Świat antyczny
Rozwój teorii podatkowej w okresie starożytności pozostawał w tyle za rozwiązaniami stosowanymi w praktyce gospodarczej. Przyczyną takiego stanu było prawdopodobnie niekwestionowane prawo władców do nakładania na poddanych różnego rodzaju obowiązkowych świadczeń. Pierwsze konstrukcje podatkowe powstały na gruncie praktyki skarbowej.
Egipt
Głównym źródłem dochodów państwa w starożytnym Egipcie były daniny, uiszczane przez chłopów w zbożu i bydle oraz przez rzemieślników w formie wytwarzanych wyrobów. Dodatkowym źródłem bogactwa, zwłaszcza kruszców, były zdobycze wojenne. Jednak aby prowadzić wojnę potrzebne jest wojsko, dlatego jednym z elementów pozyskiwania chętnych do służby wojskowej było wyłączenie tej grupy społeczeństwa z nakładanych świadczeń o charakterze podatkowym.
Mezopotamia
W Mezopotamii ludność wnosiła na rzecz panującego (oraz właścicieli ziemskich) świadczenia w postaci czynszu oraz służebności osobistej w zamian za oddaną pod uprawę ziemię. Służebność osobista nosiła nazwę „ilkum” i polegała na służbie wojskowej, czynsz dzierżawny zaś uiszczany był w formie opłaty lub określonej części plonów. Wysokość tej swoistej opłaty była zróżnicowana i wynosiła połowę lub jedną trzecią plonu.
Grecja
Finanse państwa w starożytnej Grecji opierały się na dochodach z podatków pośrednich, ceł oraz na dochodzie z majątku państwowego. Wysokim źródłem dochodów budżetowych były konfiskaty majątkowe osób skazanych. Na największą uwagę według teoretyków myśli ekonomicznej zasługują dwa podatki: eisphora i liturgia.
Podatnicy eisphori byli grupowani w związki zwane symmoria, które zrzeszały podatników o jednakowej sile podatkowej. Członkowie tych grup odpowiadali solidarnie za wpłacane kwoty podatku przypadającego na symmoria. Przedmiotem opodatkowania były dochody pochodzące z majątku ruchomego i nieruchomego, zaś stawka podatkowa kształtowała się na poziomie około 10% osiąganego dochodu netto. Aby uniknąć włączenia do symmoria obywatel mógł wskazać innego podatnika do zapłaty, lecz wiązało się to z koniecznością zamiany z nim majątkiem. Sprawy sporne rozstrzygał sąd przysięgłych zwany helalia.
Poglądy głoszone przez starożytnych ekonomistów dotyczące eisphory nie były jednolite. Rodbertus uważał, że podatek ten jest podatkiem dochodowym o charakterze progresywnym, Poliobos zaś uważał, że jest to podatek o charakterze majątkowym. Podstawą wymiaru eisphory było oszacowanie majątku obywateli, można więc sądzić, że była ona podatkiem o charakterze majątkowym.
Drugim ważnym podatkiem starożytnej Grecji była liturgia, co w języku greckim oznacza pracę publiczną. Liturgia polegała właśnie na wykonywaniu prac na rzecz państwa przez najbogatszych obywateli. Występowało wiele form pełnienia liturgii. Były to m.in.:
Trierarchia - jedna z najkosztowniejszych form, zobowiązująca do dowodzenia okrętem i zaopatrzenia go w odpowiedni sprzęt
Gymnasiarchia - polegała na wystawieniu grup zapaśniczych na zawody
Architeoria - poegała na pokrywaniu kosztów poselstwa
Choregia - sprowadzała się do konieczności wyćwiczenia i zorganizowania chórów występujących podczas świąt i uroczystości
Hestias - polegała na wydaniu uczty dla grupy obywateli nie mniejszej niż 3.000 osób.
