wędrując po różnych krajach muzułmańskich przyczynił się w rezultacie do rozwoju lokalnych nacjonalizmów: irańskiego, indyjskiego, arabskiego i tureckiego. Przeciwstawiając się Zachodowi, doceniał jednak pozytywnie jego wartości i wzywał do ich naśladowania, jeśli nie są wyraźnie sprzeczne z duchem islamu. Jego działalność polityczna i naukowa wywarła wielki wpływ na islam XIX wieku we wszystkich krajach muzułmańskich - szczególnie w Egipcie, gdzie znalazł wybitnego zwolennika swoich idei „modernistycznych” - Muhammada Abduha (główny inicjator modernizmu religijnego i kulturalnego w Egipcie cieszący się ogromnym autorytetem - jako rektor uniwersytetu muzułmańskiego al-Azhar i jako wielki mufti[21]). Abduh głosił liberalne poglądy polityczne, odrzucając m. in. instytucję kalifatu. Jego uczniami byli: m. in. Karim Amin, Raszid Rida, Abd ar-Razik.
W końcu XIX wieku klimat intelektualny w Egipcie sprzyjał rozwojowi nowych idei religijnych, filozoficznych, politycznych i społecznych. W takim klimacie rozpoczął swoją działalność uczeń al-Afghaniego, szejk Muhammad Abduh. Był modernistą w tym sensie, że zalecał śledzenie i zapoznawanie się z najnowszymi osiągnięciami nauki i myśli nowożytnej, co spowoduje pogłębienie i utrwalenie religii muzułmańskiej. Muhammad Abduh cieszył się olbrzymią popularnością zarówno w Egipcie, jak i poza jego granicami. Wprawdzie w pierwszym okresie swojej działalności napotykał na gwałtowny opór ze strony konserwatywnych ulemów, lecz dzięki olbrzymiej wiedzy, zdolności i umiejętności pozyskiwania sobie ludzi potrafił przełamać ten niechętny stosunek do swoich nauk. Zasługą Muhammada Abduha było przełamanie szeregu skostniałych i sztywnych dogmatów, poglądów i zwyczajów, co otwierało drogę do przyszłych zmian w doktrynie muzułmańskiej. Reformator ten stał się prekursorem zmian w programie nauczania al-Azharu. Zmiany zapoczątkowane przez Muhammada Abduha znalazły swój wyraz w dwóch przeciwstawnych sobie tendencjach. Z jednej strony rozwinęły się one w tzw. modernizm świecki, dążący do oddzielenia kościoła od państwa, a więc i zastąpienia tradycyjnego szariatu nowoczesnym systemem prawnym. Najbardziej konsekwentnym przykładem tego kierunku może być utworzenie republiki tureckiej po obaleniu kalifatu w 1924 roku. Drugi kierunek reprezentowany był głównie przez Muhammada Raszida Ridę (1865—1935), Libańczyka z pochodzenia, który przybył do Egiptu w 1897 r. Po przybyciu do Egiptu Raszid Rida zaproponował Muhammadowi Abduhowi założenie czasopisma „Al--Manar" (Latarnia), w którym głównym tematem był komentarz do Koranu, opracowany w nowoczesny sposób i w nowej interpretacji. Komentowanie Koranu w nowy sposób rozpoczął Muhammad Abduh, a dzieło to kontynuował Raszid Rida. Ten nowy komentarz do Koranu został wydany w dwunastu tomach w wydaniu książkowym.