1. Treść i zakres pojęcia osobowości.

Pojęcie osobowości wprowadzono, by:

• wyjaśnić względną stałość zachowania jednostki w różnych sytuacjach i w czasie

• wyjaśnić różnice w zachowaniach osób w tych samych sytuacjach

• przewidzieć zachowania ludzi

• zmieniać i modyfikować zachowania ludzi (resocjalizacja)

• integrować wiedzę psychologiczną.

Trzy zakresy pojęcia „osobowość”:

• zakres szeroki: osobowość to osoba, organizacja psychofizyczna jednostki, obejmuje właściwości psychiczne i fizyczne (Allport, Guilford, Eysenck, Sheldon, Kretschmer).

• Allport: osobowość to dynamiczna organizacja w obrębie jednostki psychofizycznych systemów, determinująca właściwe tylko dla niej zachowanie

• Guilford: osobowość to dynamiczna organizacja; włącza też cechy psychofizyczne, jak potrzeby, zainteresowania, temperament, cechy morfologiczne.

• Osobowość obejmuje tylko właściwości psychiczne, bez cech morfologicznych i fizycznych.

• Stern wyodrębnia dwa rodzaje dyspozycji osobowych:

• Kierunkowe: co człowiek robi? (określają stosunek człowieka do świata, samego siebie, wartości i ideały, przekonania)

• Sprawnościowe (instrumentalne): jak dobrze to robi? (wiedza, inteligencja, zdolności)

• Guilford: trzy rodzaje cech behawioralnych:

• Motywacyjne - co człowiek chce zrobić, do czego dąży?

• Zdolności - jak dobrze to robi?

• Style - w jaki sposób to robi? (związane z temperamentem)

• Rubinstein:

• Ukierunkowanie osobowości - do czego człowiek dąży?

• Zdolności - co potrafi?

• Własności dynamiczne temperamentu - jaki jest?

• Zakres wąski: do osobowości włącza się tylko zmienne kierunkowe, nie obejmuje temperamentu.

• Kelly: teoria konstruktów osobistych: osobowość jest systemem konstruktów bipolarnych (np. dobry - zły), one umożliwiają poznawanie świata (osobowość sprowadza się do funkcji poznawczych).

• Łukaszewski: osobowość jako organizacja systemów informacji, dotyczących otoczenia, relacji podmiot - otoczenie, własnej osoby, czynności. Zachowanie jest dynamizowane przez rozbieżności informacyjne.

• Reykowski: osobowość to centralny system regulacji, w którym wyróżnia się dwa mechanizmy:

• Emocjonalno - popędowy

• Sieć poznawcza

Funkcją teorii osobowości jest integracja wiedzy psychologicznej, całościowe spojrzenie na człowieka, całościowe jego funkcjonowanie.

Gdy tworzy się teorię osobowości, to jej wartość ocenia się przez to, jak dobrze udziela odpowiedzi na następujące pytania:

• Na ile służy celom, do których została stworzona?

• W jakim stopniu realizuje te cele?

Wg prof. Mądrzyckiego, teorie wąskie nie służą celom, bo np. Reykowski nie włącza do osobowości zdolności, a tylko ich świadomość, a to nie służy celom.

Nie można pominąć zdolności, mają one dużą pozytywną rolę; za ich pomocą można wyjaśnić wiele zachowań.

Czynniki kierunkowe i zdolności są ze sobą ściśle związane - uświadomienie sobie swoich możliwości powoduje wzrost motywacji.

Przy wąskim rozumieniu osobowości teoria przestaje pełnić funkcję integracyjną, nie integruje wiedzy psychologicznej, nie wyjaśnia zachowania człowieka, nie spełnia więc celu.

2. Sytuacjonizm i jego ocena.

Na zachowanie człowieka wpływa sytuacja. Reprezentuje skrajny behawioryzm: R = f (S) oraz socjologów, którzy uznają tylko wpływ społeczeństwa i środowiska. Zachowanie człowieka zmienia się wraz ze zmianą sytuacji. Wszyscy ludzie jednakowo reagują na zmianę sytuacji, a jeśli są różnice, to wynikają one z niedokładności pomiaru i uprzednich doświadczeń. Główną metodę badań stanowi eksperyment.

Eksperymenty:

• Asch: badanie wpływu presji społecznej na długość odcinków - 36% o.b. uległo presji innych, wygłaszało sąd większości, niezgodny z rzeczywistością, ale nie wszyscy ulegali

• Zimbardo & Co.: więźniowie i strażnicy - o.b. zbyt zaangażowały się w swe role, trzeba było przerwać badanie, wniosek - pełniona rola determinuje zachowanie. Dodatkowym czynnikiem w tym eksperymencie była skłonność do agresji, czyli czynnik osobowościowy. Zatem role wpływają na zachowanie człowieka, ale różni ludzie, w zależności od osobowości, zachowują się różnie.

Zatem schemat S - R zastąpiono schematem S - O - R, z którego wynika, że nie tylko sytuacja, ale także osobowość wpływają na zachowanie. Sytuacjoniści nie zwracają uwagi na stałe właściwości i zmienne osobowe. Teoria ta w wielu przypadkach zawodzi, np. gdy zajmujemy się zachowaniem twórczym. Nie wyjaśnia też względnej stałości zachowania się ludzi.

Zarzuty:

• Koncepcje te nie wyjaśniają, dlaczego różni ludzie zachowują się różnie w tej samej sytuacji

• Za pomocą tej teorii nie można wyjaśnić zachowań innowacyjnych i twórczych

• Nie wyjaśnia względnej stałości ludzkich zachowań.

3. Teorie cech osobowości i ich ocena.

Wspólnych mianownikiem teorii (koncepcji) cech osobowości jest rozumienie tego konstruktu jako zespołu cech, pod względem których jednostki różnią się między sobą. Podwaliny tak rozumianej psychologii stworzył Allport.

Pogląd, że jednostkę opisu osobowości stanowi cecha, znalazł swój wyraz w dwóch podstawowych nurtach badawczych - psychometrycznym i leksykalnym. Wspólnym mianownikiem obu nurtów jest to, że podstawową jednostką opisu jest czynnik, to znaczy cecha wyodrębniona na podstawie analizy czynnikowej.. Psychometrycznie zorientowani badacze różnią się liczbą wyodrębnionych czynników osobowości.. Cattell badając osobowość na podstawie danych obserwacyjnych, testowych i kwestionariuszowych - opisał jej strukturę za pomocą 16 czynników; Eysenck sprowadził jej strukturę do 3 czynników; pod wpływem badań leksykalnych Costa i McCrae -opracowali pięcioczynnikową koncepcję osobowości.

Teorie osobowości oparte na koncepcji cechy wielokrotnie poddawane były krytyce. Z jednej strony podkreśla się, że odwoływanie się do pojęcia cechy nie wyjaśnia zachowania ludzkiego, z drugiej strony liczba i jakość wyodrębnionych czynników są bardzo arbitralne. Na procedurze wyodrębniania czynników osobowości ciążą wszystkie braki i słabości jakimi obarczone są same techniki analizy czynnikowej; w tym głównie fakt, że wynik analizy zależy w dużym stopniu od danych wyjściowych. Dobór tych danych jest w badaniach nad osobowością bardzo subiektywny. Czynnikowe teorie osobowości oparte na procedurach korelacyjnych, mają status teorii opisowych.

4. Interakcjonizm i jego ocena.

Teoria ta mówi, że na zachowanie człowieka wpływa wzajemne współdziałanie sytuacji i osobowości.

S O

R

Bierze za wzór interakcje międzyludzkie. Na obecne zachowanie człowieka wpływa jego poprzednie zachowanie oraz zachowanie innych.

Interakcja mechaniczna: osobowość i sytuacja determinują zachowanie - nasze zachowanie jest wynikiem interakcji osoby i sytuacji.

Interakcja dynamiczna: interakcje obustronne - zachowanie zwrotnie wpływa na osobę i sytuację:

• interakcja w znaczeniu funkcjonalnym: potrzebna do wyjaśnienia funkcjonowania człowieka, np. w sytuacji stresu.

• Interakcja w znaczeniu genetycznym: chodzi o interakcję czynników biologicznych i środowiskowych, co daje określone zachowania i cechy.

• Interakcja w znaczeniu statystycznym: w metodologii

Zarzuty:

• Teoria ta nie znajduje potwierdzenia w badaniach.

5. Czynnikowa teoria osobowości R.B. Cattella i jej ocena.

Jednym z pionierów badań nad osobowością opartych na analizie czynnikowej był amerykański psycholog Raymond Cattell. Traktuje on osobowość jako konstrukt psychologiczny, który pozwala przewidzieć jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji. Cattell za najważniejszy cel badań nad osobowością uznał ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachowują się w różnego rodzaju sytuacjach. Wyraża to następujący wzór:

R=f (S*P),

Gdzie R, to nasilenie i treść reakcji czy zachowań, które są funkcją (f) działających bodźców i sytuacji (S) oraz osobowości danej jednostki (P).

Według Cattella, cechy stanowią strukturę psychiczną osobowości. Wnioskujemy o nich na podstawie obserwacji zachowania; a ponadto wyjaśniają one międzysytuacyjną i międzyczasową spójność tego zachowania. To co obserwowalne na zewnątrz, to tak zwane cechy powierzchowne. Onich wnioskujemy bezpośrednio na podstawie obserwowalnego zachowania. Cechy powierzchowne reprezentują zewnętrzne zmienne, które mogą wykazywać zbieżną lub rozbieżną charakterystykę i nie muszą mieć wspólnej przyczyny. W odróżnieniu od nich cechy źródłowe reprezentują podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość. Mają one wspólną przyczynę współdeterminującą związki między zachowaniami, co wyraża się w spójnej zmienności tych zachowań. O ile cechy powierzchowne można zidentyfikować na podstawie bezpośredniej obserwacji bądź retrospekcji, tak do cech źródłowych dochodzimy [posługując się analizą czynnikową. Cechy źródłowe, rozumiane jako te, które pozwalają wyjaśnić ludzkie zachowanie stały się głównym przedmiotem badań Cattella.

Wśród cech zarówno powierzchniowych jak i źródłowych wyodrębnił trzy podstawowe, główne kategorie, które należą do najbardziej stałych elementów osobowości:

Cechy zdolnościowe (poznawcze) - dotyczące tego, jak osoba radzi sobie z rozwiązywania zadań, czyli wiążą się z efektywnością, z jaką jednostka osiąga ów cel.

Cechy temperamentalne - charakteryzują ogólny styl oraz tempo, w jakim jednostka wykonuje dane zadanie, czyli wiążą się z konstytucjonalnymi aspektami reakcji : szybkość, energia, wrażliwość emocjonalna.

Cechy dynamiczne -opisujące motywacyjny aspekt zachowań jednostki, a także rodzaje celów istotnych dla danej osoby (dlaczego i w jaki sposób jednostka jest pobudzana do czynienia tego, co czyni). Wśród cech dynamicznych wyróżnia się trzy kategorie :

Ergi - wrodzone psychofizyczne tendencje, mające składnik percepcyjny, afektywny oraz dążeniowy. Wśród ergów wyróżnić należy: bezpieczeństwo, ciekawość, seks, głód.

Sentymenty - kształtują się pod wpływem oddziaływań środowiskowych a także własnych doświadczeń jednostki .Sentymenty są zwykle zorganizowane wokół ważnych obiektów kulturowych takich jak instytucje społeczne czy też osoby. -wobec których jednostka je posiadająca zwraca uwagę na określone obiekty lub też klasy obiektów, reaguje na nie, a także wyraża wobec nich określone emocje. Wśród sentymentów wymienić można: religię, sport, karierę. Sentymenty są więc podobne do ergów, z tą jednak różnicą że stanowią wynik oddziaływań czynników społeczno - kulturowych, czyli związanych z doświadczeniem jednostki, a nie determinantów konstytucjonalnych.

Postawy - są jawnym obserwowalnym przejawem zachowania, na podstawie którego wnioskujemy zarówno o ergach jak i sentymentach.. Postawa danej jednostki w określonej sytuacji jest zainteresowaniem o pewnej sile, kierunku działania oraz skierowana jest na pewien obiekt . Można zatem mówić o trzech jej elementach. [J.Strelau 2000]

CECHY

POWIERZCHNIOWE ŹRÓDŁOWE

Dynamiczne Zdolnościowe Temperamenatalne

Postawy ergi sentymenty

Dane L Dane Q Dane T

Rys. 1 Przedstawia omówiony powyżej podział cech w ujęciu Cattella

Ergi, sentymenty i postawy tworzą dynamiczną sieć z hierarchiczną strukturą służebności wobec siebie. Postawy pełnią funkcję służebną wobec sentymentów i pośrednio (poprzez sentymenty)wobec ergów. Sentymenty z kolei są służebne wobec ergów. Zdarza się , że postawa jest służebna wobec większej liczby sentymentów, podobnie jak sentyment może być służebny wobec większej liczby ergów, a ten sam sentyment wobec różnych postaw. W sieci dynamicznej ergi posiadają status podstawowych sił napędowych osobowości.

