Przegląd definicji agresji.
Agresja to zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu. Czynności agresywne polegają na postępowaniu niezgodnym z normami i zasadami współżycia w grupie, społeczeństwie. Z tego punktu widzenia agresja jest rezultatem niewykształcenia pożądanych form zachowań lub wykształceniem zachowań niepożądanych.
W „Małym Słowniku Psychologicznym” można znaleźć definicję agresji, która jest adekwatna do tej teorii. Agresja wg Słownika to „wszelkie wrogie działanie fizyczne lub słowne, zwykle gwałtowne, będące na ogół reakcją na frustrację i mające na celu szkodę obiektu agresji. Agresja jest skierowana normalnie na osobę lub przedmiot wywołujący agresję”.
Teoria agresji jako popędu – głoszona przez Z. Freuda jest oryginalna w swym ujęciu. Głosi ona, że agresja występuje w wyniku konkurujących ze sobą dwóch instynktów - niszczącego popędu śmierci, który jest przeciwstawny instynktowi życia. Agresja jest to skutek tych sprzecznych tendencji. Człowiek w obawie przed samounicestwieniem kieruje agresję na innych.
Według Freuda agresja była wynikiem działania energii o charakterze seksualnym (libido). Konflikty są jego zdaniem nieuniknione. Powodują je, bowiem wrodzone oraz niezmienne składniki natury ludzkiej.
Teorię Z. Freuda rozwinął K. Lorenz – etolog. Podkreślał on biologiczną funkcje agresji oraz sądził, że energia agresji wymaga rozładowania, co występuje bądź spontanicznie, bądź wskutek pojawienia się odpowiedniego bodźca czy sytuacji. Normy kulturowe uniemożliwiają wyładowanie agresji, w wyniku, czego dochodzi do aktów samoagresji oraz innych zaburzeń psychicznych czy somatycznych.
Według K. Lorenza korzystniejsze jest drobne rozładowanie agresji, nie kumulowanie jej aż do „wybuchu”. Agresja może być skierowana na obiekt zastępczy np. zamiast uderzyć osobę – energię można „wyładować” na przedmiot. Agresji można nadać także pożyteczny kierunek np. dyskusja, działalność twórcza. „Wspólnym mianownikiem teorii instynktu jest założenie o biologicznie zaprogramowanym, wpisanym na stałe w życiorys człowieka i niemożliwym do odwołania, charakterze ludzkim. Forma, w jakiej ujawniają się stanowi wypadkową ich siły oraz opanowanych indywidualnie sposobów pozbywania się agresji energii”.
Teoria związku agresji z frustracją wiąże się z nazwiskiem J. Dolarda. Twierdzi on, że „każda frustracja prowadzi do agresji i u podstaw każdej agresji znaleźć można frustrację”.
Według autora tej teorii agresja jest nieuchronna, bo stanowi jedynie możliwą formę rozładowania wewnętrznych pobudzeń. Pobudzenia te mają często charakter społeczny lub działają jako popęd domagający się rozładowania. Źródłem tych pobudzeń jest frustracja, która powstaje w skutek przeszkód w osiągnięciu celu. Agresja występuje, jako jedyny sposób rozładowania napięć pofrustracyjnych.
PODZIAŁ ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH WEDŁUG FUNKCJI, JAKĄ ONA SPEŁNIA:
Agresja impulsywna – zwana też afektywną – jest formą odpowiedzi na negatywny stan organizmu. Widoczne zmiany w zachowaniu człowieka to: poirytowanie, wściekłość. Żeby pozbyć się nieprzyjemnego napięcia nerwowego i przerwać kontakt z nieprzyjemnym bodźcem, ludzie często wyrażają się spontanicznie mówiąc, iż są tak poirytowani, że chce im się krzyczeć lub też np. hałas był tak wielki, że nie mogli zapanować nad swoimi nerwami. Ten rodzaj agresji został wywołany fizycznymi bodźcami otoczenia człowieka. Pojawia się ona wskutek frustracji (zaistnienie przeszkody w drodze do celu). Powodem agresji impulsywnej może być: obrażanie, krytykowanie, poniżanie. Wszystkie negatywne czynniki wpływają na agresywne zachowanie człowieka jako chęć przerwania blokady w osiągnięciu celu „ już małe dziecko wie, że kopanie,drapanie,krzyk przynoszą ulgę, przerywają blokadę potrzeb, można się nimi posłużyć nie tylko dla pozbycia negatywnych emocji, ale także po to by cos osiągnąć…” Impulsywnie reagujemy, gdy zostaje naruszone poczucie własnej wartości w domu lub miejscu publicznym. Każdy z nas ma „czułe miejsca” dotyczące tego, co reprezentujemy. Atak na te wartości jest powodem bójek lub agresji słownej (werbalnej), poniesionego głosu lub zgryźliwych uwag. Agresja impulsywna ma u swoich podstaw emocje złości, gniewu, irytacji, dlatego często określa się ją jako gniewną. Bezpośrednim celem agresji impulsywnej jest redukcja nieprzyjemnego napięcia. Ulgę przynosi wyładowanie złości w sposób fizyczny lub werbalny.
