Według Materazzo (1982) psychologia zdrowia to całokształt specyficznego oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania chorobom i leczenia ich, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbliżonych dysfunkcji.

Jak widzimy po definicji, psychologia zdrowia jest szeroko pojętym zagadnieniem. Obejmuje ona zarówno zdrowie jak i jego profilaktykę i promocje. Na tym etapie, należało by wytłumaczyć następne pojęcia, a mianowicie- ‘profilaktyka’ i ‘promocja’.

Heszen (1995-1997) proponuje definicję:

Promocja to działanie umożliwiające jednostce i całemu społeczeństwu utrzymanie zdrowia i jego poprawę.

Natomiast definicję profilaktyki Mały Słownik Języka Polskiego (1997) proponuje jako działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom. Ogólnie : stosowanie różnych środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, katastrof itp .

Zacznijmy może od promocji, która jest procesem skupionym na kontroli nad własnym zdrowiem, utrzymanie jego oraz poprawę. Pierwsza konferencja Promocji zdrowia odbyła się w Ottawie w 1982roku, podczas której określono działania takie jak:

• budowanie prozdrowotnej polityki społecznej,

• tworzenia środowisk sprzyjających zdrowiu,

• wzmacnianie działań zbiorowych,

• rozwijanie umiejętności indywidualnych,

• reorientacja służby zdrowia.

Jak widać promocja zdrowia jest działaniem nie tylko edukacyjnym, ale również i społecznym, politycznym i indywidualnym. Od Nas wszystkich jest ten proces zależny. W piramidzie zdrowia, to właśnie ona znajduje się na samym dole, czyli jest jej potrzebny niewielki nakład pieniężny, co jest bardzo dużym plusem tego oddziaływania.

Promocja dzieli się na prewencję pierwotną i wtórną. Prewencja pierwotna, to taka która dotyczy osób wciąż cieszących się zdrowiem. Takie oddziaływanie możemy często zauważyć w przedszkolach, gdzie dzieci po każdym posiłku szczotkują zęby by zapobiec próchnicy, ale także i w szkołach gdzie prowadzone są przeróżne kampanie, np. „Rak chodzi wspak”. Są to działania zorientowane na utrzymaniu zdrowia u tych właśnie osób, osób zdrowych. Natomiast prewencja wtórna jest to taka, która dotyka osób już chorych lub chorobą zagrożonych. Działanie to bardzo często podejmowane jest wśród kobiet, które namawiane są na badania mammograficzne. Jak wiadomo są one w grupie ryzyka, z racji ich płci, ale także mogą także być dotknięte tym problemem.

Wyróżniamy także następujące modele promocji zdrowia:

(…) „-Model przekonań zdrowotnych- sam pacjent musi wziąć odpowiedzialność za swoje zdrowie,

-Model zdrowia publicznego- akcentuje konieczność interwencji organów publicznych zorientowanych na zabezpieczenie zdrowia publicznego. „ (W. Wosińska, 2004, str.568)

Promocja zdrowia to także upowszechnienie pozytywnych zachowań, tak jak zdrowie behawioralne. Materazzo (1982) proponuje definicję:

Zdrowie behawioralne jest dziedziną interdyscyplinarną zajmującą się promowaniem filozofii zdrowia, podkreślającej indywidualną odpowiedzialność w zastosowaniu wiedzy i technik behawioralnych i biomedycznych w utrzymaniu zdrowia i zapobieganiu chorobom lub innym dysfunkcjom przez świadome inicjowanie różnorakich form działań jednostkowych i grupowych.

Zdrowie behawioralne wykorzystuje różne techniki i metody, które mają na celu promocję zdrowego trybu życia. Głównym jednak zadaniem jest wspieranie tych metod w celu zmiany zachowań społeczeństwa.