Cattell uznał za istotne roztrzygnięcie kwestii dotyczącej sposobu dochodzenia do cech źródłowych stanowiących podstawę struktury osobowości. Założył, że osobowość człowieka może być opisana za pomocą przymiotników. Przymiotnik w języku naturalnym odpowiada określonemu zachowaniu bądź jakiejś właściwości człowieka. Tak jak subtelnie różnice pomiędzy ludźmi odzwierciedla język, tak subtelnie powinna odzwierciedlać to każda dobra teoria osobowości. Wyodrębnił określoną klasę zachowań (według niego wyczerpujący zbiór), przypisując im odpowiednie określenia przymiotnikowe, a następnie po usunięciu synonimów z tego zbioru wyodrębnił 171 cech. Uwzględniając zachodzące pomiędzy nimi korelacje, ograniczył listę do 36 cech. Po analizie leksykalnej (słownikowej) doszedł do wniosku, iż opisują one trzy kategorie zmiennych (trzy podstawowe źródła na podstawie których można wnioskować o osobowości jednostki):

Dane (zmienne) L - rejestrowanie częstości określonych zachowań, bądź na ich szacowaniu w różnych sytuacjach np. zachowanie w czasie lekcji, interakcja z rówieśnikami (oparte są wyłącznie na źródłach zewnętrznych).

Dane (zmienne) Q - zawierają informacje o zachowaniu i o psychice jednostki, otrzymane drogą samoopisu (źródła wewnętrzne), stanowiące niejako uzupełnienie danych L.

Dane (zmienne) T - są najbardziej zobiektywizowane, a polegają na stworzeniu specjalnych sytuacji prowokujących do zachowań, na których podstawie wnioskować można o osobowości jednostki ( jednostka nie uświadamia sobie związku pomiędzy rejestrowanym podczas badania zachowaniem, a mierzoną cechą osobowości.

Cattell uważał, że osobowość jest tym, co decyduje o powtarzalności zachowań w tej samej sytuacji bodźcowej. Jeśli człowiek powtarza określony schemat reagowania w określonej sytuacji, to znaczy, że to, co jest odpowiedzialne za tę powtarzalność, to właśnie osobowość.

Ocena teorii Cattella:

Czynnikowa teoria Cattella należy do najbardziej kompleksowych i rozbudowanych koncepcji w tym obszarze badań. Jej charakterystyczną cechą jest daleko posunięta formalizacja oraz zastosowanie skomplikowanego aparatu matematycznego, wykorzystywanego w celu formułowania hipotez, jak i do weryfikacji. Jego koncepcje, wzbogacone teoretycznie i empirycznie przez wielu kolejnych badaczy, miały istotny wpływ na dalszy rozwój czynnikowych teorii osobowości, oraz przyczyniła się do powstania - ostatnio bardzo popularnego - poglądu, według którego osobowość można opisać za pomocą 5 podstawowych czynników. Cattell należy do czołowych badaczy osobowości. Dążył on konsekwentnie do opisu całej osobowości, penetrując jej strukturę oraz wzajemne powiązania między poszczególnymi jej wymiarami.

KRYTYKA:

Zarzuca mu się, że liczba wyodrębnionych przez niego czynników jest zdecydowanie za duża, większość z nich bowiem koreluje ze sobą, co przemawia za ich redukcją

6. Dymensjonalna teoria osobowości H.J. Eysencka i jej ocena.

Koncepcja osobowości w ujęciu Eysencka stanowi model trzech czynników nazywanych niekiedy superczynnikami. Jego poglądy wywodzą się z kilku źródeł. Jedną z aspiracji były prace Carla Gustawa Junga, twórcy tzw. psychologii analitycznej. Jung dokonał fundamentalnego w psychologii rozróżnienia na typ ekstrawertyka i introwertyka, która to terminologia została wykorzystana również przez Eysencka. Inną inspiracją była metoda statystyczna zwana analizą czynnikową. Kolejne źródło prac było związane z nowatorskimi badaniami Iwana Pawłowa nad warunkowaniem. Owo odkrycie stanowiło wyjaśnienia różnic między ludźmi, które Eysenck proponował w swoich pracach.. Nie bez znaczenia w formowaniu się poglądów odegrała bogata praktyka kliniczna w Instytucie Psychiatrycznym w Londynie. Tak więc trójczynnikowy model osobowości ludzkiej jest efektem połączenia zainteresowań teoretycznych z praktyką.

Przed prezentacją koncepcji należałoby wyjaśnić, jak Eysenck rozumie pojęcie cechy, które jest kluczowym terminem dla tego ujęcia osobowości. Cechę - [wymiar] - można określić jako dyspozycję człowieka, która odpowiedzialna jest za współwystępowanie poszczególnych zachowań. Cechy te mają organizację hierarchiczną. Najwyżej umieszczone są te najogólniejsze, zwane typami.

Koncepcja Eysencka nazywana jest trójczynnikową, gdyż właśnie trzy cechy pretendują do miana ogólnych i zawierających w sobie inne. Zdaniem Eysencka osobowość - jest to względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia [Siek]

Koncepcja Eysencka nazywana jest trójczynnikową, gdyż właśnie trzy cechy pretendują do miana ogólnych i zawierających w sobie inne. Należą do nich:

• Ekstrawersja / introwersja

• Neurotyzm

• Psychotyzm

1. Pierwszy z wymiarów to ekstrawersja / introwersja. Obydwa określenia odnoszą się do krańców skali, na jakiej można opisywać każdego człowieka w odniesieniu do jego kontaktów społecznych. Tak więc ludzie nie są albo ekstrawertykami, albo introwertykami - jak w klasycznych typologiach - lecz charakteryzują się większym lub mniejszym natężeniem danej cechy. Badania przeprowadzone przez Eysencka przyniosły bardzo rozległą wiedzę na temat funkcjonowania ludzi różniących się natężeniem ekstrawersji. Ekstrawertycy lubią częste kontakty z innymi, są towarzyscy, rozmowni, aktywni, potrzebują podniet z zewnątrz, lubią zmiany, uważani są za jednostki impulsywne. Z kolei introwertycy unikają towarzystwa, są raczej skierowani na swój wewnętrzny świat i niechętnie nawiązują nowe kontakty. Ekstrawertycy wykorzystują kryteria obiektywne w ocenie innych, natomiast introwertycy preferują kryteria subiektywne. Ekstrawertycy odznaczają się mniejszą samokontrolą, w porównaniu z introwertykami, którzy uczucia swe poddają bardzo dokładnej kontroli. Ekstrawertywni uczniowie szkole radzą sobie trochę gorzej niż introwertywni, szczególnie z trudniejszymi przedmiotami. Wyjątek stanowi początek edukacji, kiedy to ekstrawertycy ze względu na swoją odwagę są wyżej cenieni przez nauczycieli. Ekstrawertycy zdecydowanie preferują zawody związane z częstymi kontaktami społecznymi i wykonują je lepiej niż introwertycy, którzy preferują środowisko uboższe w relacje społeczne.

2. Drugą z podstawowych cech osobowości w ujęciu Eysencka jest neurotyzm zwany niestabilnością emocjonalną. Osoby neurotyczne są nieśmiałe, mają trudności z podejmowaniem decyzji, silnie przeżywają krytykę ze strony innych oraz wszelkie porażki. Ludzie o wysokim poziomie tej cechy mają skłonność do zamartwiania się, nie wierzą w swoje możliwości, mają niskie mniemanie o sobie. Niestabilność emocjonalna może się wiązać z bezsennością, oraz dolegliwości somatyczne. Neurotyzm przejawia się przede wszystkim w sferze emocjonalnej człowieka, wpływając na jakość relacji z innymi ludźmi oraz subiektywne poczucie szczęścia.

Zarówno neurotyzm jak i ekstrawersja / introwersja stanowiły początkowo podstawę koncepcji Eysencka. Podkreślał, iż zalążki ekstrawersji i neurotyczności można znaleźć już w typologii temperamentu Hipokratesa i Galena. Za Wundtem nadał im status wymiaru, przez co podkreślał, że między normą, a patologią istnieje ciągłość Oba wymiary są niezależne, ortogonalne czyli nie skorelowane. Oznacza to, iż można być stabilnym (niestabilnym) emocjonalnie ekstrawertykiem i introwertykiem.

3. Trzeci wymiar - psychotyzm - został wprowadzony na trwałe do struktury osobowości dopiero w 1952 roku. Sama nazwa sugeruje powiązania z problematyką psychoz, a więc chorób psychicznych.. Hans Eysenck sprzeciwiając się opiniom wielu psychologów i psychiatrów twierdził, że choroby psychiczne nie stanowią odrębnych jednostek, a można je umieścić na kontinuum jednej cechy - psychotyzmu. Psychotyzm „rozciąga” się od normalności do psychoz. Ma -podobnie jak introwersja / ekstrawersja i neurotyzm - rozkład normalny, co oznacza, iż najwięcej osób charakteryzuje się przeciętnym nasileniem cechy, a zbliżaniu się do krańców wymiaru towarzyszy spadek liczby osób. Nie oznacza to, że poszczególne choroby psychiczne nie posiadają swojej specyfiki, jednakże łączy je ze sobą tyle wspólnego, że można dokonać ich opisu z punktu widzenia natężenia jednej cechy, czyli istnienie ogólnej cechy psychotyzmu. np. poszczególne objawy przypisywane danym jednostkom chorobowym w psychiatrii nie są specyficzne 52 tylko dla tych chorób, ale można je traktować jako charakterystyczne także dla innych (różne choroby psychiczne mają wspólną podstawę). Według Hansa Eysencka wymiar psychotyzmu oprócz omówionego jednego krańca dotyczącego chorób psychicznych, obejmuje także swoim zasięgiem lżejsze zaburzenia oraz tak zwaną normalność psychologiczną. Z badań przeprowadzonych przez Eysencka wynika, że zarówno osoby normalne jak i cierpiące na zaburzenia psychiczne charakteryzują się podobną strukturą cech, co nie znaczy, że podobnym nasileniem. W zależności od natężenia wymiaru psychotyzmu można scharakteryzować osób za pomocą podwymiarów (punktów skali). Zaczynając od najmniejszego do największego nasilenia są to: altruizm, uspołecznienie, empatyczność, konwencjonalność, konformizm, przeciętność, zachowania przestępcze, wrogość, agresywność, psychopatia, depresja, zaburzenia emocjonalne, schizofrenia. Podsumowując - cecha psychotyzmu w ujęciu Eysencka zawiera obok wysoce pożądanych społecznie zachowań także zaburzenia psychiczne.

Opisując osobowość człowieka bardzo często wśród psychologów powstają pytania dotyczące jej źródeł; jaką rolę przypisuje się środowisku?, a jaką czynnikom biologicznym?. W swojej koncepcji Hans Eysenck większą rolę przypisuje czynnikom biologicznym, nie neguje jednakże wpływów środowiskowych. Zakłada, że u podłoża ekstrawersji / introwersji leżą różnice w neurofizjologicznym funkcjonowaniu człowieka. Na wymiarze równowagi procesów pobudzenia i hamowania korowego, introwertycy lokują się na biegunie pobudzenia, ekstrawertycy zaś na biegunie hamowania. Pozycja jednostki na wymiarze ekstrawersji / introwersji uwarunkowana jest różnicami indywidualnymi w poziomie aktywności pętli korowo - siatkowatej wyznaczającej poziom aktywacji. „Poziom aktywności introwertyków przewyższa poziom aktywności ekstrawertyków, toteż introwertycy w porównaniu z ekstrawertykami mają chronicznie wyższy poziom pobudzenia korowego”, to jest wyższy poziom aktywacji. Introwertycy szybciej w porównaniu z ekstrawertykami przyswajają zakazy społeczne, co wiąże się ogólnie z większą wrażliwością. Także kolejny wymiar, jakim jest neurotyzm jest zdaniem Eysencka związany z funkcjonowaniem układu nerwowego. Eysenck doszedł do wniosku, że fizjologicznego podłoża różnic indywidualnych w zakresie neurotyczności szukać należy w różnicach w poziomie reaktywności współczulnego układu nerwowego. Przewaga układu sympatycznego (współczulnego) nad parasympatycznym leży u podstaw takich emocji jak pobudliwość, lęk czy napięcie. Poziom reaktywności współczulnego układu nerwowego jest wyższy u osób reprezentujących biegun neurotyczności (szybciej reagują na stres, sytuacje trudne; po zniknięciu czynnika zagrażającego ich emocje opadają wolniej) w porównaniu z jednostkami zrównoważonymi emocjonalnie. Stosunkowo najmniej można powiedzieć o biologicznych uwarunkowaniach psychotyzmu. Biorąc pod uwagę rozważania na temat chorób psychicznych, także ten wymiar posiada komponent biologiczny. Zdaniem Eysencka czynniki biologiczne odpowiedzialne są aż w dwóch trzecich za zróżnicowanie zachowań ludzi związanych z ich cechami.