Podatki oraz konfiskaty nakładane przez państwo doprowadziły w konsekwencji w V i IV wieku p.n.e. do zubożenia oraz upadku wielu fortun. Upadek finansowy klasy zamożnej zmusił władze do tego, by do pełnienia liturgii (podobnie jak to ma miejsce przy eisphori) grupować obywateli w związki zwane symmoria.
Specjalnym podatkiem i obowiązkiem służby wojskowej obciążeni byli również metojkowie. Metojkowie była to obca ludność napływowa, która zajmowała się głównie kupiectwem i bankierstwem, i traktowana była jako społeczność drugiej kategorii, gdyż byli to ludzie wolni ale pozbawieni praw obywatelskich.
Opodatkowane było również rolnictwo. Jednak obciążenia tej klasy według różnych teorii przyjmowały zmienną formę. W okresie panowania Ligudów podatek przybierał formę katastratu gruntowego. Konstrukcja tego obciążenia polegała na szacunkowym ustaleniu wielkości obszaru przypadającego w danym roku na poszczególne rodzaje upraw. Następnie dokonywano podziału pomiędzy jednostki administracyjne, tj.: powiaty, toparchie, gminy. Państwopobierało część zbiorów w formie czynszu zwanego ekpohorion, lub w formie podatku gruntowego. W okresie Ptolemeuszy zaś państwo ograniczało się do pobierania podatku od bydła, które stanowiło własność prywatną, a także do pobierania opłaty za korzystanie z pastwisk i paszy zasianej na polach po zebraniu zboża.
Państwo prowadziło szczegółową kontrolę pobierania podatków. Stosowano precyzyjne przepisy, które regulowały wysokość stawek podatkowych, sposób pobierania należnego podatku oraz stosunki pomiędzy dzierżawcami a personelem bezpośrednio zajmującym się egzekwowaniem należności podatkowych. Za podstawę wymiatu nałożonego podatku uważano deklarację majątkową podatnika, podlegającą kontroli dzierżawcy podatkowego. Dokładnej kontroli podlegał nie tylko podatnik, ale również rachunki prowadzone przez dzierżawców. Dzierżawą nie były objęte podatki bezpośrednie, np. podatek gruntowy pobierany był przez organy państwowe.
Rzym
W Cesarstwie Rzymskim system skarbowy cechował się bogactwem form i metod pozyskiwania dochodów publicznych zwanych vectigalia. Rozwój tego systemu można podzielić na dwa okresy. Pierwszy okres trwał od czasów formowania się państwa do upadku republiki, a drugi następuje bezpośrednio po nim i obejmuje okres od Pryncypadku do upadku cesarstwa.
Pierwszy z wymienionych okresów charakteryzował się licznymi wojnami domowymi i podbojami. Podstawowym problemem skarbu państwa w tym okresie było pozyskanie środków na pokrycie wydatków związanych właśnie z prowadzonymi wojnami. Srodki na ten cel pochodziły zarówno z kasy państwa, jak i z uzyskanych łupów. W tym okresie system finansowy państwa charakteryzowała duża niestabilność. Nakładane w różnej formie obciążenia nie były usystematyzowane i cechowały się rozbudowanym fiskalizmem. W teorii zaś tak wielka różnorodność obciążeń miała dostarczyć jak najwięcej środków do kasy państwowej. Źródłem tych środków miały być vectigalia, na które składają się:
Podatek od wartości niewolnika wyzwolonego pobierany w wysokości 5%, który wpływał do „Świętego Skarbu”, stanowiąc formę rezerwy finansowej państwa;
Liturgia flotowa, której świadczenie uzależnione było od statusu majątkowego obywatela;
2,5 - procentowe cło pobierane w portach od towarów przywożonych i wywożonych
dziesięcina zbiorowa;
rekwizycje (konfiskaty);
czynsze dzierżawne;
dobrowolne ofiary składane w gotowiźnie i w naturze, a pochodzące od obywateli oraz państw sprzymierzonych;
kredyty udzielane skarbowi przez dzierżawców podatkowych;
łupy wojenne;
kontrybucje nakładane na zwyciężonych.