Jak wiemy najczęstszym powodem umieralności (ze względu na zdrowy tryb życia) jest palenie papierosów, niewłaściwa dieta, nadużywanie alkoholu i narkotyków a także brak ruchu, czyli siedzący tryb życia, który niestety prowadzi 75% z Nas. Niestety największe ‘żniwo’ wśród wymienionych zbiera palenie papierosów, które niestety stało się bardzo trendy wśród młodzieży szkolnej. Sięgają oni po papierosy przeciętnie już w wieku 13lat. Choć poziom rzucających palenie wzrasta i powstaje coraz to więcej grup wsparcia, często jest to właśnie główna przyczyna zgonów. Jak więc promować zdrowe zachowania i przekonania?

Otóż istnieją dwa rodzaje oddziaływań, które przynoszą największe efekty. Jest to oddziaływanie informacyjne, które polega na uświadomieniu społeczeństwu potrzeb związanych ze zmianą stylu życia oraz wynikających z tego korzyści. Na przykład motywacja ludzi do uprawiania sportu i zdrowego odżywania się, wymaga uświadomienia ludziom roli diety, a także ćwiczeń fizycznych w utrzymaniu zdrowia. Bardzo ważną rzeczą jest dostarczenie odpowiednich informacji, które mają za zadanie pomóc w kierowaniu zachowaniami ludzi.

Jednak oddziaływanie informacyjne składa się z pięciu procesów, m.in. zdobyciu uwagi odbiorców, zrozumieniu przez nich komunikatu, przyswojenia go a następnie przechowania w pamięci i działania. Efektywność informacji można uzyskać poprzez użycie osoby powszechnie szanowanej i znanej, w celu przekazania komunikatu. Większość ludzi zawsze patrzy na to co inni powiedzą, co inni zrobią, co mają.. W ten oto sposób na niektórych bardzo szybko wywrzemy presję związaną z zdrowym zachowaniem. Istotnym również jest, by komunikat był zrozumiały dla wszystkich grup odbiorców, czyli był zwięzły, prosty i na temat. Należy poznać stanowisko odbiorcy, w celu użycia obustronnej argumentacji lub po prostu prezentację argumentów, które ukierunkowane są na jedną opcję. Na końcu ważne jest, by określić wnioski płynące z Naszej informacji tak, aby odbiorca nie musiał robić tego sam.

Następnym z oddziaływań jest oddziaływanie oparte na strachu, które wykorzystuje do perswazji motywujący strach przed zagrożeniami. Opiera się ono na założeniu, że jeżeli wykorzystamy lęki i fobie odbiorcy, będzie komunikat akceptowany. Najczęstszym zagrożeniem, które jest przedstawiane ta metoda, jest AIDS. Przekazujący informację ma na celu zmienienie przyzwyczajeń seksualnych u odbiorców, poprzez wzbudzenie w nich strachu. Zbyt dużą dawka lęku będzie niekorzystnie wpływać na odbiorcę, więc musi być on zrównoważony. Jednak musi on jasno przekazywać, że prezentowane zagrożenia mogą dotknąć każdego z Nas i nieraz są na wyciągnięcie ręki, a konsekwencje związane z tym są duże.

Strategie poznawczo-behawioralnego podejście do promocji zdrowia, maja być skuteczne w wywoływaniu zmian. Przy zastosowaniu tej strategii celem staje się zidentyfikowanie zagrożeń i procesów poznawczych, a dopiero później opracowanie zadań, które wpłyną na zmianę ich uczenia się. Dlatego ważne tutaj jest podejście indywidualne do każdego człowieka, dopasowanie techniki do osoby, jak również do jej problemu. Warto skupić się na technikach, które najkorzystniej wpływają na nasze zachowanie.

Warunkowanie reaktywne, to takie w którym występują dwa bodźce razem w powtarzających się seriach i każdy z nich po upływie jakiegoś czasu, będzie wywoływał tą samą reakcję. Na przykład jeżeli dziecko przy każdej wizycie u stomatologa będzie miało wiercone zęby, to będzie miał awersję nie tylko do samego wiertła, ale również i do stomatologa. Taka terapia nazywa się terapią awersyjną.