Ocena modelu:

Od wielu lat teoria osobowości Eysencka zaliczana jest do teorii temperamentu, cieszy się wśród badaczy dużą popularnością.Prowadzone przez okres 50 lat badania znacznie ją wzbogaciły, nadając jej status wykraczający poza czysty opis.Teoria 3 superczynników spotkała się także z ostrą krytyką. Jeffrey Gray podważył „pierwotność” wymiarów ekstrawersji i neurotyczności. Jego zdaniem oba te wymiary są wtórne w stosunku do dwóch podstawowych wymiarów zidentyfikowanych przez Graya jako lęk i impulsywność. Z kolei postulat dotyczący podatności na warunkowanie nie wyjaśnia według Graya wiele zachowań społecznych, wiązanych przez Eysencka z różnicami indywidualnymi w szybkości procesu warunkowania. Warunkowanie zachodzi szybciej i łatwiej u introwertyków, ale tylko wtedy, gdy bodźcem bezwarunkowym jest kara. Natomiast, gdy bodźcem bezwarunkowym jest nagroda, proces warunkowania zachodzi szybciej i łatwiej u ekstrawertyków. Coraz więcej danych wskazuje na odmienność wzorców zmian okołodobowych w poziomie aktywacji u introwertyków i ekstrawertyków. Introwertycy są bardziej pobudzeni rani, ekstrawertycy zaś wieczorem. Ten brak stałości poziomu aktywacji każe podać w wątpliwość twierdzenie Eysencka, że ekstrawertycy i introwertycy wykazują typowy dla siebie, różny chroniczny poziom aktywacji Największe wątpliwości budzi wymiar psychotyczności, i to z wielu powodów. Z szeregu badań, w których stosowano kwestionariusz wynika, że rozkład psychotyczności odbiega od rozkładu normalnego - jest prawoskośny. Badania prowadzone w ramach pięcioczynnikowego modelu osobowości nasuwają przypuszczenie, że psychotyczność nie jest odrębnym czynnikiem, lecz raczej wypadkową ujemnych biegunów ugodowości i sumienności.

7. Model Big - Five i jego ocena.

W dużym stopniu pod wpływem wyników badań przeprowadzonych w ramach PMO przez Goldberga, a także przez jego poprzedników skoncentrowanych na podejściu leksykalnym, narodził się pomysł pomiaru pięciu czynników nie na podstawie opisu opartego na pojedynczych słowach (przymiotnikach), lecz na zdaniach, które między innymi ujmują kontekst zachowania się jednostki. Opis oparty na zdaniach jest domeną kwestionariuszy, toteż strukturę osobowości zaproponowaną w ramach leksykalnego PMO zaczęto weryfikować, konstruując specjalnie do tego celu przeznaczone kwestionariusze, bądź też wykorzystując już istniejące. Dwaj amerykańscy badacze - Paul Costa i Robert McCrae prowadząc w latach 70-tych badania za pomocą 16-sto czynnikowego kwestionariusza badania osobowości Cattella, zredukowali liczbę czynników do 3, to jest do eysenowskiej neurotyczności, ekstrawersji, oraz do wyobraźni nazwanej później otwartością na doświadczenie. W ten sposób powstał trójczynnikowy model osobowości znany jako NEO. Pod wpływem badań leksykalnych nad PMO, rozszerzyli oni swój model osobowości o dwa kolejne czynniki: ugodowośc i sumienność [ przejęli za leksykalnymi badaczami osobowości]. W 1989 roku opracowali skróconą wersję narzędzia diagnostycznego, znanego jako kwestionariusz NEO-FFI

Dwubiegunowa charakterystyka czynników NEOAC:

• Neurotyczność (N):

Jest wymiarem charakteryzujący przystosowanie emocjonalne/ emocjonalne niezrównoważenie (emocjonalność w zakresie negatywnych emocji). W zakresie neurotyczności wymienia się podwymiary: lęk - jako tendencja do reagowania napięciem i strachem, agresywną wrogość - jako tendencję do reagowania gniewem i irytacją, depresję - jako tendencję do wyświadczania poczucia winy, smutku, bezradności, samotności, impulsywność - jako niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów, nadwrażliwość (podatność na stres-niezdolność do zmagania się ze stresem, tendencja do reagowania poczuciem bezradności i paniką w sytuacjach trudnych), nieśmiałość (lęk społeczny - niskie poczucie wartości, poczucie wstydu i zmieszania w obecności innych osób). [B. Zawadzki, P. Szczepaniak, J. Strelau]

Człowiek o małej stabilności emocjonalnej (neurotyzm) charakteryzuje się nerwowością, brakiem pewności siebie, małą odpornością na stres. Natomiast osoby stabilne emocjonalnie są bardziej odporne na stres i sytuacje trudne, pewne siebie, zrelaksowane.

• Ekstrawersja (E):

Jest wymiarem charakteryzującym jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Podwymiarami ekstrawersji są: towarzyskość - rozumiana jako zakres i ilość utrzymywanych kontaktów z innymi ludźmi; serdeczność - zdolność do utrzymywania bliskich związków z innymi ludźmi, przyjacielskość; asertywność - tendencje dominatywne i przywódcze; aktywność - tempo, wigor, energia; poszukiwanie doznań - poszukiwanie podniet i stymulacji np. ryzyka oraz emocjonalność w zakresie doznawania pozytywnych emocji - jako tendencja do reagowania pozytywnymi emocjami np. radością, poczuciem szczęścia. [B. Zawadzki, P. Szczepaniak, J. Strelau]

Osoby o wysokim natężeniu ekstrawersji są opisywane jako: towarzyskie, rozmowne, aktywne, zorientowane na ludzi. Z kolei na drugim krańcu znajdują się osoby introwertywne to znaczy ciche, skromne, trzymające się na uboczu.

• Otwartość na doświadczenie (OTW):

Otwartość na doświadczenie jest wymiarem opisującym tendencję jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, tolerancję na nowość i ciekawość poznawczą. Jako podwymiary obejmuje: wyobraźnię - fantazja oraz żywa i twórcza wyobraźnia; estetykę - przejawiającą się jako wrażliwość estetyczną, zainteresowanie sztuką; uczucia - rozumianą jako otwartość na stany emocjonalne innych ludzi; działania - czyli aktywne poszukiwanie nowych bodźców; idee - intelektualna ciekawość, zainteresowania filozoficzne; oraz wartości - rozumiane jako gotowość do analizy wartości społecznych, politycznych, religijnych, odwrotność dogmatyzmu. Ludzie otwarci na doświadczenia są inteligentni, pomysłowi, ciekawi nowych rzeczy i mają szerokie zainteresowania. W przeciwieństwie do nich jednostki zamknięte na doświadczenia są bardziej konserwatywni w swoich poglądach, mniej twórczy i pomysłowi. [B. Zawadzki, P. Szczepaniak, J. Strelau]

• Ugodowość (UGD lub A):

Ugodowość jest wymiarem opisującym pozytywne / negatywne nastawienie wobec innych ludzi, interpersonalną orientację przejawiającą się w litości / antagonizmie, doświadczanych w uczuciach, myślach i działaniu. Podwymiarami ugodowości są: zaufanie; prostolinijność; altruizm; skromność; ustępliwość; oraz skłonność do rozczulania się. Ugodowość przejawia się na poziomach: emocjonalnym - jako wrażliwość / obojętność na sprawy innych ludzi; poznawczym - jako zaufanie /brak zaufania do innych; oraz na poziomie behawioralnym - jako nastawienie kooperacyjne  / rywalizacyjne.

Wysokie natężenie ugodowości wiąże się z pogodnym usposobieniem, tendencją do wybaczania, chęcią niesienia pomocy innym. Niskie natężenie tej cechy charakteryzuje jednostki cyniczne, złośliwe, bezwzględne. [B. Zawadzki, P. Szczepaniak, J. Strelau]

• Sumienność (SUM lub C):

Sumienność jest wymiarem, który charakteryzuje stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel; inaczej mówiąc opisuje stosunek człowieka do pracy, podejście do wykonywanych zadań. Do podwymiarów sumienności zalicza się: kompetencję; skłonność do utrzymywania porządku; obowiązkowość; dążenie do osiągnięć; samodyscyplinę oraz rozwagę. [B. Zawadzki, P. Szczepaniak, J. Strelau]. Jednostki o dużej sumienności określa się jako zdyscyplinowane, ambitne, odpowiedzialne. Na przeciwnym biegunie znajdują się osoby leniwe, o słabej woli, niezdyscyplinowane.

Z samego znaczenia pojęcia cechy wynika, że ludzie nie dzielą się na ugodowych i nieugodowych, sumiennych i niesumiennych, neurotycznych i nieneurotycznych i tak dalej, ale że każda jednostka charakteryzuje się pewnym natężeniem każdej z pięciu właściwości. Wszystkie cechy są od siebie niezależne, co oznacza, iż dana osoba może być „typowym” ekstrawertykiem, a zarazem mała stabilna emocjonalnie, lub też ktoś inny może wykazywać cechy typowe dla introwertyka i być zarazem mało stabilnym w sferze emocjonalnej.

Bez względu jednak na historię koncepcji oraz jej korzenie, najistotniejsze wydaje się jej znaczenie dla współczesnej psychologii osobowości. Niemal w każdej dziedzinie psychologii stosowanej podstawowym zadaniem psychologa jest określenie osobowości ludzi.

Kryteria charakteryzujące czynniki osobowości:

Paul T. Costa i Robert McCrae przedstawili argumenty świadczące o traktowaniu czynników NEOAC jako podstawowych wymiarów osobowości - to znaczy spełniających kryteria (cztery) wymagane od cech, aby nadano im znaczenie podstawowych wymiarów osobowości:

1. Realność danego wymiaru osobowości - oznacza możliwość diagnozy danej cechy nie tylko poprzez samoopis, ale także poprzez szacowanie cech. Czynniki te wykazują dużą stałość, stwierdzono ich znaczenie w procesie adaptacji jednostki do środowiska. Sumienność jest traktowana jako predyktor powodzenia zawodowego / akademickiego, jakości wykonywanej pracy; otwartość jest ważnym predyktorem zainteresowań zawodowych. Ugodowość i sumienność są - obok ekstrawersji i neurotyczności - pozwalają przewidywać satysfakcję życiową oraz stan zdrowia, zwłaszcza ryzyko choroby wieńcowej ( czynnik A)

2. Niezmienniczość danego wymiaru osobowości - oznacza możliwość wyodrębnienia danego wymiaru osobowości zarówno w badaniach leksykograficznych, a także świadczące o jego obecności w innych modelach osobowości. Zdaniem Costy i McCrae NEOAC spełnia to kryterium, gdyż są one wyodrębnialne zarówno w analizie psychologicznej struktury języka (naturalne opisy osobowości), jak i w analizach modeli psychologicznych.

3. Biologiczność danego wymiaru osobowości - to, że podstawowe wymiary osobowości są w pewnym stopniu uwarunkowane biologicznie oznacza, że powinny one mieć charakter ponadkulturowy. Czynniki NEOAC charakteryzuje dość wysoki stopień odziedziczalności wahający się w granicach 30-40 (Loehlin,1992). Także badania niemieckie i polskie prowadzone na bliźniętach wykazują, że czynnik genetyczny wyjaśnia około 40 wariancji mierzonych cech - dotyczy to zarówno pomiaru opartego na samoopisie jak i na szacowaniu. Najwyższe współczynniki odziedziczalności uzyskano dla neurotyczności, ekstrawersji, oraz otwartości na doświadczenie. Czynniki NEOAC są konstruktami psychologicznymi, a nie biologicznymi, zatem nie sposób znaleźć dla tych czynników odpowiedników w neuronach i neuroprzekaźnikach ludzkiego mózgu.

4. Uniwersalność danego wymiaru osobowości - oznacza możliwość wyodrębnienia danego czynnika niezależnie od badanej kultury, płci, wieku a także rasy respondentów. [B. Zawadzki, P. Szczepaniak, J. Strelau]

Ocena modelu Big Five:

Modele osobowości oparte na koncepcji pięciu czynników należą obecnie do najpopularniejszych w psychologii osobowości. Świadczą o tym między innymi liczne publikacje ukazujące się w najpoważniejszych czasopismach psychologicznych. W USA wyparły popularną swego czasu koncepcję Cattella, jak i inne teorie odwołujące się do teorii cech. Zdaniem Olivera Johna pięcioczynnikowa struktura osobowości ujmuje na wysokim poziomie abstrakcji to, co wspólne w istniejących systemach opisu osobowości, i dostarcza integrującego modelu do badania osobowości. Pięcioczynnikowa taksonomia osobowości pozwala na ulokowanie najważniejszych opisów i cech osobowości w przestrzeni wyznaczonej przez pięć czynników reprezentowanych w postaci listy przymiotników, bądź też w formie czynników pierwszego rzędu, jak to ma miejsce w psychometrycznym ujęciu Costy i McCrae.