Agresja instrumentalna – jej celem jest uzyskanie czegoś pożądanego poprzez zadanie ofierze cierpienia. Najbardziej skutecznym sposobem osiągnięcia potrzeby np. aprobaty kolegów jest „bicie, kopanie, atakowanie przypadkowej ofiary”. Działania takie są skuteczną metodą w osiągnięciu celu. Osoby agresywne znają przeróżne sposoby tzw. „szybkie chwyty” za pomocą, których osiągają pożądane dobra typu:pieniądze, samochód – cudze własności. W utrwalaniu sposobów reagowania instrumentalnego istotną rolę odgrywają takie zjawiska jak: warunkowanie instrumentalne, modelowanie.
-warunkowanie instrumentalne- „polega na uczeniu poprzez pożądany skutek; dochodzi do utrwalenia się zachowań agresywnych”. Agresja utrwalona poprzez modelowanie jest wynikiem obserwowania bezpośrednich lub pośrednich demonstracji np. film.; Demonstracja agresji wzmaga agresywne zachowanie i trwa ono znacznie dłużej niż sama demonstracja.
c) Agresja zadaniowa – występuje gdy zachowanie wynika z przymusu lub np. za sprawą pełnionych funkcji, podjętej roli czy postawionych zadań. Z moralnego punktu widzenia konieczność ta jest kontrowersyjna. Niektóre jej formy mają charakter pro społeczny np. zawody służące socjalizacji czy społecznemu dobru. Prospołeczne zachowanie agresywne osoby socjalizującej powinno mieścić się w granicach norm społecznych, wynikająca z Racji pełnionej roli ( rodzic, opiekun, wychowawca) – „ich przesłanką jest troska o prawidłową socjalizację, a nie np. zemsta, manifestowanie posiadania władzy”. Osoby, z racji wykonywanego zawodu: nauczyciele, wychowawcy, policjanci, strażnicy więzienni, czy ochroniarze, używają agresji zadaniowej w sposób prawnie sankcjonowany. Ważne jest by osoby te nie przekroczyły i tak wątłej granicy, w tym przypadku, między prawnie dozwolonym, a bezprawiem, zachowaniom tym trudno przypisywać wyłącznie wymiar socjalny, gdyż bezspornie same w sobie przynoszą: ból, cierpienie, szkodę. Do agresji zadaniowej należą również zachowania wynikające z wykorzystywania poleceń np. żołnierze w wojsku.
Agresja spontaniczna – pojawia się spontanicznie, bez prowokacji. Nazywana jest także agresją „dla przyjemności” lub w skrajnych przypadkach – sadyzmem. Jej celem jest wykonywanie ataku agresywnego, a więc zadanie bólu. U dzieci i młodzieży może ono pojawić się w postaci znęcania nad słabszym, często przyjmuje postać ukrytą, zamaskowaną. Zachowanie agresywne samo w sobie jest, w tym przypadku stymulujące, gdyż zachowanie takie samo się nagradza. Osoba agresywna wyżywa się, przeżywa dreszcz emocji. Często, nawet w życiu publicznym, jest preferowaną formą aktywności dostarczającej stymulacji (np. działalność Prospołeczne, ryzykowne sporty).
Agresja zadaniowa może również, oprócz zapotrzebowania na stymulujące źródła agresji, być traktowana przez agresora jako warunek samookreślenia. Jest ona innym rodzajem okrucieństwa, które stanowi „ chęć panowania nad innymi – poprzez wzbudzanie atmosfery grozy, podziwu dla zuchwałości, czemu często towarzyszy fascynacja własnym lękiem. Uczestników czynu można powiązać ze sobą jako spiskowców, podporządkować ich sobie”. Agresja spontaniczna jest rezultatem doświadczenia skuteczności działań wymierzonych przeciwko innym za cenę bólu i cierpienia. Jak już pisałam wcześniej, agresor czerpie satysfakcję i zadowolenie z cierpienia innej osoby (sadyzm), Agresja spontaniczna, podobnie jak agresja instrumentalna, może być wynikiem naśladowania poprzez obserwację bezpośrednią lub pośrednią ale jest nie jedynym. Tu raczej chęć identyfikacji z obserwowanym agresorem odgrywa ważniejszą rolę niż samo naśladownictwo.
Wszystkie wyżej wymienione rodzaje agresji rzadko występują w postaci czystej. Często jednemu rodzajowi agresji może towarzyszyć inny jej rodzaj. Agresja może być także nabrać, w trakcie swojego przebiegu, zupełnie innego charakteru niż na początku - zwłaszcza, gdy w grę wchodzą emocje.