„(…) Terapia awersyjna- wykorzystanie warunkowania reaktywnego w celu sparowania niepożądanego zachowania zdrowotnego z negatywnym bodźcem.” (G.Bishop, 2007rok, str. 139)

Niestety terapia taka przynosi tylko efekty, które zazwyczaj są krótkotrwałe.

Warunkowanie sprawcze jest następną metodą oddziaływania, lecz skupia się ona już na systemie nagród i kar za zachowanie. Zachowanie, które jest nagradzane powtarza się, natomiast, te które jest karane, rzadziej występuje u pacjenta niż dotychczas.

W terapii zdrowotnej zasady te stosuje się na kilka sposób, jednak najczęściej wybieranym jest używanie nagród jako zachęty.

Inną techniką jest terapia kontaktowa, w której pacjent zawiera metodę określającą warunki zachowania i następstwa nie wykonania ich.

Techniki te wymagają interwencji osób trzecich, co może być przeszkoda dla pacjenta, więc proponuje się często samokontrolę, gdzie pacjent sam nagradza się za zachowanie oraz kara. Przed rozpoczęciem używania tej metody, pacjent musi zdawać sobie sprawę z bodźców, które wywołują dane zachowanie. Badania wykazały, że taka kontrola przynosi sukcesy w profilaktyce antynikotynowej. Pacjenci zapisują liczbę wypalonych papierosów, co motywuje ich do jej zredukowania.

Jedną z barier osiągania efektów pozytywnych zachowań jest brak umiejętności społecznych, czyli brak umiejętności pracy z innymi i w rozwiązywaniu konfliktów. Dlatego też należy wykorzystać trening umiejętności do identyfikowania potrzeb osobistych i społecznych. Można też używać w tym celu różnych technik, czyli podejścia zintegrowanego, którym można dobrać techniki indywidualnie.

Wszystkie te metody wykorzystywane są regularnie w promocji zdrowia przez lekarzy, media, psychologów oraz celebrytów, którzy chcą wzbudzić w ludziach określone zachowanie. Jest to ważnym elementem życia społecznego, w którym brakuje pozytywnego zachowania oraz umiejętności radzenia sobie z nałogami, przyzwyczajeniami…

Przejdźmy teraz do profilaktyki. Wyróżnia się trzy stopnie profilaktyki:

„(…) Profilaktyka I stopnia- środki podejmowane w celu zapobieżenia rozwojowi u ludzi zdrowych.

Profilaktyka II stopnia- kroki podejmowane w kierunku zatrzymania postępu choroby we wczesnym etapie.

Profilaktyka III stopnia- procedury leczenia i rehabilitacji osób w zaawansowanych stadiach choroby.” (G. Bishop ,2007,str.110)

Profilaktyka I stopnia obejmuje zatem osoby zdrowe, II stopnia obejmuje wczesne etapy choroby, a już III stopnia dotyczy osób w zaawansowanych stadiach choroby.

Profilaktyka I stopnia zajmuje się zmianą złych nawyków, tj, palenie, picie alkoholu czy branie narkotyków. Ten stopień jednak nie jest do końca skuteczny, ponieważ często pacjenci powracają do swych zachowań dlatego, że środki są łatwo dostępne a nałóg często służy do prestiżu w towarzystwie. Programy profilaktyczne, jak każde inne z resztą, napotykają wiele barier. Należy tu wymienić bariery związane z postawami kulturowymi, nawyki zdrowotne, oraz czynniki leżące w sferze psychologicznej.

Do nawyków związanymi z kulturą i postawami zalicza się wygodne życie, chęć odniesienia sukcesu, wieczna pogoń za dobrobytem. Bardzo często właśnie te wartości stanowią dla Nas pierwszy plan i wtedy nawyki zdrowego życia schodzą gdzieś w eter. A jak wiemy przez prozdrowotny tryb życia można uniknąć np. raka płuc czy zawału. Niestety przyzwyczajenie do niezdrowego trybu życia przoduje w szukaniu przyjemności w zachowaniach prozdrowotnych.