Liczne badania przeprowadzone w ostatnich latach - szczególnie z użyciem kwestionariuszy NEO - wykazały, że mierzone tymi inwentarzami czynniki odgrywają ważną rolę jako predyktory powodzenia zawodowego, odporności na stres, czy ryzyka zaburzeń w zachowaniu i patologii.

Koncepcje osobowości oparte na modelu PMO spotkały się także z ostrą krytyką. W badaniach skoncentrowanych na pięciu czynnikach osobowości panuje duży subiektywizm w doborze zmiennych stanowiących podstawę wyjściową do wyodrębniania czynników, co znajduje swój wyraz między innymi w różnych nazwach (i treściach) przypisanych tym czynnikom. Typowe dla leksykalnego podejścia opisy osobowości oparte na pojedynczych słowach, nie ujmują istotnych cech osobowości - jej dynamicznego funkcjonowania i zmieniających się, w zależności od kontekstu, relacji jednostki ze światem otaczającym. Wyodrębnione czynniki nie są ortogonalne w stosunku do siebie. Zdaniem Blocka, w koncepcji Costy i McCrae dobór składników definicyjnych czynników NEOAC obciążony jest dużą arbitralnością, nie dziwi więc zatem fakt, że między skalami należącymi do różnych czynników występują znaczące korelacje. Model PMO był także bardzo ostro krytykowany przez Eysencka. Jego zdaniem czynniki zwane sumiennością i ugodowością są niczym innym jak składnikami (ze znakiem przeciwnym) bardziej ogólnego czynnika jakim jest psychotyczność. Czynnik zwany zamiennie kulturą, intelektem, otwartością na doświadczenie, nie należy do osobowości, lecz do obszaru charakteryzującego funkcjonowanie poznawcze, między innymi inteligencję. Jednym z najważniejszych braków PMO jest to, że prowadzone w jego ramach badania mają charakter czysto korelacyjny i nie wykraczają poza opis.

8. Temperament a styl działania.

TEMPERAMENT - odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesom dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem, a środowiskiem.

Gdy jednostka ma możliwość regulacji wartości stymulacyjnej własnych działań i sytuacji poprzez wybór stylu działania odpowiadającego jej poziomowi reaktywności, zazwyczaj nie obserwuje się żadnych różnic między jednostkami wysoko i nisko reaktywnymi w poziomie efektywności wykonywanych czynności.

Styl działania - rozumiany jest tutaj jako typowy dla danej jednostki sposób wykonywania czynności.

Na podstawie licznych badań stwierdzono, że w zależności od poziomu reaktywności jednostki różnią się stylem działania.

Dla jednostek wysoko reaktywnych charakterystyczny jest styl działania wspomagający, wyrażający się przewagą czynności pomocniczych nad zasadniczymi. Z kolei u osób nisko reaktywnych dominuje styl działania prostolinijny, charakteryzujący się przewagą czynności zasadniczych nad wspomagającymi lub równowagą pomiędzy nimi.

W sytuacjach o bardzo wysokiej wartości stymulacyjnej jednostki wysoko reaktywne - jeżeli nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji - wykazują spadek efektywności działania. I odwrotnie - u jednostek nisko reaktywnych, które znajdują się w sytuacji o bardzo niskiej wartości stymulacyjnej (np. deprywacja sensoryczna, monotonia) i pozbawione są możliwości podwyższenia tej stymulacji, następuje spadek efektywności działania.

9. Reaktywność, wydolność, aktywność - relacje między tymi zmiennymi.

REAKTYWNOŚĆ

AKTYWNOŚĆ

Cecha organizmu, która determinuje charakterystyczną dla danej jednostki intensywność (wielkość) reakcji. Wyróżnia się jednostki: Wysoko reaktywne - duża wrażliwość (niski próg pobudliwości)), mała wydolność. Źródłem stymulacji mogą być własne zachowania i stany wewnętrzne, sytuacja w jakiej się jednostka znajduje oraz jej fizyczne i społeczne otoczenie. Nisko reaktywne - mała wrażliwość, duża wydolność, duże zapotrzebowanie na stymulację Mechanizmy fizjologiczne: - Układ endokrynny (inhibitor ...) - Ośrodki podkorowe - Kora mózgowa Współczynnik Energetycznego Przetwarzania Bodźców (WEPB) U jednostek wysoko reaktywnych mechanizm fizjologiczny wzmaga reakcję - WEPB wysoki. U jednostek nisko reaktywnych - WEPB niski. Reaktywność jako stan - wynik siły bodźca działającego na organizm. Ma znaczenie siła bodźca, aktualny poziom aktywacji, motywacji, ogólny stan organizmu i reaktywności jako cechy temperamentalnej. Reaktywność jako cecha - względnie stała tendencja do reagowania na bodźce z określoną intensywnością czy wielkością. REAKTYWNOŚĆ - pierwotna cecha zdeterminowana bezpośrednio przez mechanizm fizjologiczny. Reaktywność wyraża się na krańcach: wrażliwości - sensoryczna / emocjonalna wydolności - odpornośc silnych długotrwałych bodźców.

Cecha temperamentu, która determinuje wielkość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Pod względem tej cechy jednostki wykazują względnie stałe różnice Jednostka tak manipuluje dostarczaniem sobie stymulacji, by osiągnąć optymalny poziom aktywacji. Aktywność jako źródło stymulacji: aktywność fizyczna - pobudzenie w receptorach - przekazywane do wszystkich ośrodków układu nerwowego. aktywność generuje emocje - a one wywołują odpowiedni stan aktywacji. Jednostki wysoko reaktywne, których zapotrzebowanie na stymulację jest niskie, charakteryzują się obniżoną aktywnością. Jednostki nisko reaktywne, których zapotrzebowanie na stymulację jest wysokie, charakteryzują się wysoką aktywnością.

10. Triadowa teoria zdolności R.B. Cattella.

Teorie inteligencji (np. t. Hierarchiczne: Spearmana, Burt`a, Vernon`a, Cattella; czy też teoria czynników równorzędnych: Guilforda) oraz badania nad inteligencją, przyczyniły się w największej mierze do stworzenia podstaw ogólnej teorii zdolności.

Na pytanie - „ Jakie są podstawowe instrumentalne podmiotowe czynniki sprawności i jak współdziałają one ze sobą w kształtowaniu poziomu sprawności działania” - w sposób najbardziej pełny i aktualny odpowiada koncepcja R.B. Cattella zwana triadową teorią zdolności.

Podstawowe tezy koncepcji Cattella:

Każdy przejaw sprawności (zdolności) wyrażony w działaniu jest funkcją wybranych czynników należących do trzech klas:

• Dwie z tych klas to zdolności ograniczające - związane głównie z wrodzonymi parametrami funkcjonowania mózgu i analizatorów.

• Klasa trzecia to przyswojone w wyniku uczenia się struktury instrumentalne tzw. czynniki pośredniczące

ZDOLNOŚCI OGRANICZAJĄCE CZYNNIKI POŚREDNICZĄCE

Zdolności centralne zdolności lokalne czynn. pośredniczące czynn. wspomagające

spoza sprawności:

- motywacja

- osobowość i in.

Z m i e n n e o b s e r w o w a l n e

[Są to podstawowe czynniki sprawności (zdolności)]

• ZDOLNOŚCI CENTRALNE - (g) - to zdolności ogólne, rozumiane jako takie parametry pracy całego mózgu, które wywierają wpływ na wszystkie czynności poznawcze (wchodzi tu w grę tempo aktywności umysłowych wyznaczone przez indywidualne właściwości fizjologiczne mózgu, ogólna sprawność reprodukowania zapamiętanego materiału, ogólna sprawność kojarzenia, oraz inteligencja płynna).

• ZDOLNOŚCI LOKALNE - (p) - są związane z wrodzoną i nabytą organizacją pól sensorycznych i motorycznych mózgu (ujawniają się w zadaniach wymagających sprawności spostrzegania wzrokowego, słuchowego, węchowego, sprawności motorycznych).

Pierwsze dwie wymienione klasy czynników są zdaniem Cattella - „zdolnościami ograniczającymi” w tym sensie, że limitują one w pewnych granicach efekty uczenia się.

• CZYNNIKI POŚREDNICZĄCE - (a) - nabyte nawyki umysłowe. Powstają one głównie w wyniku uczenia się i obejmują większość tak zwanych „zdolności podstawowych” a także przyswojone strategie rozwiązywania problemów, oraz znany czynnik g Spearmana, zaliczony przez Cattella do „inteligencji skrystalizowanej” czyli nabytej

Powyższa klasyfikacja nie jest tożsama z podziałem czynników sprawności na wrodzone i nabyte lub ogólne i specjalne. Poziom indywidualny czynników należących do każdej z wymienionych klas zależy zarówno od dziedziczności jak i środowiska. Podstawowe różnice dotyczą stopnia tej zależności. Zdaniem Cattella zdolności centralne prawdopodobnie w stopniu minimalnym zależą od uczenia się. Otoczenie wpływa na nie głównie za pośrednictwem procesów fizjologicznych. Na przeciwnym biegunie znajdują się czynniki pośredniczące. Zdolności lokalne zajmują miejsce pośrednie, jako te, które kształtowane są wydatnie zarówno przez dziedziczność, jak i doświadczenie jednostki.

Czynniki pośredniczące powstają w wyniku wielokrotnego stosowania zdolności płynnej (z klasy zdolności centralnych) do uczenia się w określonej sytuacji kulturowo-środowiskowej.

Podstawowe twierdzenia Cattella na temat funkcji wyróżnionych przez niego klas czynników:

1. Czynniki pośredniczące odgrywają w warunkach życia cywilizacyjnego rolę środków służących np. do zaspokojenia podstawowych, ergicznych celów życiowych.

2. W konstruowaniu tych środków [pkt.1] wykorzystywana jest inteligencja płynna występująca jako czynnik drugiego stopnia [ zdolności centralne].

3. Jednorodność systemu czynników pośredniczących (nawyków, sądów) wynika z jednorodności przyswajanych doświadczeń.

Czynnik inteligencji płynnej [zdolności centralne] ma wpływ na rozwój każdego czynnika pośredniczącego np. nawyku umysłowego, który zależy od spostrzegania relacji. W odniesieniu do takich nawyków poziom indywidualny zdolności centr. współokreśla szybkość uczenia się. Na rozwój zdolności pośredniczących wpływa, choć w mniejszym stopniu zdolności lokalne. Np. uczenie się werbalne, prowadzące do powstania czynnika V- rozumienie słów, wymaga zarówno słuchowej, jak i wzrokowej percepcji słów. Wysoki poziom sprawności pojedynczego czynnika [zdolności lokalne] ułatwia tworzenie się wielu czynników [zdolności pośredniczące].

Zaletą teorii Cattella jest programowe łączenie problematyki zdolności z motywacyjnymi czynnikami sprawności. Wyuczalne czynniki sprawności powstają pod wpływem zbieżnego działania odpowiedniej motywacji i aktywności podmiotu.

W połowie lat osiemdziesiątych coraz większe znaczenie zaczęła zyskiwać nowa koncepcja cech zwana Wielką Piątką. W rzeczywistości historia koncepcji sięga lat sześćdziesiątych, a nawet czterdziestych minionego stuleci. Czymże jest Model Wielkiej Piątki i czy można go traktować jako coś więcej w porównaniu z omówionymi wcześniej koncepcjami trzech czynników Eysencka czy szesnastu Cattella? W Wielkiej Piątce całe zróżnicowanie zachowań człowieka sprowadzić można do pięciu ogólnych cech osobowości: ekstrawersji, ugodowości, sumienność, stabilności emocjonalnej, otwartości na doświadczenia.

11. Inteligencja płynna i skrystalizowana wg R.B. Cattella.

Istotny postęp w rozwoju kierunku wytyczonego przez Spearmana polega na wykazaniu przez R.B. Cattella, że klasyczny czynnik g (dla Spearmana to inteligencja ogólna) składa się w istocie rzeczy z dwóch odrębnych czynników ogólnych. Cattell akceptuje pogląd Spearmana, że istotą inteligencji jest spostrzeganie stosunków, zależności. Jednakże niezbędne jest uwzględnienie faktu, że determinanty tego spostrzegania są, ogólnie rzecz biorąc, dwojakiego rodzaju. Pierwsze z nich to, wrodzone w zasadzie możliwości mózgu, które sprawiają, że nabywanie wprawy w rozwiązywaniu problemów i przyswajanie sobie odpowiednich nawyków umysłowych u jednych osób przebiega gorzej, u innych gorzej. Różnice te dają Cattellowi podstawę do mówienia o „inteligencji płynnej” (gf) [np. neutralne kulturowo testy inteligencji Cattella]. Wykorzystywanie inteligencji płynnej do rozwiązywania wyrastających przed osobnikiem problemów prowadzi w rezultacie uczenia się i zjawiska transferu do powstania i rozwoju inteligencji skrystalizowanej (ag). Reprezentują ją wyćwiczone, nawykowe czynności umysłowe, ukształtowane dzięki posługiwaniu się w procesie myślenia i uczenia się bardziej fundamentalną zdolnością g, która stanowi ich podłoże. Inteligencja skrystalizowana jest wówczas kondensatem naszego doświadczenia. Przejawia się między innymi w wykonywaniu wyuczonych zadań oraz w testach werbalnych i rachunkowych.