Wśród występujących w Cesarstwie Rzymskim podatków można wyodrębnić także grupę świadczeń nakładanych na obywateli:
Podatek w wysokości 2% od majątku obywateli, którego wartość przekraczała 100 000 denarów;
Tributum, tj. przymusową pożyczkę na cele wojenne, którą skarb państwa zwracał z łupów wojennych; wysokość tributum stanowiła 4 % osiąganego dochodu;
Pożyczka przymusowa w wysokości całorocznego dochodu obywatela;
Podatek dochodowy w wysokości 25%
Podatek w wysokości 12,5% od wyzwoleńców, których majątek przekraczał 50 000 denarów;
Podatek płacony przez posiadaczy niewolników w wysokości 25 denarów, tj. około 10% wartości za każdego posiadanego niewolnika;
Podatek od zabudowanych nieruchomości w wysokości ½ denara od stopy kwadratowej;
Podatek od spadków.
W okresie Pryncypatu nastąpiła zasadnicza zmiana w sposobie ustalania źródeł i metod pozyskiwania dochodów publicznych. Cesarz August uważał, że uzyskiwane dochody powinny być opodatkowane zgodnie ze zdolnościami płatniczymi podatnika. Tutaj uwidacznia się wyraźny postęp. Cesarz August zauważa, że nakładanie takich samych podatków na każdego nie prowadzi do wzrostu dochodów państwa oraz do jego rozwoju, a może wręcz przeciwnie wpłynąć na ich przyszłe obniżenie, spowodowane zubożeniem społeczeństwa.
W drugim okresie nastąpił podział skarbu Cesarstwa odpowiadający podziałowi na prowincje senatorskie i cesarskie. Funkcjonowały następujące systemy skarbowe:
Fiscus ceasaris - skarb cesarski, zasilany dochodami z prowincji cesarskich, podatkami, cłami, spadkami w przypadku braku spadkobierców. Charakter tego skarbu był kwestią sporną. Z jednej strony uważano, że środki zasilające skarb cesarski stanowią osobistą własność cesarza, inny zaś pogląd głosił, że jest to skarb państwowy, którym cesarz może jedynie dysponować.
Aerarium publicum - zasilany był dochodami z prowincji senatorskich.
Aerarium militare - skarbiec wojskowy, zasilany jednorazową dotacją ze skarbu cesarskiego, a także częścią dochodów płynących z podatku spadkowego w wysokości 5% i podatku obrotowego w wysokości 1%.
Podział prowincji pomiędzy senat i cesarza przeprowadzono w taki sposób, że Cesarz zarządzał prowincjami przygranicznymi i nowo tworzonymi, tj. biedniejszymi (z wyjątkiem Egiptu i Syrii). Senat otrzymał prowincje bogatsze, w których nie stacjonowała armia ( z wyjątkiem Africa). Zastosowano model działania polegający na unifikowaniu zobowiązań podatkowych względem skarbu państwa. Na prowincje mniej opodatkowane nakładano takie obciążenia podatkowe, które zrównywały je z poziomem opodatkowania prowincji bardziej opodatkowanych. W Italii, prowincji o znaczeniu centralnym, nakładano znacznie niższe podatki. Rekompensowano to przez zwiększone opodatkowanie innych prowincji. Italia była wolna m.in. od podatku gruntowego, nie obciążano podatkiem kapitałów pieniężnych, nie występował tam podatek majątkowy. Ludność prowincji płaciła natomiast podatek personalny tributum capitis. Podział ten odpowiadał istniejącej sytuacji polityczno-prawnej w Imperium.
Ocena dorobku starożytnych.