Następną barierą okazują się bariery wynikające z zachowań prozdrowotnych, które z racji przynoszenia efektów dopiero po kilku latach, są powodem dylematów profilaktycznych. I tu ważnym dla ludzi staje się gradient wzmocnienia , czyli jak mówi Miller (1983) zasada behawioralna mówiąca, iż bezpośrednia nagroda lub kara jest bardziej efektywna od nagrody lub kary odsuniętej w czasie.

Dlatego też strategie profilaktyczne będą kojarzyły się z niewiarygodnością i niewygodą.

Barierą również okazuje się system opieki zdrowotnej, która to bardzo często skupia się na diagnozowaniu i leczeniu, a w mniejszym, lub w żadnym, stopniu na profilaktyce. Lekarze wolą prowadzić pomyślnie terapie, niż udzielać zaleceń profilaktycznych, ponieważ nie przynoszą im one takiej satysfakcji. A jak powszechnie wiadomo terapia przynosi także korzyści finansowo, ale także przynosi więcej pacjentów. Chociaż spotkania indywidualne stanowią dodatkowa motywację do podjęcia zaleceń, to nie przynosi oczekiwanych efektów.

Główna jednak bariera okazuje się przekonanie pacjentów do zmiany stylu życia, a tym samym ograniczenia ryzyka rozwoju choroby. Ważne zatem okazują się zachowania zdrowotne, które mają szeroki zakres- od diety odchudzającej po rzucenie palenia, regularne ćwiczenia. Zachowania te różnią się jednak od siebie, ponieważ jedne wymagają aktywnego zaangażowania pacjenta, np. przy podejmowaniu diety i ćwiczeń fizycznych, jedne mogą być podejmowane samodzielnie inne zaś muszą mieć specjalistyczny nadzór. Ze względu na złożoność również występują różnice w zachowaniach zdrowotnych. Otóż niektóre, takie jak: szczepionki, badania okresowe, wykonywane są sporadyczne, inne, czyli np. ćwiczenia fizyczne, dieta; muszą być podejmowane codzienne, co z czasem staje się dla pacjenta żmudne, lecz dla niektórych stają się z czasem stylem życia. W końcu wyróżnia się różne czynniki, które determinują zachowania zdrowotne.

Determinantem może być status społeczny, czyli często dochód lub wykształcenie, im wyższe owe determinanty , tym bardziej ludzie poddają się profilaktycznym badaniom. Równie istotna wydaje się tu płeć, ponieważ to kobiety bardziej dbają o swój wygląd, a więc częściej odwiedzają dermatologa czy stomatologa. Bardzo ważny jest również dostęp do usług medycznych, który we wsiach oraz mniejszych miejscowościach jest często znikomy, a jeśli już jest to realia nie pozwalają nam na szybkie skorzystanie z nich. W grupie determinantów należy także wyróżnić krąg otaczających osób, bo to dla dzieci wzorem do naśladowania są rodzice, więc jeżeli oni palą, jedzą niezdrowo, dzieci czują na sobie swego rodzaju presję, iż muszą robić tak samo, by być tacy jak ich ideały, rodzice. Nie zdajemy sobie z tego sprawy, ale jednak tak się dzieje. Objawy także stają się determinantem, ponieważ zauważenie ich zmusza do zmiany stylu życia, jak np. u palaczy zauważenie duszności bądź napadów kaszlu, zmusza do ograniczenia bądź czasem do rzucenia palenia. Ostatnia grupą okazują się być czynniki psychologiczne. Stany emocjonalne, takie jak stres czy niepokój, powodują iż zmieniamy swe zachowania w celu zniwelowania występujących dolegliwości.