Inteligencja płynna jest w zasadzie wrodzona; natomiast inteligencja skrystalizowana zmienia się w zależności od kultury, w której dany osobnik wyrasta, oraz od jego aktywności i zainteresowań. (prekursorem pojęcia inteligencji skrystalizowanej był polski psycholog Stefan Szuman).

Materiałem dowodowym na istnienie dwóch odmiennych pod względem genezy rodzajów inteligencji jest dla Cattella nie tylko analiza czynnikowa współczynników korelacji między testami. Powołuje się on również na wyniki badań trwałości skutków uszkodzeń różnych okolic kory mózgowej w zależności od ich funkcji oraz od wieku pacjenta.

12. Pojęcie i osobowe korelaty twórczości.

Twórczość jest to typ czynności ludzkich, który charakteryzuje się nowością, tzn. nie istniał on w dotychczasowym repertuarze wytworów danej jednostki a także nie jest tylko aktualizacją istniejących u jednostki dyspozycji w nowej dla niej sytuacji; ponadto jest wartościowy i odpowiedni (czyli skuteczny) w danej sytuacji oraz zgodny z oczekiwaniami.

W powyższym rozumieniu każda działalność człowieka może być twórcza. Stopień nowości wytworu może być różny. Kryterium nowości może być ilość nowych elementów składających się na wytwór, a także stopień i zakres przekształceń, jakie wytwór spowodował wśród innych zachowań jednostki i tym samym wśród innych jej wytworów - stopień nowości i granica nowości są trudne do określenia w konkretnych warunkach.

Twórczość wielu jednostek charakteryzuje się względną stałością i wielokrotnością - cechy te często występują razem.

Źródła twórczości mogą być zewnętrzne (system społeczno - ekonomiczny, potrzeba, motywacja) i wewnętrzne (osobowość, zdolności intelektualne i pozaintelektualne).

O stałości można mówić, gdy twórcze działania, czasem zorientowane na jeden odległy cel, podejmowane są przez daną jednostkę w długim okresie czasu. Twórczość ma charakter wielostronny gdy obejmuje różne dziedziny aktywności jednostki. Jednostki twórcze w jednej dziedzinie bywają jednocześnie twórcze w wielu innych, nie związanych ze sobą. Stałość działalności twórczej w jednej dziedzinie nie zawsze musi się wiązać z twórczymi zachowaniami w innych.

Cechy osobowości twórców:

1. Silne ego: przejawia się w lepszym funkcjonowaniu, adekwatnym obrazie świata, spójniejszymi normami moralnymi przy większej tolerancji wobec przekonań innych, wyższym poczuciu własnej kompetencji i wartości, braku większych zahamowań w wyrażaniu emocji. Ego reguluje zachowanie, kontaktuje się z rzeczywistością. Jeśli ktoś ma silne ego (dobrze funkcjonujące), lepiej radzi sobie z otoczeniem.

2. Wyższa inteligencja: zależność liniowa jest wyższa u naukowców a niższa u artystów (może być nawet ujemna). U osób twórczych rozwinięte jest myślenie dywergencyjne (czyli osoba taka potrafi znaleźć różne drogi prowadzące do rozwiązania jednego problemu). Iloraz inteligencji 120 przestaje wyznaczać twórczość, bo to, kim dany człowiek będzie, zależy tylko od niego.

3. Tolerancja na sprzeczne doświadczenia, maksymalna otwartość struktur poznawczych zarówno na bodźce ze świata, jak i własnego organizmu

4. Wyższy poziom zaburzeń psychicznych: osoby twórcze mogą uzyskiwać wyższe wyniki, wskazujące na zaburzenia psychiczne. Wynika to z wychodzenia poza standardy, nie oznacza jednak faktycznych zaburzeń psychicznych.

5. Specyficzna forma uspołecznienia i niezależność, mniejsza podatność na nacisk społeczny: osoby twórcze z reguły nie są podporządkowane obowiązującym normom, same kreują swoje życie, wyłamują się z konwenansów i nie są zależne od autorytetów.

6. Trafny obraz siebie, samoocena wysoka, ale realistyczna

7. Szybka asymilacja różnorodnych i nowych doświadczeń, duża skuteczność i efektywność działań.

13. Zagadnienie poziomów osobowości.

Biorąc pod uwagę zarówno genezę jak i zasady funkcjonowania mechanizmów regulacji osobowości można wyodrębnić 2 poziomy :

poziom mechanizmów podstawowych, oparty na doświadczeniach emocjonalnych w pierwszych latach życia,

poziom mechanizmów wyższych, oparty na hierarchicznie zorganizowanym systemie struktur poznawczych,

Ad.1. Mechanizmy podstawowe opierają się na doświadczeniach emocjonalnych jednostki. Przesłanką tych doświadczeń jest strumień bodźców dochodzący z trzech głównych źródeł:

z narządów wewnętrznych,

ze świata zewnętrznego,

od własnych czynności,

Początkowo bodźce te wywołują niezróżnicowany stan emocjonalny, który można by scharakteryzować na wymiarze podniecenie-uspokojenie.. Postępujące uczenie się różnicowania doświadczeń prowadzi do wyodrębniania stanów dodatnich i ujemnych. Dalszy proces uczenia się umożliwia wyodrębnienie źródeł tych doświadczeń, oraz opanowywania sposobów unikania doświadczeń ujemnych, a osiągania doświadczeń dodatnich. Powstają w ten sposób specyficzne jednostki czynnościowe, które regulują zachowania się człowieka. Jednostki te warunkują zapotrzebowanie na stymulację określonego rodzaju; a nazywane są popędami oraz potrzebami emocjonalnymi.

POPĘDY - można traktować jako pierwotne mechanizmy regulacyjne, które maja zabezpieczać zaspokojenie potrzeb organizmu (potrzeb biologicznych). Popęd nie „jest” lecz staje się, a proces ten zdeterminowany jest przez doświadczenie

Ad.2.

Omówione mechanizmy regulacyjne (ad.1) powstają jako rezultat tworzenia się struktur, których „ogniwem centralnym” jest określona emocja., wokół tej emocji formują się schematy poznawcze i czynnościowe. Mechanizmy te nastawiają podmiot na odbiór określonych pobudzeń, warunkują powstawanie odpowiednich emocji i napięć motywacyjnych, uruchamiają określone wzory reagowania; a więc sterują czynnościami zorientowanymi na osiągnięcie określonych celów. Proces formowania tego rodzaju mechanizmów wiąże się ze stałym dopływem informacji. (informacje, które napływają do człowieka, podlegają stopniowej organizacji. Organizacja tych informacji tworzy sieć). Poziom hierarchicznej organizacji informacji, właściwy człowiekowi, stwarza warunki do łączenia w jedną całość różnorodnych informacji i czynności. Tak więc to, co człowiek robi, przestaje być serią izolowanych przedsięwzięć, a uzyskuje swoje miejsce w indywidualnej strukturze celów życiowych jednostki.

Przedstawiony powyżej opis mechanizmów regulacji opierał się nieco na sztucznym, założeniu, że mechanizmy zaliczane do kategorii popędowo-emocjonalnej działają niezależnie od mechanizmów poznawczych. Sztuczność tego założenia wynika stąd, że tylko w pierwszym okresie rozwoju, gdy struktury poznawcze nie są jeszcze rozwinięte, mechanizmy popędowo-emocjonalne mogą występować w „czystej” postaci. W późniejszym okresie rozwoju wytwarza się ścisłe powiązanie pomiędzy mechanizmami obu wyróżnionych poziomów; powiązanie to jest tym ściślejsze, im większym przeobrażeniom rozwojowym uległ dany mechanizm emocjonalny. Współzależność mechanizmów emocjonalnych i poznawczych zaznacza się szczególnie wyraźnie w działaniu struktury regulacyjnej związanej z pojęciem „własnego ja”

14. Motywacyjne składniki osobowości.

• Samoocena: stanowią ją sądy oceniające, wartościujące, dotyczące własnej osoby, własnych cech fizycznych, psychicznych i relacji z otoczeniem. Choć ludzie mogą różnie oceniać poszczególne aspekty swej osobowości, to mają skłonność do pozytywnych ocen na wymiarach dla nich ważnych lub uznawania za ważne tych wymiarów, w których oceny ich osoby wypadają bardziej pozytywnie w porównaniu z ocenami dotyczącymi innych ludzi. Globalna samoocena niemal u wszystkich osób jest pozytywna. Wyjątek stanowią tu osoby chore na depresję. Ludzie bronią swej pozytywnej oceny, starają się ją umacniać lub podnieść. W tym celu stosują różne mechanizmy obronne, jak tendencja do wewnętrznej atrybucji sukcesów i zewnętrznej atrybucji porażek, tendencja do przypisywania sobie w większym stopniu cech pozytywnych niż innym osobom, tendencja do podnoszenia wagi tych wymiarów osobowych, na których ocena własnej osoby wypada korzystniej w porównaniu z innymi. Jednostki depresyjne raczej nie stosują mechanizmów obronnych, upozytywniających jednostkę.

Fazy procesu formułowania samooceny:

• Faza artykulacji ocenianej cechy: jednostka dzieli cechę (wymiar) na pewną liczbę kategorii. Im większa jest to liczba, im dokładniej człowiek różnicuje natężenia cechy, tym wyższy jest poziom artykulacji. Artykulacja w dużym stopniu zależy od zdolności różnicowania.

• Faza wartościowania cechy: człowiek określa funkcję wartości, której rodzaj zależy od wielu czynników sytuacyjnych i osobowościowych. Istnieją znaczne różnice indywidualne w wyborze funkcji wartości. Tą samą cechę ludzie mogą oceniać różnorodnie. Ogólnie wyróżnia się cechy typu „im więcej, tym lepiej”, np. inteligencja, atrakcyjność osobista, cechy o maksymalnym natężeniu w środku, np. wzrost, waga ciała, krytycyzm oraz wartość cechy krańcowej, np. chęć wyróżniania się

• Faza formułowania ostatecznej samooceny: jednostka określa natężenie swoich cech oraz ich wartość. W procesie tym znaczną rolę odgrywają funkcje wartości.

Proces samooceny jest bardzo złożony. Aby określić własne miejsce na skali wartości, człowiek musi przeanalizować informacje o swoich sukcesach i porażkach, musi w jakimś stopniu wziąć pod uwagę opinie innych ludzi o sobie. Te różnorodne, często niejasne i sprzeczne dane musi zintegrować za pomocą jakiś reguł myślenia.

Wyznaczniki samooceny:

Samooceny formułowane przez ludzi są bardzo różnorodne. Mogą być: pozytywne lub negatywne, wysokie, przeciętne lub niskie. Wysokość i rodzaj samoocen zależy prawdopodobnie od statusu społeczno - ekonomicznego człowieka i jego sytuacji rodzinnej. Oceniając siebie, jednostka bierze też pod uwagę wyniki swoich działań w porównaniu z osiągnięciami innych osób. Samooceny zależą też od opinii i ocen formułowanych przez innych ludzi. Opinie te mogą być spontaniczne (pochwała), zinstytucjonalizowane (ocena szkolna), są wiarygodne lub nierzetelne, pochodzą z jednego lub wielu źródeł. Na proces formułowania samoocen wpływają także emocje, chęć zdobycia aprobaty społecznej, dążenie do obrony własnej osoby.

Poziom samooceny czy samoakceptacji jednostki wpływa na jej motywację i sprawność działania.

Wysoka samoocena czy samoakceptacja sprzyja stawianiu celów adekwatnych do możliwości podmiotu, czyli realistycznym aspiracjom. Osoby wysoko reaktywne cechuje niska samoakceptacja i często przejawiają nieadekwatny - zaniżony lub zawyżony - poziom aspiracji. Większość nisko reaktywnych osób reprezentuje realistyczny poziom aspiracji i wysoką samoocenę.

Osoby o wysokiej samoocenie są bardziej odporne na działanie presji społecznej, mniej sugestywne, nie ulegają naciskom społecznym w wypadku wyboru zawodu i innych ról społecznych, wybierają zawody i role społeczne pozwalające zaspokoić ich potrzeby i podtrzymywać własną tożsamość.

Osoby o niskiej samoocenie postępują odmiennie, cechuje je poczucie nieadekwatności i przekonanie o niezdolności do zaspokajania swych potrzeb.