W starożytności nie ukształtowano podstaw teoretycznych systemów podatkowych. Podatki doskonale sprawdzały się jednak w praktyce. Pełniły przede wszystkim funkcje zasilania budżetu, a także realizowały funkcje społeczne, ekonomiczne i polityczne.
Dość powszechnie stosowano też w formie kar konfiskaty majątkowe. Poza działaniem restrykcyjnym, służyły one przede wszystkim realizacji celów fiskalnych i politycznych państwa. System finansowy starożytnej Grecji i Cesarstwa Rzymskiego charakteryzował się dużą różnorodnością stosowanych konstrukcji i form podatkowych. Występowały podatki obciążające m.in. majątek, spadki, grunty rolne oraz dochody (pogłówne), podatki obrotowe, różne formy ceł, kary i opłaty. Wśród występujących zobowiązań podatkowych można wyodrębnić podatki bezpośrednie, np. podatek od metojków - metoikon oraz pogłówne płacone przez właścicieli niewolników - eisfora, a także podatki pośrednie od sprzedaży m.in. towarów, niewolników. Wypracowano również system oszacowania przychodów z rolnictwa w podatku katastralnym. Traktaty Ksenofonta, Arystotelesa, Platona, Marcusa Tulliusa Cicerona poruszały m.in. zagadnienia filozoficzne i ekonomiczne, ale w kontekście polityki, moralności oraz prawa. Autorzy zajęli się problematyką hierarchii społeczeństwa jako przejawu porządku społecznego. Podział ze względu na status majątkowy i zakres sprawowanej władzy nie odzwierciedlał w pełłni struktury starożytnego społeczeństwa. Fakt ten pozostaje w ścisłym związku z dyskusją na temat źródeł uzyskiwania dochodu. Wydaje się, że należy interpretować ją jako obronę pozycji społecznej oraz obronę przed materialnym uzależnieniem warstwy rządzącej od szybko bogacących się warstw społeczeństwa, które nie były przewidziane do rządzenia. Czynnikiem powodującym zubożenie klasy najbogatszej był system podatkowy, najbardziej obciążający tę klasę społeczną. Poglądy głoszone przez filozofów miały za zadanie potępić te formy uzyskiwania dochodów, do których rządzący - ze względu na zubożenie - nie mieli dostępu.
Oceniając systemy podatkowe obowiązujące w okresie starożytności w Egipcie, Mezopotamii, Grecji i Rzymie należy podkreślić ich rozbudowany fiskalizm i upolitycznienie. Charakteryzowały się one doraźnymi rozwiązaniami, powodującymi m.in. zubożenie ludności, wzrost cen towarów, dysproporcje w rozwoju gospodarczym kraju. Wydaje się, że były to główne przyczyny postrzegania podatków jako instrumentów restrykcyjnych, których jedynym celem było przyjęcie jak największych środków na korzyść uprawnionego do poboru świadczenia.
Bez wątpienia jednak wpływ tej epoki na rozwój systemów podatkowych w przyszłości, w ujęciu praktycznym oraz teoretycznym jest niepodważalny. Stosowano szeroki zakres przedmiotowy opodatkowania w postaci majątku, obrotu, dochodu, opracowano także formę oszacowania przychodów. Stawki podatkowe przybierały formę proporcjonalną, oraz progresywną. Wykształciła się procedura podatkowa, instytucja nadzoru podatkowego oraz instytucja odwoławcza dla podatników. Stosowano ulgi, zwolnienia, minimum wolne od podatku. Pobór podatku następował w formie pieniężnej. Obok krytykowanego fiskalizmu podatki stały się instrumentem realizacji celów społecznych, gospodarczych, politycznych. Uzasadniona wydaje się teza, że w starożytności funkcjonowały zorganizowane systemy podatkowe. Funkcje jakie spełniały te systemy w starożytności oraz konstrukcja występujących w nich podatków nie odbiegają swoim zakresem od współcześnie stosowanych rozwiązań i koncepcji.