Przejdźmy teraz do programom, które mogą zapobiec zachowaniom niekorzystnym dla zdrowia. Wyróżnia się technikę informacyjno-edukacyjną, która ma na celu uświadomienie pacjenta o ryzyku wystąpienia choroby. Tej technice towarzyszy również wywołanie strachu u pacjenta, których skuteczność jest ograniczona. Następną techniką jest edukacja emocjonalna. Jej celem jest ucieczka od nałogów, poprzez wyrażenie swoich emocji, odreagowania ich. Do profilaktyki zdrowia zalicza się także model działań alternatywnych. Można tutaj podać przykład budowania Orlików, które maja na celu skierowanie zainteresowań młodzieży, a także dorosłych na sport w wolnym czasie, tym samym odwracając ich uwagę od zachować anty zdrowotnych. W modelu wpływów społecznych, których przykładem mogą być heppeningi oraz organizowane przeróżne akcje, w którym to kierujemy przekonania osobiste osoby na przekonania tłumu, które próbują zmienić zachowania i osobiste zaangażowanie.

Programy te wykazują się ograniczoną skutecznością, dlatego trudno niestety je stosować. Ich skuteczność zależy od następujących czynników, które wymienił Ostaszewski (20003):

-adekwatne do celu i naukowo uzasadnione podstawy diagnozowania sytuacji i realizowania programu,

-sprawdzone strategie redukowania czynników ryzyka i wzmacniania zasobów,

-wykorzystywanie różnych kanałów wpływu, współpraca ze środowiskiem,

-stosowanie interaktywnych technik uczenia się, zdobywania doświadczeń,

-uwzględnianie zróżnicowania poziomu zdrowia w grupie, systemu różnego poziomu zagrożenia,

-staranne przygotowanie programu i zespołu realizującego- badania pilotażowe, przygotowanie kadry i środowiska, metody monitorowania i ewaluacji,

-opracowanie czasu intensywnego trwania programu i działań uzupełniających,

-tworzenie sieci wsparcia dla programu- administracja, sponsorzy.

Jak widać profilaktyka zdrowia jest bardzo ważna, ponieważ pozwala uniknąć ryzyka zachorowania. W wiele zachowań prozdrowotnych pacjenci angażują się dobrowolne, do innych już zmusza je choroba. Każde jednak muszą być przemyślane i odpowiednio prowadzone, by nie stały się dla Nas żmudne i bezcelowe. Należy zwracać uwagę na organizowane akcje, które mają na celu uświadomienie jak ważna jest profilaktyka, zwłaszcza ta I stopnia. Mimo istniejących barier, społeczeństwo potrafi poradzić sobie z tym, by zmienić swoje życie na zdrowe, wystarczy tylko chcieć i korzystać z dobrze przygotowanego programu, w którym psychologia ma ogromne znaczenie.

Promocja i profilaktyka są działaniami skierowanymi przede wszystkim na zmianę zachowań pacjenta. Oba podświadomie mają na celu wywołanie potrzeby prowadzenia zdrowego trybu życia , w który powinniśmy angażować również Nasze otoczenie, a także rodzinę. Jak widać jest to bardzo ważne, ponieważ wsparcie najbliższych wywołuje u Nas pozytywne nastawienia, a także dodatkową motywację, że nie robimy tego tylko dla tego, by innym było lepiej, ale także dla siebie. Dlatego ważnym jest również uzewnętrznianie swoich emocji, który każdy program promocji i profilaktyki powinien obejmować, ponieważ stłumienie złych emocji wpływa na złe samopoczucie, niską ocenę świata, siebie. Powoduje to popadanie w skrajności a także zapadanie na choroby psychiczne. Zatem czy istnieje granica i różnice między profilaktyką i promocją?

Uważam iż są to dziedziny, wyrażenia spójne, czasem też wymienne, Grupowanie ich osobno, zawężą ich zakres działania, co nie sprzyja ich rozwijaniu. Specjaliści pracujący w obu tych dziedzinach powinni się uzupełniać, by stworzyć schemat, który skutecznie zadziała na psychikę człowieka i wzbudzi w nim nie tylko potrzebę, ale również działanie w kierunku, zdrowego zachowania.

LITERATURA:

Bishop, G. D. (2007), Psychologia zdrowia, Warszawa: Wydawnictwo Astrum.

Borzucka- Sitkiewicz, K. (2006), Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna, Kraków: Impuls.

Sęk, H, Heszen, I, (2007), Psychologia zdrowia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Strelau, J. (2005), Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.