Osoby o wysokiej samoocenie są bardziej wytrwałe w dążeniu do celów niż osoby o niskiej samoocenie. Dotyczy to szczególnie działania w sytuacjach trudnych. Negatywne oceny nie zniechęcają ich do dalszego działania.

• Poczucie własnej skuteczności: koncepcję poczucia własnej skuteczności stworzył Bandura. Określa ją jako przekonanie jednostki, że może ona skutecznie wykonać działania wymagane dla osiągnięcia pewnego wyniku. Poczucie własnej skuteczności wpływa na prawdopodobieństwo podjęcia przez jednostkę działań w sytuacjach stresowych, wysiłek, który włoży ona w to działanie oraz wytrwałość, z jaką będzie się zmagać z przeszkodami i doznaniami awersyjnymi.

Wiara w zew możliwości na ogół sprzyja osiąganiu sukcesu, który zwrotnie podtrzymuje tę wiarę. Działa tu zasada samospełniającego się proroctwa. Wg Bandury, ludzie podejmują działanie, które wg nich mogą skutecznie wykonać, unikają zaś zadań przewyższających ich możliwości. Zdarza się jednak, że ludzie nie podejmują zadań, które w rzeczywistości mogliby wykonać lub rezygnują z nich przed ich ukończeniem. Bywa tak, gdy nisko oceniają swą skuteczność. Z drugiej strony samo przekonanie o własnej skuteczności , kiedy brak odpowiednich zdolności, nie zapewnia pożądanego wyniku. W tej sytuacji poczucie własnej skuteczności będzie mieć nierealistyczny charakter. Aby więc oceniać realistyczność poczucia własnej skuteczności u innej osoby, trzeba znać jej rzeczywiste możliwości.

Bandura zakłada wzajemne oddziaływanie poczucia własnej skuteczności i lęku przed niepowodzeniem, przy czym większy wpływ ma tu poczucie własnej skuteczności. Jego niski poziom rodzi lęk przed niepowodzeniem w sytuacjach zadaniowych. Natomiast wysoki poziom redukuje lęk i pozwala jednostce działać efektywnie. Przy umiarkowanym poziomie poczucia własnej skuteczności człowiek może działać efektywnie, nawet gdy jest dość silnie pobudzony lękowo.

Bandura utożsamia poczucie własnej skuteczności z oczekiwaniem dotyczącym wyniku. Nie zgadzają się z tym Cavrer i Scheier (nie wiem ,czy dobrze napisane nazwiska). Wg nich oczekiwania dotyczące własnej skuteczności są tylko jednym z czynników wpływających na oczekiwania wyniku. Poza nimi na oczekiwania wyniku wpływają takie czynniki, jak wiedza jednostki odnośnie do konsekwencji określonych działań, ograniczenia czasowe i przeszkody zewnętrzne. Kto nie wie, jaki jest wynik danego działania, w zasadzie nie może mieć oczekiwań dotyczących tego wyniku. Autorzy ci stwierdzili, że poczucie własnej skuteczności jest modyfikowane przez poziom prywatnej samoświadomości jednostki. Samoświadomość ta wiąże się z lękiem. Jeżeli poczucie własnej skuteczności jest silne, to jednostka spodziewa się, że będzie mogła efektywnie wykonać swe zadanie i wówczas zwiększona prywatna samoświadomość sprzyjać będzie wytrwałości w działaniu. Gdy poczucie własnej skuteczności jest słabe, wówczas zwiększona prywatna samoświadomość sprzyjać będzie z rezygnacji z dalszego działania, wycofaniu się.

• Poczucie umiejscowienia kontroli: autorem tej koncepcji jest Rotter. Wg niego pewne osoby przejawiają tendencje do oczekiwania, że uzyskiwane przez nich wyniki są zależne od ich aktywności. Przejawiają oni wewnętrzne poczucie kontroli. Inne osoby są natomiast skłonne wierzyć, że wszystko, co uzyskują, jest spowodowane przez czynniki zewnętrzne - działanie innych, los, przypadek. Osoby te przejawiają poczucie kontroli zewnętrznej. Rotter dzieli poczucie kontroli na ogólne (przejawia się głównie w sytuacjach nowych) oraz specyficzne (przejawia się w dobrze znanych warunkach). Sytuacje, z którymi ludzie mają do czynienia, dzieli na sprawnościowe (wzmocnienia uzyskiwane przez podmiot są zależne od jego działania) oraz losowe (zależne od przypadku).

Ludzie o poczuciu wewnętrznej kontroli skłonni są przeceniać zakres sytuacji sprawnościowych, osoby o poczuciu kontroli zewnętrznej mają natomiast tendencję do przeceniania zakresu sytuacji losowych, czy do spostrzegania, że w ich życiu dominują te właśnie sytuacje. W konsekwencji tego, ci pierwsi są ogólnie bardziej aktywni, drudzy - bierni. Oznacza to, że jeżeli spostrzega się wynik swego działania jako pozostający pod własną kontrolą, to wynik ten steruje naszym zachowaniem. Kiedy zaś spostrzega się, iż wynik własnej działalności pozostaje poza naszą kontrolą, wówczas wynik ten przestaje sterować zachowaniem. Osoby o poczuciu wewnętrznej kontroli są bardziej aktywne społecznie, lecz tylko wtedy, gdy aktywność ta może mieć wartość wzmacniającą, kiedy wiąże się z przeświadczeniem o jej skuteczności.

Odpowiednio silna wiara w możliwość wpływu na własny los powoduje, że osoby te są bardziej samodzielne, niezależne, mniej konformistyczne, przejawiają większy opór na próby manipulowania nimi i zmieniania ich postaw poprzez przekonywanie, często przejawiają wyższą motywację osiągnięć w sytuacjach zadaniowych. Osoby o poczuciu kontroli wewnętrznej również łatwiej i szybciej się uczą, szczególnie wówczas, gdy są przekonane, iż same zdecydowały o wyborze przedmiotu nauczania. Częściej poszukują potrzebnych im informacji, np. o stanie zdrowia ????? swych działań. Osoby o wewnętrznym poczuciu kontroli cechują się również wyższą samooceną.

Na pewne ograniczenia teorii Rottera wskazuje Weiner. Jego badania dowodzą, że przesunięcie oczekiwań jednostki po sukcesie czy porażce, nie jest funkcją wewnętrzności lub zewnętrzności kontroli, lecz jest zależna od tego, czy uprzednie wyniki zostały przypisane czynnikom stałym (zdolności, trudność zadań), czy zmiennym (wysiłek, szczęście). Człowiek jest skłonny rezygnować z dalszych zmagań szczególnie wtedy, gdy uprzednie niepowodzenia przypisze czynnikom wewnętrznym, stałym. Tego rodzaju atrybucja występuje u osób depresyjnych.

• Optymizm - pesymizm

• Samokontrola: świadoma kontrola związana jest z werbalizacją, mową wewnętrzną. W procesie kierowania własnym zachowaniem ważną rolę odgrywa wiedza o sobie, pojęcie własnej osoby (tzn. informacje o tym, jaki jestem - samoopis, samoocena) oraz o tym, jaki pragnę być (standardy osobiste). Aktualizacja tych standardów umożliwia jednostce dostrzeżenie zgodności z nimi lub niezgodności własnego zachowania oraz korygowania go, gdy wyraźnie odbiega ono od standardów.

Standardy osobiste wyrażają potrzeby i dążenia podmiotu oraz wymagania społeczne, w tym normy moralne, reguły logicznego myślenia, zasady sprawnego działania itp.

Samokontrola, czyli podporządkowanie popędów, emocji, nawyków ogólnym standardom, przede wszystkim polega na:

• Hamowaniu i modulowaniu swych reakcji impulsywnych

• Odraczaniu gratyfikacji - rezygnacja z mniejszych nagród obecnie na rzecz większych w przyszłości

• Panowanie nad nałogami i nawykami nieadekwatnymi do wieku i pozycji społecznej jednostki

• Dostosowywaniu zachowań do sytuacji

• Refleksji nad własnym zachowaniem.

Osoby introwertywne i neurotyczne: sztywna, kompulsywna kontrola, małą spontaniczność i naturalność ekspresji emocjonalnej, brak ciepła, nadmierne obwinianie się. Spowodowane jest to lękiem, łatwością w warunkowaniu.

Osoby krańcowo ekstrawertywne i ekstrawertywno - neurotyczne (histerycy, psychopaci): niepohamowane emocje i popędy, bez odpowiedniej modulacji adekwatnej do sytuacji, natychmiastowa gratyfikacja, brak poczucia winy i wstydu.

Słaba samokontrola występuje także u jednostek infantylnych. Często stwierdza się pokrewieństwo infantylizmu z histerią.

Większość ludzi ma prawidłowo ukształtowaną samokontrolę. Jest to wynikiem socjalizacji, a także dążenia do zaspokajania potrzeb, realizacji planów, rozwoju.

Koncepcja siły ego Barrona:

Siła ego to stopień integracji osobowości. Osoby o silnym ego - właściwa kontrola zachowań, spontaniczność w kontaktach, otwartość, brak uprzedzeń etnicznych i rygoryzmu moralnego, poczucie realizmu, osobowa adekwatność i witalność, fizjologiczna stabilność, dobre zdrowie, rzadsze występowanie zaburzeń psychicznych ( a jak już występują, to są łatwiejsze do wyleczenia), inteligencja, efektywność intelektualna, twórczość.

Osoby o słabym ego: niekontrolowanie popędów, emocji, nawyków lub kontrolowanie ich w sposób sztywny, kompulsywny.

Stopień samokontroli może się zmieniać w zależności od stanu wewnętrznego podmiotu oraz sytuacji zewnętrznej. Np. niezaspokojenie potrzeb - głód, zmęczenie, deprywacja seksualna sprzyjają osłabieniu samokontroli. Osłabić ją może także używanie alkoholu czy narkotyków. Zwiększeniu stopnia samokontroli na ogół sprzyja obecność innych ludzi, bo wówczas jednostka lepiej uświadamia sobie wymagania społeczne. Jednostka może także ulec i złamać normy, np. w tłumie, czy gdy jest anonimowa.

Motywacyjny aspekt obejmuje ponadto tworzenie planów życiowych. Ich wyznacznikami są:

• orientacja przyszłościowa i odraczanie gratyfikacji

• motywacja wewnętrzna: wykonanie jakiejś czynności przez osobę stanowi cel sam w sobie, dostarcza jej nagród, zadowolenia. Motywacja wewnętrzna wzrasta, gdy występuje brak nagród, kar i ograniczeń zewnętrznych oraz gdy jednostka ma wysokie poczucie kompetencji.

• Zainteresowania: specyficzne nastawienie poznawcze, skłonność do selektywnego kierowania uwagi na pewne obiekty, gotowość do intelektualnego zajmowania się określonym przedmiotem, dążenie do poznania otaczającego świata.

• Pogląd na świat: względnie spójny zespół przekonań czy sądów lub supozycji dotyczących przyrody, społeczeństwa i jednostki ludzkiej, z którymi wiążą się odpowiednie wskazania odnośnie postępowania człowieka.

• System wartości: trwałe przekonanie, że określony sposób postępowania lub stan końcowy jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż przeciwny sposób postępowania lub stan końcowy.

Plan życiowy to stworzony lub dowolnie wybrany przez jednostkę ważny cel główny, powiązany z szeregiem celów pomocniczych (instrumentalnych) i ogólnych zasad operacjonalizacji tych celów. Cechy planów: liczba, treść, wielkość, różnorodność, stopień ważności, stopień zgodności dróg dojścia do celu z normami moralnymi, stopień trudności, realistyczność, szczegółowość, elastyczność, rozpiętość czasowa, stopień integracji (zhierarchizowania).

Własności wpływające na plany życiowe: wiek, płeć, poziom inteligencji, temperament, potrzeby.

15. Instrumentalne składniki osobowości.

Wpływają one na wykonanie.

1. Zdolności: warunki osobowe, które wyznaczają poziom wykonania określonych czynności czy działań oraz łatwość uczenia się. Ludziom, którzy przy jednakowej motywacji, uprzednim przygotowaniu i w tych samych warunkach zewnętrznych uzyskują lepsze wyniki w działaniu i uczeniu się, przypisujemy wyższe zdolności.

• Zdolności mogą być wrodzone oraz nabyte w wyniku uczenia się.

• Ze względu na treść psychologiczną zdolności można podzielić na umysłowe, percepcyjne i psychomotoryczne.

Zdolności percepcyjne i psychomotoryczne to zdolności biorące udział w czynnościach praktycznych, np. w aktywności rzemieślniczej, sportowej, artystycznej. Są to tego rodzaju zdolności, jak poczucie rytmu, czułość słuchowa, wrażliwość na barwy, czas reakcji, koordynacja wzrokowo - ruchowa, elastyczność, siła precyzja.