PRZECIWDZIAŁANIE AGRESJI
Zapobieganie zjawisku agresji jest łatwiejsze niż leczenie. Zanim przejdę do opisu sposobów leczenia, pokrótce przedstawię, w jaki sposób można przeciwdziałać agresji. Powinno polegać ono na eliminowaniu jej przyczyn z życia codziennego. Strefa działania czynników powodujących agresję jest rozległa, także wyeliminowanie jej dużej części pozostaje życzeniem teoretycznym, nierealnym, graniczącym z cudem. W wymiarze ogólnym podstawowe znaczenie ma likwidacja źródeł frustracji dużych grup ludzi, zwłaszcza młodzieży.
Jedną z najważniejszych dróg w realizacji tego celu jest opracowanie i sfinansowanie, dla ludzi bezrobotnych programów szkoleniowych, także tworzenie miejsc pracy. Innym sposobem likwidacji źródła frustracji, zwłaszcza ubogich grup społecznych, jest tworzenie realnych i konsekwentnie wykonywanych programów wspomagania,
Często agresja powiązana jest ze zjawiskami patologicznymi: alkoholizmem, narkomanią, – dlatego też potrzebne są programy przeciwdziałania tym zjawiskom. Ponieważ w społeczeństwie wzrost agresji jest znaczny, poprawy wymaga skuteczność działań policji, a także mobilizacji środowisk lokalnych do ochrony przed agresją i bezpośredniego kształtowania warunków życia. Wyżej wymienione środki zapobiegania przemocy nie zawsze zdają egzamin. Ograniczenie agresji i przemocy u nieletnich metodami sądowymi i prawnymi, a także kontrolowanie ich za pomocą metod psychologicznych pedagogicznych, przynoszą sukcesy częściowo.
Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej, choćby tylko uwagą, natomiast wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. W ten sposób bardzo skuteczny jest w stosunku do małych dzieci, u których dopiero tworzą się nawyki agresywnego bądź nieagresywnego zachowania. Dziecko agresywne można wycofać z sytuacji przez niepożądanej, zabawy. W ten sposób zostanie pozbawione przyjemności. Redukowanie zachowań agresywnych za pomocą kary jest bardzo dyskusyjne, a kara cielesna całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji.
Ważną rolę w leczeniu agresji dobywają indywidualne i zespołowe zabawy „ gry w role”, przy czym należy pamiętać, że głównym instrumentem hamowania jest komunikowanie między ludzkie oparte o mowę. Przede wszystkim sam wychowawca powinien być modelem nieagresywnego zachowania, dlatego ważnym jest w leczeniu dziecka agresywnego wziąć pod uwagę leczenia rodziców. Jednym z najlepszym sposobem jest trening rodzinny. Rodzice ci powinni ograniczyć stosowanie negatywnych uwag, gróźb nakazów do swoich dzieci. Zastępować je powinni pozytywnymi komunikatami i w sposób pozytywny wzmacniać pozytywne zachowanie swoich dzieci. Powinni także uczyć się stosowania w sposób konsekwentny i umiarkowany kar nie fizycznych. W celu eliminowania zachowań agresywnych można stosować wobec dziecka metody poznawcze. Jedną z metod poznawczych jest koncentrowanie się na emocjach dziecka, które towarzyszą jego zachowaniu z agresja często współwystępuje złość, … jeśli emocja ta zostanie zastąpiona inną, sprzeczna z nią np. empatią to może zapobiec wystąpieniu agresji lub obniżyć jej poziom. Drugą techniką poznawczą jest uczenie się rozwiązywania problemów. Przykładem może być metoda głośnego myślenia, która polega na rozwiązywaniu problemów. Dzieci uczą się bardziej skutecznego postępowania w sytuacjach problemowych. Najpierw- generowanie i rozważanie różnych strategii radzenia sobie z problemem, a potem – systematycznego realizowania ustalonego planu rozwiązania. Gdy dzieci dobrze opanują tą technikę „ przechodzą” do stosowania jej w życiu codziennym. Wśród technik poznawczych należy wymienić również trening powstaniu agresji w wyniku oglądania przemocy w telewizji. Polega on na tym, że trenuję się grupę dzieci umiejętności wymyślania argumentów dotyczących negatywnych skutków oglądania negatywnych programów telewizyjnych pokazujących przemoc. W redukowaniu agresji pomocne są również techniki psychoterapeutyczne typu: trening asertywności czy trening interpersonalny. Brak postawy asertywnej może być przyczyną agresywności. Po przez trening uczymy się być asertywnym – „ taki sposób zachowania, który przy całkowitym zachowaniu i akceptacji postaw własnych w żaden sposób nie narusza praw innych osób”. Stosując trening grupowy zwany inaczej interpersonalnym prowadzący szczególną uwagę zwaracją na umiejętności zwiększające konstruktywne sytuacjach satysfakcjonujące bycie z ludźmi – uczenie się słuchania .., otwarcia na świat, przeżyć, nabywanie umiejętności dawania informacji zdrowotnych zdrowotnych i porozumiewania się z ludźmi.