• Zdolności mogą być też podzielone ze względu na treść przedmiotową. Mówimy wtedy o uzdolnieniach. Są to zespoły zdolności elementarnych, które decydują o poziomie wykonania jakiegoś rodzaju działania. Wyodrębnia się następujące uzdolnienia: muzyczne, plastyczne, naukowe, techniczne, językowe itp. Uzdolnienia są to zdolności skrystalizowane w określonych dziedzinach aktywności. Na podstawie tych samych zdolności elementarnych mogą się ukształtować odmienne uzdolnienia. Na kształtowanie się uzdolnień, poza zdolnościami, istotny wpływ mają także czynniki motywacyjne, przede wszystkim zainteresowania.

Duży wpływ na przebieg i wyniki działania ma poziom zdolności intelektualnych jednostki.

1. Wiedza: jest zarazem skutkiem, jak i narzędziem poznania. Stanowią ją uformowane świadomie (aktualnie lub mogące potencjalnie zostać uświadomione), na których jednostka może koncentrować uwagę i przekazywać za pomocą różnych komunikatów innym. Wiedza jednostki może być scharakteryzowana za pomocą takich cech, jak: pochodzenie, funkcje, treść, zakres, struktura.

1. Wiedza jest nabywana w ciągu życia, głównie przejmowana od innych poprzez przekaz słowny.

2. Wiedza potoczna tworzona jest przez laików, kształtowana pod wpływem codziennych doświadczeń, zadań, warunków życia, często zawiera niepoprawne uogólnienia, zdeformowany obraz rzeczywistości. Wynika to z myślenia życzeniowego, nacechowanego silnie emocjami i oczekiwaniami. Jest przekazywana z pokolenia na pokolenie.

3. Wiedza naukowa tworzona jest przez odpowiednio przygotowanych uczonych, posługujących się metodami naukowymi. Uogólnienia są spójne i logiczne, w małym stopniu zależne od emocji. Wiedza ta jest weryfikowana przez innych uczonych. Przekazywana jest głównie przez szkoły i odpowiednie publikacje.

4. Funkcje wiedzy:

1. Poznawcza: pozwala na uporządkowanie i zrozumienie przedmiotów i zjawisk

2. generatywna: na podstawie jednych informacji możemy dochodzić do innych. Uwidacznia się to w tworzeniu teorii, hipotez naukowych, konstruowaniu planów na przyszłości itp. by pełnić tę funkcję, wiedza musi być dobrze zorganizowana, właściwie przyswojona, sprzyjają temu aktywne metody uczenia się i nauczania

3. motywacyjna: rozbieżność między aktualnie spostrzeganą rzeczywistością a wiedzą jednostki, aktywizuje jej działanie

4. instrumentalna: znajomość metod, reguł, strategii działania umożliwia jednostce realizowanie codziennych zadań.

2. Nawyki i umiejętności: nawyki są to zautomatyzowane czynności, wykonywane przy ograniczonej kontroli świadomości lub bez jej udziału. Umiejętność to dyspozycja do przeprowadzania zespołu zorganizowanych czynności poznawczych, poznawczo - motorycznych, mających na celu zrealizowanie określonego typu zadań. Znaczna część umiejętności w procesie uczenia się automatyzuje się coraz bardziej i przekształca się w nawyki.

• Proces kształtowania umiejętności zazwyczaj rozpoczyna się od przyswojenia odpowiedniej wiedzy, zasad działania, instrukcji. Następnie występuje pokaz sposobu wykonywania działania, który stanowi przetransformowanie wiedzy na czynności praktyczne. Potem próbuje się samodzielnie wykonywać określone działanie, szuka się odpowiednich dla siebie strategii opanowania sprawności.

• Poszczególne elementy działania, które początkowo wykonywane są oddzielnie, łączą się w coraz większe jednostki. Prowadzi to do coraz większej płynności działania.

• Wraz z nabywaniem sprawności, następuje coraz lepsza współpraca między receptorami i efektorami, koordynacja sensoryczno - motoryczna, którą kieruje mózg (rola sterująca i kontrolująca).

• Kontrola wzrokowa poszczególnych czynności ustępuje miejsca kontroli proprioreceptywnej.

• Wraz z opanowywaniem sprawności następuje eliminacja zbędnych ruchów i napięcia mięśniowego, czynności jest wykonywana z mniejszym nakładem energii.

• W początkowym okresie nabywania sprawności, u jednostek występują silne reakcje emocjonalne, które z czasem słabną.

• Kiedy umiejętności przekształcają się w nawyki, to czynności są wykonywane w sposób coraz bardziej mimowolny, automatyczny.

Ukształtowanie się umiejętności i nawyków może być traktowane jako przekształcenie wiedzy deklaratywnej w proceduralną. Wiedza deklaratywna stanowi system twierdzeń, a wiedza proceduralna - system procedur.

Najpierw jednostka zdobywa wiedzę deklaratywną w postaci instrukcji, jak należy kształtować daną umiejętność. Wiedza ta będzie wykorzystywana przy tworzeniu procedur. Początkowo, niemal przy każdej próbie wykonywania czynności, wiedza ta musi być wydobywana z pamięci długotrwałej i utrzymywana w pamięci operacyjnej ( w świadomości). Przejawia się to np. w słownym powtarzaniu czynności, co utrudnia wykonywanie więcej niż jednej czynności na raz (pojemność pamięci operacyjnej jest ograniczona). Z czasem, gdy wystąpi ukształtowanie odpowiednich procedur i ich automatyzacja, zanika konieczność wydobywania wiedzy z LTM i utrzymywania jej w pamięci operacyjnej. Następuje też łączenie się produkcji w większe całości, wzrasta szybkość wykonywania zadania.

16. Pogląd na świat, jego składniki i funkcje.

Pogląd na świat - względnie spójny zespół przekonań dotyczący przyrody, społeczeństwa i jednostki ludzkiej. Wiąże się z nim określenie co do postępowania człowieka.

W skład poglądu na świat wchodzą sądy ogólne - dotyczące natury świata oraz sądy z którymi wiążą się wytyczne dotyczące postępowania człowieka.

Należy odróżnić: światopogląd jako wytwór indywidualny i społeczny.

Pogląd na świat jest zmodyfikowany, dopasowany do jednostki. Ludzie wybiórczo akceptują sądy z różnego rodzaju kultur, systemów filozoficznych.

W tworzeniu światopoglądów uczestniczą 2 procesy:

rzutowanie na świat własnych potrzeb - projekcja

poznawanie świata

Treściowe modele rządzące światem:

przekonania odnośnie tego czy świat jest dobrze urządzony, sprawiedliwy czy też nie, wiąże się z tym optymizm, pesymizm egzystencjalny.

Przekonania dotyczące roli...........i jednostek w historii. Wiąże się z tym pojęcie kolektywizmu i indywidualizmu.

Przekonanie, że ludzie są dobrzy, racjonalni; wiara w człowieka. Wiąże się z tym propagowanie demokratycznych instytucji, a z brakiem wiary wiąże się hołdowanie autokratywnym instytucjom (wiąże się z tym również makiawelizm)

Formalne cechy poglądu na świat:

złożoność - liczba sądów, kategorii, którymi człowiek operuje.

Spójność - spójność deskryptywna i afektywna. Zbyt spójny światopogląd nie sprzyja rozwojowi.

Otwartość - to zdolność do asymilacji, informacji i akomodacji czyli dostosowania przekonań do nowych danych.

Racjonalność - czy główną rolę odgrywają przesłanki racjonalne czy emocjonalne.. Dominuje zasada spójności.

Funkcje poglądu na świat:

Jest przejawem potrzeby poznawczej,

Pogląd na świat daje pewnego rodzaju orientację

Pełni funkcję obronną, łagodzi lęk, daje poczucie bezpieczeństwa,

Pełni funkcję normatywną - istnieje dwojaka zależność

Wskazania - dotyczące postępowania (normy, war6tości,plany życiowe).

Z obrazu świata wypływają wskazania dotyczące postępowania człowieka, ze wskazań wynika obraz świata. Pogląd na świat ma dla człowieka pewnego rodzaju wartość. Człowiek ma poczucie ważności, identyfikacji z określoną grupą ludzi itp. Ludzie bronią swojego poglądu na świat. Z niego wypływają zsachowania społeczne, moralne. Czasami pogląd może być inspiracją do działania, jednakże nie ma dużego wpływu na zachowanie.. Gdy pogląd oparty jest na indywidualnych przekonaniach, wówczas ma wpływ na zachowanie, a gdy opiera się na informacjach z zewnątrz, to nie ma dużego wpływu..

Obok poglądu na świat, należy stosować również pojęcie racji ostatecznej (racji własnej). Racja własna - jest to zasada, na której opierają się treści deskryptywne i proskryptywne.

Zachowanie człowieka determinują bardziej szczegółowo zasady, niż pogląd na świat.

Z poglądem na świat wiąże się system wartości. Odpowiada on na pytanie,- jaki jest świat, w którym żyjemy. Normy i wartości odpowiadają na pytania - jak należy postępować.

Wartości - trwałe przekonanie, że określony sposób postępowania lub stan końcowy jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż odmienny sposób postępowania.

Wartości ostateczne - określają cele np. piękno, równość, wolność, szczęście.

Wartości instrumentalne - wyznaczają środki, sposoby działania, zdolności, ambicję, urok osobisty.

Wartości spełniają podobną funkcję jak normy społeczne. I jedne i drugie, to sposoby zachowania. Wartości określają cele postępowania, a normy sposoby postępowania.

Funkcje wartości:

Regulują zaspokajanie potrzeb

Kiedy wszys6tkie potrzeby nie mogą być zaspokojone, wówczas wartości decydują które z potrzeb mają być zaspokojone w pierwszej kolejności.

Wpływaja na plany życiowe np. na wybór pracy, męża, żony.

Podsystemy wartości:

Werbalny świadomy - oparty na doświadczeniach innych,

Przedświadomy, doznaniowy - oparty na własnych doświadczeniach.

17. Plany życiowe i ich uwarunkowania.

Plan życiowy obejmuje szerszy zakres działań, niż pojedynczy plan działania. Murray używał pojęcia „program serii”, Little - „personal project” (plan osobisty), a Cantor i Kihlstrom - „zarania życiowe”. Powstawanie planów życiowych warunkują:

• Wiek: plany życiowe zaczynają powstawać w okresie dorastania, wtedy bowiem rozwija się orientacja na przyszłość. Szewczuk wyróżnił pięć etapów kształtowania się planów życiowych:

• Konkretyzowanie się planu - od dorastania do dorosłości

• Stabilizacja (pierwszy okres dorosłości)

• Realizacja (drugi okres dorosłości)

• Regresywna ekspansja

• Starość - dominacja orientacji na przeszłość

• Płeć: u kobiet dominuje orientacja na rodzinę, u mężczyzn - na pracę. Lęki u kobiet wiążą się głównie ze sferą prywatną, większy też procent kobiet chce ukończyć studia wyższe. Kobiety wybierają takie kierunki studiów, jak humanistyczne, medyczne czy pedagogiczne, mężczyźni natomiast inżynieryjne, humanistyczne i sportowe.

• Poziom inteligencji: jest to ważny czynnik wyznaczający orientację na przyszłość. Wyższy poziom inteligencji wiąże się z zainteresowaniem edukacją, większą uwagą przywiązywaną do satysfakcji w pracy. Przy niższym poziomie inteligencji obserwuje się zainteresowanie zawodem i zwracaniem większej uwagi na wynagrodzenie w pracy.

• Temperament:

• Stopień szczegółowości planów: osoby introwertywne i neurotyczne - skłonność do nadmiernie szczegółowego planowania, osoby histeryczne - plany mniej szczegółowe

• Poziom aspiracji: osoby mało reaktywne - plany realistyczne, osoby wysoko reaktywne - plany zawyżone lub zaniżone, osoby ekstrawertywne - większa samodzielność w realizacji planów, osoby introwertywne - większa skłonność do ulegania sugestiom

• Potrzeby:

• Dominacji

• Osiągnięć

• Wzór zachowania: istnieją dwa wzory zachowania: A i B.

Wzór zachowania A wiąże się z dużą liczbą planów i wyższą ich trudnością. Osoby o tym wzorze zachowania nastawione są na rywalizację, wybierają plany zapewniające kontrolę, są bardziej wytrwałe w swoich dążeniach do wybranego celu.

Przeciwieństwem takiej postawy są osoby o wzorze zachowania B.

18. Pojęcie własnej osoby, jego składniki i funkcje.

W sieci poznawczej szczególną rolę regulacyjną odgrywa organizacja informacji skupionych wokół obrazu i pojęcie własnego ja. Powstaje wskutek postępującego rozróżnienia między tym, co dotyczy własnej osoby, a tym, co dotyczy świata zewnętrznego; jest to roztróżnienie pomiędzy „ja”, a „nie-ja”. To rozróżnienie w pierwszym okresie życia nie jest zbyt ścisłe, w związku z czym dziecko wykazuje np. skłonność do przypisywania otoczeniu własnych stanów i pragnień; jest to przejawem pierwotnego, dziecięcego egocentryzmu. W miarę zdobywania doświadczenia odróżnienie to staje się coraz pełniejsze i dokładniejsze. Tworzy się pojęcie własnego ja jako rezultat uogólnienia informacji dotyczących własnych stanów wewnętrznych, własnego wyglądu i cech fizycznych, własnych umiejętności i zdolności, własnych pragnień, potrzeb, postaw i innych właściwości psychicznych, własnej pozycji wśród innych ludzi, własnych uprawnień, przywilejów. Ten bardzo bogaty i różnorodny zbiór doświadczeń składa się na pewien ogólny obraz, który może ulegać mniejszej lub większej dyferencjacji: podmiot może wyodrębniać i czynić przedmiotem osobnej analizy poszczególne aspekty własnej osoby.

W obszar własnego ja wchodzi nie tylko doświadczenie związane z własną cielesną i duchową strukturą; mogą też wchodzić również inne osoby i przedmioty zewnętrzne. Człowiek może więc spostrzegać siebie jako syna, jako posiadacza określonych przedmiotów, jako członka grupy. Wydaje się, że po to, aby jakiś obiekt został włączony w obszar własnego ja:

- podmiot musi pozostawać z nim w stałym kontakcie,

- stan tego obiektu musi mieć wpływ na stan podmiotu,

- musi on podlegać kontroli podmiotu,

- musi spełniać wymagania podmiotu,

Konsekwencją braku wyraźnych granic pomiędzy „ja” a „nie-ja” jest skłonność do przypisywania otoczeniu własnych uczuć i myśli (skłonność do projekcji), a z drugiej strony skłonność do przejmowania bezkrytycznie cudzych uczuć, sądów, postaw i traktowania ich jako własnych (skłonność do introjekcji).

Ukształtowanie się pojęcia ja ma ważne konsekwencje regulacyjne. Stanowi ono przesłankę, na której formuje się ocena własnych możliwości podmiotu przy realizacji różnych celów. Oceny samego siebie (własnej osoby) podlegają uogólnieniu, czyli powstaje ogólna ocena swoich możliwości - samoocena. Samoocena jest wprawdzie zróżnicowana - człowiekocenia siebie różnie w różnych sferach, ale ogólna samoocena decyduje o tym jak człowiek zachowa się w sytuacjach nowych. Samoocena formuje się na podstawie danych pochodzących z dwóch źródeł:

własne doświadczenia jednostki, dzięki czemu przekonuje się ona, na co ją stać, jaka jest jej pozycja społeczna, jakich może się spodziewać reakcji otoczenia,

opinie innych ludzi, z którymi jednostka zetknęła się (szcvzxe4gólnie duże znaczenie mają opinie osób ważnych w życiu jednostki, a także opinie środowiska, w którym jednostka żyje)

Fakt, że samoocena formuje się na podstawie danych pochodzących z dwóch różnych źródeł bywa także przyczyną wewnętrznej rozbieżności w ocenie siebie samego. Rozbieżność ta występuje wtedy, gdy dane z tych 2 źródeł nie są zgodne.

Pojęcie własnego ja - powstaje w rezultacie uogólnienia doświadczeń dotyczących własnej osoby. Wśród tych doświadczeń wielką rolę odgrywają te, które formują poczucie własnej wartości. Pierwotnym ich źródłem są rodzice - to oni oceniają dziecko, pod wpływem ich stosunku do dziecka wytwarza się u niego przeświadczenie o własnej ważności. Podstawową konsekwencją doświadczania ważności jest wytworzenie przeświadczenia o swojej ważności i nastawienie na otrzymywanie potwierdzenia tego przeświadczenia od innych i od siebie samego - tworzy się więc coś, co można określić jako poczucie własnej wartości.

19. Koncepcja człowieka w ujęciu psychoanalizy Z. Freuda i psychologii humanistycznej.

Z. FREUD

Freud kładł wielki nacisk na wczesne doświadczenia, będąc przekonany, że wszystkie podwaliny osobowości człowieka dojrzałego (a także anomalii psychicznych) mają swoje podłoże w dzieciństwie. Wyróżnił 5 stadiów rozwoju psychoseksualnego:

Stadium oralne - zasadnicze źródło stymulacji (usta) oraz kontaktu z otoczeniem

Stadium analne - główne źródło gratyfikacji

Stadium falliczne - eksploracja i stymulacja właqsnego ciała

Stadium latencji - w tym stadium seksualność „schodzi do podziemia”

Stadium genitalne - w tym stadium (okres dojrzewania) jednostka przechodzi od autoerotyzmu do stymulacji poprzez kontakt z narządami płciowymi innych osób

Dzieci pokonując te stadia, uczą się identyfikacji z właściwą rolą seksualną, rozwija się u nich sumienie (superego). Podstawą tych stadiów są instynktowne popędy biologiczne oraz interakcja z rodzicami.

Według teorii Freuda, wszelkie zachowania są (nieświadomie) aktywizowane przez dwa podstawowe popędy: Eros - instynkt seksualny czyli instynkt życia; Tanatos - instynkt agresywny, czyli instynkt śmierci. Energia która stanowi podłoże Erosa nosi nazwę libido. Według Freuda osobowość składa się z 3 części:

ID - magazyn podstawowych popędów; id działa w sposób irracjonalny

SUPEREGO - czyli tzw. sumienie, rozwija się gdy dziecko internalizuje zakazy rodziców i innych dorosłych dotyczące pewnych rodzajów działań. SE obejmuje także ja idealne - gdy dziecko internalizuje poglądy innych dotyczące tego , jakiego rodzaju osobą powinno się stać. SE bardzo częstojest w konflikcie z ID, reprezentujący dążenie do przetrwania.

EGO - które pełni funkcję arbitra i dokonuje oceny rzeczywistości. Ego często czyni użytek z nieświadomych mechanizmów obronnych, których nadużywanie powoduje nerwicę.

Nawet poważne zaburzenia zachowania uważa się za przejaw procesów nieświadomych, ponieważ zgodnie z zasadą determinizmu psychicznego, każde zachowanie bez względu na jak bardzo irracjonalne mogłoby się wydawać ma swoje przyczyny..

Największym wkładem Freuda w badanie osobowości było podkreślenie znaczenia:

procesów nieświadomych,

popędu seksualnego,

doświadczeń z okresu dzieciństwa

TEORIE HUMANISTYCZNE: - zajmują się rolą jaką w zachowaniu ludzxkim odgrywa zarówno centralna koordynacja, jak i indywidualne samosterowanie.

C. ROGERS

Jest przedstawicielem teorii traktującej organizm jako całość. Kładzie nacisk na prywatny świat jednostki, świat doznań, który nazywa polem fenomenologicznym. To właśnie spostrzeżenia i interpretacje dokonywane przez daną jednostkę determinują jej późniejsze zachowanie. W tym celu aby zrozumieć czyjeś zachowanie, nie wystarczy znać obiektywnej sytuacji, musimy zrozumieć jak tę sytuację widzi dana osoba. Odrębną częścią tego pola jest pojęcie o sobie, które rozwija się w wyniku interakcji danej jednostki ze środowiskiem. Ludzie zachowują się zgodnie z posiadanym obrazem samego siebie i skłonni są odrzucać lub zniekształcać napływającą informację, która jest zagrażającą dla „ja”.Dla Rogersa najbardziej podstawowym popędem oddziałującym na człowieka jest popęd do samorealizacji. Popęd ten niekiedy popada w konflikt z potrzebą aprobaty, czyli pozytywnej oceny zarówno ze strony siebie jak i innych.

MASLOW - teoria samorealizacji

Mając poczucie, że psychologia skoncentrowała się znacznie na słabościach człowieka nie dostrzegając jego mocnych stron, Maslow starał się uzupełnić ten obraz badając zdrowe emocjonalnie jednostki. Uznawał naturę ludzką w zasadzie za dobrą, lecz jednocześnie uważał, że wrodzona tendencja do rozwoju jest raczej krucha i słaba, łatwo ulega naciskom społecznym. Według Maslowa wrodzone potrzeby człowieka tworzą hierarchię ważności - od potrzeb fizjologicznych, przez potrzeby bezpieczeństwa, potrzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku, oraz potrzeby samorealizacji, aż do potrzeby transcendencji Gdy potrzeby na jednym poziomie są zaspokojone , wówczas zaczynają dominować potrzeby zanajdujące się na poziomie następnym. Jeżeli zatem zaspokojone są potrzeby fizjologiczne, takie jak głód i pragnienie, to wówczas zaspokojenia żądają potrzeby należące do następnego poziomu - potrzeby bezpieczeństwa. Na szczycie tej hierarchii potrzeb znajduje się siódmy poziom - potrzeba transcendencji. Maslow dodał ten poziom, aby reprezentował najwyższą z ludzkich potrzeb, która wykracza poza samorealizację, pragnienie tożsanmmości, a nawret poza własne „jednostkowe człowieczeństwo”.

Maslow sformułował listę 15 cech, charakteryzujących osoby, które osiągnęły samorealizację:

Żyją bliżej rzeczywistości, spostrzegają ją w sposób bardziej adekwatny

Potrafią akceptować siebie

Wykazują dużą spontaniczność

Są skoncentrowane na problemach

Posiadają potrzebę zachowania sfery prywatnej

Są stosunkowo niezależne od swej kultury

Potrafią głęboko cenić podstawowe doznania życiowe

Doznają mistycznych przeżyć

Mają głębokie zainteresowania społeczne

Są zdolne do głębokich, dających zadowolenie stosunków interpersonalnych

Są demokratyczne w swych postawach

Działania zmierzające do realizacji celów

Mają poczucie humoru

Są wysoce twórcze

Są odporne na wpływy kulturowe.

20. Psychologia indywidualna A. Adlera i jej ocena.

Teoria Adlera jest teorią holistyczną (całościową).

Adler przyjął, że ludźmi kierują przede wszystkim motywy społeczne (ludzie z natury istoty społeczne).

Fikcja jako cel.

Ludzie kierują się często fikcyjnymi ideałami, które nie maja odpowiednika w rzeczywistości np. „cel uświęca środki”, „uczciwość jest najlepszą polityką” itp.

Cele istnieją tu i teraz, subiektywnie (w psychice) , jako dążenie czy ideały, które wpływają na obecne zachowania

Sądził, że cele fikcyjne stanowią przyczynę tego, co zachodzi w psychice.

Adler utożsamiał swoją teorię z teorią finalizmu.

Ów ostateczny cel, może być fikcją, to jest ideałem, który jest niemożliwy do zrealizowania, jednak jest realną pobudką ludzkich dążeń i ostatecznym wyjaśnieniem postępowania człowieka.

Dążenie do wyższości:

Przez wyższość Adler rozumie coś bardzo zbliżonego do jungowskiej koncepcji jaźni. Jest to dążenie do pełni doskonałej. Jest to wielki „pęd ku górze”. Dążenie do wyższości jest wrodzone, stanowi część życia - jest samym życiem. Nie ma odrębnych popędów, ponieważ każdy popęd czerpie swą siłę, z tego dążenia do pełni.

Poczucie niższości i kompensacji:

W normalnych warunkach poczucie niższości jest wielką siłą napędową ludzkości. Ludzie są popychani przez potrzebę przezwyciężania swej niższości i pociągani przez pragnienie wyższości.

Dla Adlera celem życia była doskonałość, a nie przyjemność.

Zainteresowania społeczne:

Polega na tym, że jednostka pomaga społeczeństwu osiągnąć cel w postadci stworzenia społeczeństwa doskonałego. Zainteresowanie społeczne jest prawdziwą i nieuniknioną kompensacją za wszelkie naturalne słabości indywidualnych istot ludzkich.

Styl życia:

Całe zachowanie danej osoby wynika z jej stylu życia. Spostrzega ona, uczy się i przyswaja to, co pasuje do jej stylu życia, a ignoruje wszystko inne. Styl życia kształtuje się do 4-5 roku życia. Jest determinowany przez specyficzne poczucie niższości. Styl życia stanowi kompensację określonego rodzaju niższości.

Twórcza jaźń:

Doktryna ta głosi, iż ludzie sami kształtują swą osobowość. Budują ją z dwóch surowców: dziedziczności i doświadczenia.

Twórcza jaźń jest fermentem oddziałującym na fakty realnego świata i przekształcającym je w osobowości, która jest subiektywna, dynamiczna, zintegrowana, indywidualna i odznacza się specyficznym, jedynym w swoim rodzaju stylem. Twórcza jaźń nadaje sens życia, stwarza cel, a także środki do osiągnięcia tego celu. Twórcza jaźń jes aktywną zasadą życia, nieco podobną do duszy.

Psychika (ego) ma atrybuty twórczej jaźni.

.

1

1

Obraz świata

wskazania

CEL

POCZ. NIŻSZOŚCI

POC. WYŻSZOŚCI

ZAINTER. SPOŁ

M o t y w y w r o d z o n e

---